Міхаіл Мураўёў. Нататкі пра кіраванне Паўночна-Заходнім краем і пра падаўленне ў ім бунту
Выдавец: Лімарыус
Памер: 224с.
Мінск 2016
145 Бібікаў Ілля Гаўрылавіч (1794-1867) — расійскі дзяржаўны дзеяч. Генерал-ад’ютант (1849-1852; 1860-1867); генерал ад артылерыі (1852). Начальнік Паўночна-Заходняга краю і віленскі генерал-губернатар (1850—1855); адначасова выконваў абавязкі апекуна Віленскай навучальнай акругі і старшыні Віленскага цэнзурнага камітэта.
146 Агрызка Юзафат (1827—1890) — журналіст, выдавец, юрыст. У 1863 г. — член Нацыянальнага ўрада; у 1864 г. быў арыштаваны і высланы ў Сібір. Гл. пра яго: Пшацлаўскі В. Носафат Огрызко н его польская газета «Слово» (Замечання на статью г. Берга в «Русском архнве» 1870 года) // Пшацлаўскі В. Калейдаскоп успамінаў. У 2 т. Т. 2. Мінск, 2012. С. 246-264.
147 У паўстанні ўдзельнічалі некалькі асоб з такім прозвішчам, аднак, хутчэй за ўсё, М. М. Мураўёў мае на ўвазе Пятра Эмануіла Юндзіла — падпаручніка расійскай арміі, які жыў у Пецярбургу і ўваходзіў у гурток 3. Серакоўскага. У 1865 г. генерал-губернатарам К. П. фон Каўфманам быў завочна прысуджаны да расстрэлу, пазбаўлення правоў маёмасці, чыноў, канфіскацыі маёмасці.
148 БакланаўЯкаў Пятровіч (1809-1873) — расійскі военачальнік; генерал-лейтэнант (1860). Вылучыўся падчас вайны на Каўказе. У 1861— 1863 гг. акруговы генерал 2-й вобласці Войска Данскога. Пасля таго як у распараджэнне віленскага генерал-губернатара былі перададзеныя данскія войскі, камандаваў імі. Сам Я. П. Бакланаў прыгадваў: «Для прннятня н управлення ею <Аўгустоўскай губерняй> он команднровал меня, с правом суднтьучаствовавшнх в мятеже, прнговарнвать внновных к смертной казнн, к ссылке в каторжные работы н в Снбнрь на поселенне, н не ожндая его конфнрмацнй, прнводнть прнговоры в нсполненне» — Бакланов Я. П. Моя боевая жнзнь (Запнскм Войска Донского генерал-лейтенанта Якова Петровнча Бакланова, напнсанные собственною его рукою) // Русская Старнна. 1871. Т. 7. № 7. С. 154. За стараннасць, праяўленую ў барацьбе з паўстанцамі, быў узнагароджаны ордэнам Святога Уладзіміра 2-й ступені.
149 Барацінскі Анатоль Іванавіч (1821—1861) — князь; расійскі военачальнік; генерал-лейтэнант (1867); генерал-ад’ютант (1866). Брат генерал-фельдмаршала і намесніка на Каўказе князя Аляксандра
Барацінскага. Камандзір лейб-гвардыі Праабражэнскага палка (1859— 1867). Вылучаўся жорсткасцю пры задушэнні паўстання. Я. П. Бакланаўпрыгадваў: «Князь Барятлнсклй, между Серлю л Сейнамл, настлг значлтельную партлю (паўстанцаў. — А. Ф.): лз нее нйкто не спасся, а леглл костьмй» — гл.: Бакланов Я. П. Моя боевая жйзнь (Заплскй Войска Донского генерал-лейтенанта Якова Петровйча Бакланова, наплсанные собственною его рукою) // Русская Старлна. 1871. Т. 7. №7. С. 156.
150 «Еше перед отьездом свойм мз Санкт-Петербурга М. Н. Муравьев обратллся с просьбой к млн<пстру> внутр<еннлх> дел командлровать в Вйльну возможно большее чйсло члновнйков русского пройсхожденйя для занятйя должностей в Запад<ном> крае. Вместе с тем он обратйлся цлркулярно к губернаторам с тою же просьбою. Но каклх же деятелей прнслалн? За лсключенйем некоторых добросовестных губернаторов... мйНйстерство й г<оспода> губернаторы, кажется, нарочно командлровалй худшлх свойх члновнлков» — Черевлн П. А. Воспомйнэнйя: 1863—1865 гг. Кострома, 1920. С. 27. Пра тое, наколькі непадрыхтаваныя былі прысланыя ў Літву і Беларусь чыноўнікі і наколькі абыякавыя яны былі на самай справе да становішча ніжэйшых слаёў насельніцтва, сведчаць успаміны Ф. В. Чапліцкага: «Здарылася так, што ў маю прысутнасць прыйшлі ў канцылярыю “станавога прыстава” некалькі мяшчан, адзін за адным. Кожны з іх, уваходзячы, вітаў прыстава словамі: “Niech b^dzie pochwalony Jezus Chrystus!”
