КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
86 «Каб ускладніць рух паўстанйкіх атрадаў, Мураўёў загадаў стварыць з сялян варту пад камандай расійскіх жандараў, упаўнаважыўшы іх затрымліваць падазроных і абшукваць шляхецкія сядзібы. Варта гэтая, грозная за Дзвіной і Бярэзінай, чым больш набліжалася да Нёмана, тым больш страчвала свой варожы паўстанцам характар. Калі не лічыць, што, з аднаго боку, узнагароджвалі за схопленага паўстанца, а, з другога боку, каралі сурова за ўсялякую аказаную ім дапамогу, сяляне трымаліся ўважліва і асцярожна. Клапаціліся яны больш пра тое, каб не наклікаць на сябе маскоўскі гнеў, чым пра тое, каб шкодзіць паўстанцам якім-небудзь чынам. Праўду кажа адзін з паўстанцаў Мінскага ваяводства. што калі б нянавісйь да паўстання з боку народа была істотнай, то “яно нават сарака васьмі гадзін не доўжылася б”. На Жмудзі і на літоўскім Падляшшы сяляне спачувалі паўстанню і дапамагалі яму. Салдаты з Жмудзі ў расійскім войску неаднойчы былі руплівымі рэвалюцыйнымі прапагандыстамі» — Limanowski В. Powstanie narodowe 1863 і 1864 r. Lwow, 1990. S. 104. 87 «Действмя мятежннков совершенно уроннлм законную власть, — доноснл в Петербург 23 апреля 1863 г. ковенскнй жандармскнй штабофнцер М. Н. Скворцов. — Нсправннкн, становые прнставы, судебные следователн н другне чнновннкн, не нмея возможностн выехать в уезды без военного отряда, лншнлнсь возможноста нсполнять свон обязанностн... Ннжнне же полкнейскне чнны, нз опасення быть повешеннымн, отказываются от службы правнтельству нлн, оставаясь на службе, нсполняют распоряження не своего начальства, а мятежнмков» — цыт. паводле: Комзолова A. А. Полнтнка самодержавня в Северо-Западном крае в эпоху Велнкнх реформ. М., 2005. С. 36. 88 Гродзенскі губернатар I. У. фон Галер пісаў пра міравых пасярэднікаў міністра ўнутраных спраў П. А. Валуева. што яны. «будучн нзбраны предводіітелямн дворянства нз чнсла владельцев мелкопоместных, дорожа содержаннем н отношеннямн к помешнкам самостоятельным, уклонялнсь от рассмотренмя жалоб крестьян н от доставлення обмженным должного удовлетворення» — цыт. паводле выд.: Комзолова A. А. Полнтнка самодержавня в Северо-Западном крае в эпоху Велнкнх реформ. М., 2005. С. 28. Часткова гэтая характарыстыка супадае з тым, што піша ва ўспамінах Якуб Гейштар, які быў актыўным правадніком сялянскай рэформы ў Літве: «Выбар іх <міравых пасярэднікаў> быў справай найважнейшай, таму што ад іх залежаў часта ўвесь кірунак рэформы. Урад прызначыў ім па паўтары тысячы рублёў утрымання; пры тым маглі яны жыць у вёсцы, не пакідаючы сваіх маёнткаў і гаспадаркі. Няма нічога дзіўнага, што шмат хто з памешчыкаў шчыра жадаў атрымаць гэтую пасаду, а маршалкі шляхты паўсюль імкнуліся прызначыць добразычлівых да сябе» — PamiQtniki Jakoba Giejsztora z lat 1857—1865. T. 1. S. 100. Разам зтым, паколькі шнрокараспаўсюджваліся звесткі пра тое, што ўрад пачаў рэформы, каб збядніць шляхту, многія пасярэднікі сапраўды ўдзельнічалі ў паўстанні. 89 Ужо падчас падрыхтоўкі паўстання адбыўся падзел на «белых» і «чырвоных». «Белымі» лічыліся прыхільнікі паўстання. якія прытрымліваліся ідэі максімальнага выкарыстання наяўных легаль- ных магчымасцяў дзеяння, але пры гэтым выкарыстоўваць таксама йіск еўрапейскіх дзяржаў з мэтай узнаўлення незалежнасці Польшчы ў межах 1772 г. і на аснове Канстытуцыі 3 мая (унітарная дзяржава). «Чырвоныя» былі больш радыкальныя ў адносінах да імперскіх уладаў, з’яўляліся прыхільнікамі ўзброенай барацьбы і тэрору, аднак «чырвоныя» губерняў, якія ўваходзілі ў склад Паўночна-Заходняга краю, выступалі пры гэтым за самастойнасць Літвы і Беларусі (фактычна — за федэратыўны лад будучай Польшчы з улікам гістарычнай традыцыі і нацыянальных асаблівасцяў краю) і за радыкальнае вырашэнне зямельнага пытання з улікам рэальных інтарэсаў сялянства. Апісанне ковенскага з’езда пасярэднікаў 8 студзеня 1863 г., выкарыстанага адначасова для вырашэння арганізацыйных пытанняў будучага паўстання, гл.: PamiQtniki Jakoba Giejsztoraz lat 1857—1865. T. 1. S. 204-206. 