«Нарадзіўся я ліцьвінам...»: Тадэвуш Касцюшка
Язэп Юхо, Уладзімір Емяльянчык
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 68с.
Мінск 1994
Наш Касьцюшка слаўны быў, Маскалёў ён добра біў...
Яшчэ на пачатку 60х гадоў мінулага стагоддзя на Лепельшчыне была запісаная, а пазней апублікаваная песня пра Касцюшку **, які, паводле народнай версіі, загінуў у бітве. Невыказныя туга і смутак чуваць у гэтых словах:
Вазьмі, маці, пяску жменю,
Пасей на каменю.
Калі той пясок узыйдзе, Касьцюшка з вайны прыйдзе.
Ляціць воран цераз мора, А лятучы, крача.
А хто ж майго Касьцюшачкі Магілку аплача.
Да гераічнай постаці правадыра паўстання 1794 года звяртаўся наш другі выдатны суайчыннік Кастусь Каліноўскі. У адным з нумароў «Мужыцкае праўды» ў 1862 годзе ён пісаў пра Касцюшку як пра народнага заступніка, заклікаў да яднання і змагання па прыкладзе паўстанцаў 1794 года.
Т. Касцюшку прысвечаныя многія творы мастацкай літаратуры, жывапісу, скульптуры, пра яго жыццё і дзейнасць напісаныя навуковыя працы. У шмат якіх краінах Еўропы, Амерыкі і нават у далёкай Аўстраліі пастаўлены яму помнікі. Шанаванне памяці Касцюшкі ў свеце — сведчанне павагі і да народа, які яго спарадзіў.
Справядліва кажуць, што нават і без аднаго чалавека народ няпоўны. Без вяртання ж імя Кас
* Federowski М. Lud biatoruski па Rusi litewskiej. Krakow, 1903. T. 3, cz. 2. S. 11.
** Пра гэта паведаміў Аляксей Каўка, за што выказваем яму шчырую падзяку.
66
цюшкі, як і шмат іншых забытых дзеячаў нашай гісторыі, гэтая гісторыя будзе не толькі няпоўная, але і несправядліва абкрадзеная.
У 1994 годзе ўпершыню за дзвесце гадоў урачыста адзначаюцца ўгодкі паўстання ў Беларусі. 3 гэтаю мэтай быў створаны грамадскі Нацыянальны арганізацыйны камітэт, у склад якога ўвайшлі вядомыя дзеячы культуры, навукоўцы, літаратары, сябры шматлікіх грамадскіх згуртаванняў — дэмакратычных партыяў, таварыстваў, суполак. Ушанаванне памяці палеглых у бітвах, стварэнне помнікаў і мемарыяльных табліцаў, наданне вуліцам і пляцам імёнаў герояў паўстання — адзін з кірункаў дзейнасці гэтага камітэта.
Андрэй Тадэвуш Касцюшка — «сябар прыгнечаных, вораг прыгнятальнікаў», наш нацыянальны герой — вяртаецца з выгнання на сваю Бацькаўшчыну, у сваю ЛітвуБеларусь.
ЗМЕСТ
ДА ЧЫТАЧА (прадмова Яўгена Майсейчыка)................ 5
ШЛЯХ У ЖЫЦЦЕ.......................................... 8
(Сяхновічы ці Марачоўшчына? • Дзіцячыя гады • Рэч Паспалітая — канфедэрацыя Полыйчы і Вялікага Княства Літоўскага • Бязладдзе дзяржаўных органаў улады • У корпусе кадэтаў)
ПАЧАТАК БАРАЦЬБЫ..................................... 14
(У Францыі • Напярэдадні Французскай рэвалюцыі • Вяртанне на радзіму • Хатні настаўнік • «Галубкі не для вераб'ёў» • У барацьбе за незалежнасць Злучаных Штатаў Амерыкі • Тадэвуш Касцюшка і Томас Джэферсан)
ЗНОЎ НА РАДЗІМЕ...................................... 20
(Пяць гадоў у Сяхновічах • Чатырохгадовы Сойм Рэчы Паспалітай • Служба ў польскай арміі • Канстытуцыя 3 траўня 1791 года • Таргавіцкая канфедэрацыя • Ваенныя дзеянні • Гарадзенскі Сойм • Выхад з войска)
НА ЧАЛЕ ПАЎСТАННЯ.................................... 27
(Падрыхтоўка паўстання ■ Памяркоўныя і радыкалы • Пачатак паўстання • Кракаўскі Акт ■ Першыя адозвы Касцюшкі • Рацлавіцы ■ Чаму Касцюшка не хацеў змагацца «толькі за шляхту»? • Паланецкі універсал )
ЗА ВОЛЮ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА............................. 35
(Да аднаўлення Айчыны • Вызваленне Вільні • Віленскі Акт паўстання • Утварэнне Найвыійэйшай Рады Вялікага Княства Літоўскага • Першыя бітвы • Дзейкасць парадкавых камісіяў • Рэйды М. Агінскага і С. Грабоўскага)
СЛАВА ПЕРАМОЖАНЫМ!................................... 45
(На схіле паўстання • Трасцякіцы крывавыя берагі • Катастрофа пад Берасцем • Бітва пад Мацяёвіцамі • Паранены Касцюшка трапляе ў палон • Праз Беларусь у СанктПецярбург ■ Пражская разня • Захоп Варійавы • Прычыны паразы • Гістарычнае значэнне паўстання • Ці можна было інакш?)