90 Часовае палажэнне пра паліцэйскія суды было прынятае ўрадам 8 жніўня 1861 г. 91 «В чнсле певунов находнлнсь н гнмназнсты. Могло лн гнмназнческое начальство, почтн сплошь состоявшее нз поляков (да н желало лн оно?) удержать учаіцнхся от улнчных песнопеннй, в которых прнннмалн участне нх матерн, сестры, родственннкм н знакомые? А вожакм, самн почтн все молодые людн, хорошо зналл, как обрабатывать незрелую юность: онл действовалл на чувство, лгралл на чутклх благородных струнах юношеского сердца... Безбоязненно пропев польскую революцлонную песню на плоіцадл, мальчуган уже счлтал себя героем, спасаюшлм «ойчлзну». Помню одного глмназлста 6-го класса: краслвый, способный, ловклй, он готов был брослться, очертя голову, во всякую демонстрацлю л, по своей пылкостн, легко мог пропасть нл за что. Прлгласлв к себе его отца, я прослл его поберечь горячего юношу от увлеченлй, которые моглл быть для него глбельнымл; но отец оказался взбалмошнее сына. К удлвленлю моему, он выслушал о проделках своего сына с веллклм удовольствлем л, радостно улыбаясь. воскллкнул: «О-то зух-хлопец! Узнаю в нем свою кровь!» Впоследствлл оба пропалл в водовороте мятежа» — Куллн В. П. йз заплсок влленского старожмла // Русская старлна. 1893. № 7. С. 63-64. 92 «8-го мая 1861 года в Влленском Рлмско-Католлческом Кафедральном Соборе, по случаю храмового празднлка Станлслава, во время ллтурглл, которую совершал Влленсклй еплскоп Краслнсклй, в первый раз в г. Влльне открыто запелл революцлонный глмн... В костеле было до 2-х тысяч народа. Более друглх обратллл на себя внлманле громклм нелстовым крлком студенты унлверслтетов, Петербургского — Влктор Пашковсклй, Московского — граф Казлмлр Тышкевлч л Александр Зельверовлч, бывшлй студент Дерптского унлверслтета Ллмановсклй, называюіцлйся доктором Дыбовсклй л жлтель Царства Польского, отставной прапоршлк Станлшевсклй. Все онл былл арестованы. Тогда толпа женшлн, члслом около 50, явллась к генерал-губернатору с ходатайством об освобожденлл арестованных, а на другой день прлшла уже с настойчлвостью повторлть свою просьбу, л разошлась только лз боязнл л стыда быть обллтою прлбывшею пожарною командой. Некоторые лз этлх женшлл, влдлмо руководлвшле толпою л более дерзкле в обрашенлл л разговоре, былл высланы лз Влльны в свол лменля, с запрепіенлем возврашаться в Влльну» — Цылов Н. Н. Слглзмунд Сераковсклй л его казнь, с предшествовавшлмл польсклмл манлфестацлямл в Влльне в 1861 — 1863 годах. Влльна, 1867. С. 2—4. 93 Гэтая мера неадназначна ўспрымалася і самімі паўстанцамі. Я. Гейштар піша ў мемуарах: «...адным з першых, і самых крыўдных лашых дзеянняў, быў зварот да ўсіх высокіх чыноўнікаў, а менавіта маршалкаў шляхты і міравых пасярэднікаў, каб яны адмовіліся ад сваіх абавязкаў. [...] 3 Варшавы прыйшоў да нас загад, каб мы правялі гэтую ўсеагульную адстаўку. Узгадніць адстаўку пасярэднікаў узаемна з паўстаннем шляхты Царства <Польскага>, якая не прымала ўдзел і пасіўна адносілася да народнай вайны, гэта зразумела, але ў нас! Пасярэднікі мелі ўжо большы ўплыў на народ, яны былі натуральнымі правадырамі гэтага народа, з іх пераважна выходзілі павятовыя і акруговыя кіраўнікі (паўстанцкіх арганізацый. — А. Ф.) і г. д. Як чыноўнікі, яны валодалі правам ездзіць па вёсках, акрамя маральнага ўплыву, выкарыстоўвалі таксама і той, што давала ўлада. Пасля адстаўкі яны звернуйь на сябе ўвагу расійскіх уладаў і добраахвотна пазбавяіша свайго ўплыву на народ. Толькі аслепленыя, непрактычныя людзі, ці тыя, хто жадае зла, маглі гэтага не разумець» — Ратіфпікі Jakoba Giejsztora z lat 1857-1865. T. 2. S. 8. 