НА ЧУЖЫНЕ............................................ 52
(У палоне • У Петрапаўлаўскай цытадэлі Цар Павел 1 вызваляе Касцюшку з вязніцы • Падарожжа ў Швецыю, Англію і Амерыку • Вяртанне ў Еўропу • Касцюшка і Напал£он)
У СПАДЗЯВАННІ НА ЛЕПШУЮ БУДУЧЫНЮ .... 57
(Грамадскапалітычны запавет • Праграма барацьбы за сабоду • Вера ў свае сілы — неабходная ўмова вызвалення народа • Сустрэчы і перапіска
з Аляксандрам 1 • Апошні прытулак у Швейцарыі)
«НАШ КАСЦЮШКА СЛАЎНЫ БЫЎ» .
65
НАШЫ СЛЛВУТЫЯ ЗЕМЛЯКІ
Серыя акадэмічная
Навуковапапулярнае выданне
юхо язэп
ЕМЕЛЬЯНЧЫК УЛАДЗІМІР
«НАРАДЗІЎСЯ Я ЛНІЫЛНАМ...»
Тадэвуш Касцюшка
Рэдактар Зьміцер Санько
Мастак Таццяна Кулажэнка
Мастацкі рэдактар Віктар Жахавец
Тэхнічны рэдактар Святлана Курган Карэктар Ганна Малей
Здадзена ў набор 27.10.93. Падпісана ў друк 02.02.94 Фармат 84Х100'/з2 Папера афсетная. Гарнітура літаратурная. Афсетны друк. Ум. друк. арк. 3,5140,78 укл. на крэйд. пап. Ум. фарб.адб. 4,50. Ул.выд. арк. 3.81 Наклад 13000 паасобнікаў. Зак. № 1022.
Выдавецтва «Навука і тэхніка» Акадэміі навук Беларусі і Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь. 220141. Мінск, Жодзінская, 18. ЛВ № 437. Друкарня імя Фран цішка Скарыны выдавецтва «Навука і тэхніка». 220141 Мінск, Жодзінская, 18
КНІГІ СЕРЫІ «НАШЫ СЛАВУТЫЯ ЗЕМЛЯКІ»
Выйшлі з друку ў 1988—1994 гг.
Грыбкоўскі В. П., I а поненка В. A., Кісялёў У. М. Прафесар электраграфіі і магнетызму
Цра Якуба НаркевічаЁдку (1847—1945). адкрывальніка электраграфіі і бяздротавай перадачы электрычных сігналаў
М а р х е л ь У. I. Вяшчун славы і волі
Пра Уладзіслава Сыракомлю (1823—1862), выдатнага паэтадэмакрата
Галакціёнаў С. Г„ Яцкевіч Г. М. Рыцар навукі з Нянькава
Пра Уладзіслава Дыбоўскага (1838—1913), таленавітага даследчыка прыроды і фалькларыста
А р л о ў У. А. Асветніца з роду Усяслава
Пра Еўфрасінню Полацкую (~111J—1173), беларускую асветніцу і рэлігійную дзяячку
Ю х о Я А. За вольнасць нашу і вашу
Пра Тадэвуша Касцюшку (1746—1817), кіраўніка паўстання супраць маскоўскага панавання
Г р ы ц к е в і ч В. П. Адысея наваградскай лекаркі
Пра Саламею Русецкую, знакамітую лекарку і падарожніцу XVIII стагоддзя
Процька Т. С. Эксперыментатар з Беластоцкай гімназіі
Пра Кароля Чаховіча (1832—1932), таленавітага вучонагафізіка
КазбярукУ. М. Светлай волі зычны звон
Пра Алеся Гаруна (1887—1923), выдатнага паэта, змагара за незалежнасць Беларусі
Тарасаў С. В. Чарадзей сёмага веку Траяна
Пра Усяслава Чарадзея (1344—1131), аднаго з найславуцейшых полацкіх князёў
70
Гусак A. A. Практычная механіка і «Мёртвыя душы»
Пра Мікалая Ястрэбскага (18J8—1874), вучонагаінжынера, таленавітага літаратара
Саверчанка I. В. Канцлер Вялікага Княства
Пра Лева Сапегу (1557—1633), славутага палітычнага дзеяча, рэдактара Статута 1588 года