94 Старжынскі Віктар Вацлаў (Віктар Мацвеевіч) (1826—1882) — граф, палітычны дзеяч; выконваючы пасаду гродзенскага губернскага маршалка шляхты (1861—1863). Адзін з лідараў партыі «белых» у Літве. Якуб Гейштар лічыў менавіта яго адказным за ініцыяванне адставак міравых пасярэднікаў і маршалкаў шляхты: «Ён, заўжды жадаючы рэзанансу, калі пачалося паўстанне, і сам падаў у адстаўку, і іншых угаворваў; стараўся, каб пра гэта напісалі ў замежных газетах як пра здзейснены факт» — Ратіфпікі Jakoba Giejsztora z lat 1857—1865. T. 2. S. 8. Пасля адстаўкі быў арыштаваны; асуджаны да смяротнага пакарання, аднак пасля запыту імператара Напалеона III быў зняволены на паўтара года ў Бабруйскую крэпасць, затым высланы ў Варонеж, дзе знаходзіўся да 1867 г. У савецкай гістарыяграфіі В. Старжынскі паўставаў выключна ў негатыўным святле, пад уплывам чаго, на наш погляд, ён выведзены як адмоўны персанаж і галоўны апанент Кастуся Каліноўскага ў паэме A. А. Куляшова «Хамуціус». 95 Лапа Аляксандр (Аляксандр Дамінікавіч) (1802—1869) — памешчык Бабруйскага павета, валодаў вёскай Рудабелкай; грамадскі дзеяч. Маршалак шляхты Бабруйскага павета (1846—1858), маршалак шляхты Мінскай губерні (1859—1863). Брат дзекабрыста М. Д. Лапы. У паўстанні 1863—1864 гг. удзелу не браў, аднак быў высланы паводле асабістага ўказання М. М. Мураўёва ў Пермскую губерню. 96 А. Д. Лапа быў арыштаваны не за ўдзел у паўстанні, а за «мінулы грэх»: «в ноябре 1862 г. Міінское дворянское собранне намеревалось представнть на высочайшее нмя адрес, в котором говорнлось о необходнмостн прнсоеднннть Мннскую губернню к Царству Польскому. Планнровалось представнть такне же адреса во всех губерннях края. В. 14. Назнмов запретнл подачу адреса, но млнскне дворяне внеслн его текст в протокол заседання, который подпнсалн 255 человек во главе с губернскнм предводнтелем дворянства А. Д. Лаппо. Генералгубернатор вынужден был распустнть дворянское собранне» — гл.: Комзолова A. А. Полнтнка самодержавня в Северо-Западном крае в эпоху Велнкнх реформ. М., 2005. С. 31. П. А. Чарэвін згадваў: «Прнбывшнй по вызову главного начальннка края в Внльну, Лаппа, явнвшнсь во дворец, прямо прошел комне, какделалн все те, которые нмелн что-лнбо особенное передать генерал-губернатору шш желалн знать, для чего онн потребованы. Познакомнвшнсь co мною, Лаппа очень ловко, не высказывая большого любопытства, спрослл меня, не лзвестна лл мне прлчлна его вызова. Находя возможным открыть ему прлчлну, я прямо сказал, что деятельность его прл подаче в 1862 году всеподданнейшего адреса дворянством Млнской губернлл л протлводействле, лм оказанное ныне прн подаче вновь адреса, прлчлна, по которой М. Н. Муравьеву угодно с нлм ллчно переговорлть. Выслушав меня довольно хладнокровно, Лаппа, нлсколько не отрлцая все мною высказанное, стал весьма подробно развлвать мне теорлю, почему он так поступал, — теорлю, которую можно лзобразлть однлм словом — таковы его убежденля. He знаю, хотел лл он меня убедлть в правлльностл его польского взгляда, но дело в том, что закончлл речь словамл: “Таковы мол убежденля, от которых не откажусь нл перед кем, нл перед каклмл казематамл”. Влдлмо было, что мой пан, влдя что партля пролграна л что он пойман, хотел, по крайней мере, разыграть роль мученнка, не отказываютцегося от сволх понятлй нн перед чем. Я остановлл пылкого Лаппу, сказав ему, что удлвляюсь, к чему он мне это высказывает, что я его не могу нлкуда посадшь, нлкуда не выслать, а еіце менее разделяю его убежденля. [...] Облженный ответом, Лаппа возразлл, что он мне это сообшает с просьбою передать это генерал-губернатору. Сказано — сделано. Попрослв г. Лаппу в прнемный зал, я прошел к М. Н. Муравьеву л доложнл ему содержанле разговора моего с злосчастным предводлтелем. Бедному Лаппе прлготовлялась непрлятная неожнданность. Он, зная, что поступок его не повлечет его нл в Слблрь н нечто подобное, полагал, по крайней мере, разыграть роль страдальца, поллтлческого узнлка л в глазах свонх собратьев егце вылграть; каково же было его удлвленле, когда М. Н. Муравьев, сказав ему несколько слов, велел ордлнарйу своему арестовать Лаппу, взять у него шпагу п отвестл в поллцлю. Разом рушллась поэзля — слдеть в поллцлл с мошеннлкамл, впрочем, не хуже его в действлтельностл, не ожлдал Лаппа. Выслдев в яме 2 неделл, он был отправлен на жлтельство в одну лз внутренннх губернлй» — Черевлн П. А. Воспомлнання: 1863—1865 гг. Кострома, 1920. С. 35—36.