Б е л ь с к і A. М., Т к а ч о ў М. А. Вялікае мастацтва артылерыі
Пра Казіміра Семяновіча (~16jJ—1651), вынаходніка шматступеневай ракеты
Сагановіч Г. М. Айчыну сваю баронячы
Пра Кастуся Астрожскага (146J—153J), славутага беларускага гетмана
Арлоў У. А. Прысуд выканаў невядомы
Пра Ігната Грынявіцкага (1856—1881), рэвалюцыянеранарадавольца
КаханоўскіГ. А., КаханоўскіА. Г. Руплівец нашай старасветчыны
Пра Яўстаха Тышкевіча (1814—1873), заснавальніка беларускага краязнаўства
Дабравольскі В. А. Да ісціны — найпрасцейшым шляхам
Пра Васіля Ермакова (1845—1922), таленавітага вучонагаматэматыка і педагога
ГапоненкаВ. А. У пошуках гармоніі Сусвету
Пра Івана Яркоўскага (1844—19J2), таленавітага вучонагафізіка
ПроцькаТ. С. Даследчык таямніцаў святла
Пра Аляксандра Садоўскага (1859—1923), таленавітага вучонагафізіка
Саверчанка J. В. Апостал яднання і веры
Пра Язэпа Руцкага (1574—1637), выдатнага п.ісьменніка педагога і рэлігійнага дзеяча
71
ЮхсЯ А., Е м я л ь я к ч ы к У. П. «Нарадзвўск я ліцьвінам...»
Перапрайаванае і дапоўпенае выданне пра Андрэя Та дэвуша касцюшку
Рымуюшіс сс друку
М. а р х е л ь У. I. 3панад Свзцязі ўзнебяыя рытмьч Пра Адама Міцкевіча (1798—1855), славутага паэта, вя лікага сына нашага народа
С a г а н о е і ч Г. М. «Страдім» беларускай гісторыі
Про Мітрафана ДаўнарЗапольскага (1867—1934), «бацьку» беларуск.ай гістарычнаб кавукі
Т a р a с а ў С. Е. Меч ; слава Панямоння
Гіра Давыда Гарадзенскага, слаўнага абаронца Айчыны ад крыжацкіх заваёўнікаў
Янушкевіч Я. Я Неадменны сакратар Адраджэння
Пра Вацлава Ластоўскага (1883—1938), выдатнага палітычнага і культурнага дзеяча
М а й с я ё н а к А. Г. Народкы лекар з Браслаза
Пра Станіслава Но.рбута (1853—1926), які ўсё жыццё прысвяціў служэнню народу
Г а п о н е н к a В. A., К і ш т ы м а ў А. Л. Уладар холаду
Пра Жыгімонта Урублеўскага (1845—1888), таленавітага вучонагафізіка
Процька Т. С. Пакутнік за Веру і Бацькаўшчыну
Пра Мітрапаліта Менскага і Беларускага Мельхісэдэка (1876—1931), прыхільніка незалежнасці найіае праваслаўнае царквы
Чарняўскі М. М. Правадыр крылатых вершнікаў
Пра Яна Кароля Хадкевіча (1569—1621), нашага славутага гетмана
ЯрмоленкаВ. А. За даляглядам айкумены •Пра Яна Чэрскага (1845—1892), славутага географа і падарожніка
72
У корпусе кадэтаў
Навучаннеў Францыі
У барацьбе за незалежнасць Злучаных ШтатаўАмерыкі
Кавалер ордэна Цынцыната "Хібая не ліцьвін? ”
Службаў падьскай арміі.
Здрада таргавічанаў
Ганаровы грамадзянін Францыі
На чале касінераў. Паланецкіуніверсал
За волю Вялікага Княства
"Закардонныя " рэйды
Трасцяніцы крывавыя берагі
"На чыёй зямлі стаю, таму прысягаю"
Касцюшка і Напалеон
Спадзяванне налепшую будучыню Бацькаўшчыны
Апошні ггрытулак у Швейцарыі
КНІГІ ОНЛАЙН