— Што гэта? — ускрыкнуў прыстаў, пагражаючы мяшчанам: “Pochwalony! Pochwalony!” Я вам дам pochwalony! “Слава Богу!”, вось! — гэта разумею! He “pochwalony”, а “Слава Богу!” трэба гаварыць!” — вучыў прыстаў, і бедныя мяшчане вымушаныя былі заплаціць у маю прысутнасць па пяць рублёў срэбрам штрафу. — Небаракі не мелі пры сабе столькі грошай, я пазычыў ім сорак пяць рублёў срэбрам» — цыт. паводле: Moskiewskie na Litwie rz^dy 1863—1869. Krakow, 1869. S. 131.
151 «Генерал Муравьев был убежден в том, что л его энергля, его слла волй останутся бесплоднымй, пока лсполннтелямй будут польскне члновнйкй. Поэтому одной лз сушественнейшлх мер счлтал он
удаленне от дел поляков н замешенне нх русскнмн... для замешення же всей массы прежннх чнновннков польской нацнональностн русскнмн, генерал Муравьев вызвал чнновннков нз Петербурга н другнх мест, предлагая нм разные льготы н служебные пренмушества. Требовалось очень большое чнсло лнц н не легко было заманнть столько хорошнх людей в тот край прн тяжелых условнях тамошней службы в те времена... много шло н такмх, которые оставалнсь без места, не зналя, куда прнстронться; а наконец, моглн быть н желавшне, как говорнтся, в мутной воде рыбу ловнть. Нзбежать совершенно подобной нежелательной прнмесн к большой массе прнвлеченных в Северо-Западный край русскнх чнновннков было почтн невозможно» — Мнлютнн Д. А. Воспомннання. 1863—1864. М., 2003. С. 240—241.
152 Пазіцыя М. М. Мураўёва, які вельмі негатыўна ацэньваў саму сялянскую рэформу ў бытнасць сваю міністрам дзяржаўных маёмасцяў, была сур’ёзна скарэктаваная пасля аналізу ім ходу паўстання: ён наблізіўся ў падыходах да групы М. А. Мілюціна і стаў фактычна ініцыятарам паскоранага правядзення рэформы ў даручаных яму губернях. Апалагетычны, аднак, з пункту гледжання прыведзеных фактаў, цалкам карэктны агляд дзейнасці Мураўёва ў гэтым кірунку гл.: Мнловндов A. Н. Освобожденне крестьян Северо-Западного края н поземельное устройство нх прн графе М. Н. Муравьеве. Внльна, 1902.
153 М. М. Мураўёў лічыў, што «все землевладельцы более нлн менее участвовалн в восстаннн н потому прнннмаемая мера по порубке лесов послужнт нм наказаннем, а на счет недостатка рук для вырубкн лесов прнсовокупнл:
— Еслн некем будет вырубнть леса, я нх сожгу» — гл.: <Дельвнг А. й.> Полвека русской жнзнн. Воспомннання A. 14. Дельвнга. 1820-1870: в 2 т. Т. 2. М.-Л., 1930. С. 206.
154 Князь Аляксандр Яраслававіч, празваны пасля перамогі 15 ліпеня 1240 г/ Неўскім (1221-1263), лічыўся пасля кананізацыі нябесным заступнікам Санкт-Пецярбурга. Акрамя таго, на дзень святога Аляксандра Неўскага прыпадалі імяніны Аляксандра II. Таму будаўніцтва храмаў у гонар Аляксандра Неўскага аўтаматычна было выяўленнем лаяльнасці да імператара. Найвядомейшым з храмаў,
пабудаваных на тэрыторыі, падначаленай Мураўёву ў гэты перыяд, была капліца ў Вільні, закладзеная ў прысутнасці самога генерал-губернатара 22 кастрычніка 1863 г. Капліца ўзводзілася паводле праекта прафесара Імператарскай Акадэміі мастацтваў A. I. Разанава на добраахвотныя ахвяраванні гарадскіх таварыстваў Паўночна-Заходняга краю. Асвячоная была ўжо пры новым генерал-губернатары К. П. Кауфмане 30 жніўня 1865 г.
155 М. Дз. Далбілаў прыводзіць прыклад рэакцыі Мураўёва на паведамленне пра пераход з каталіцтва ў праваслаўе 237 сялян вёскі Куродзічы Рэчыцкага павета: «Муравьев немедленно распоряднлся о переделке Куроднчского костела в православную церковь. Удовольствне, с которым он встретнл нзвестне об успехе «воссоеднннтельного» дела в Куроднчах..., отразнлось в благодарственном пнсьме к нему от крестьян, составленном, несомненно, под наблюденнем местных властей, с учетом ожвданнй Муравьева, н нзображаюшем переход нз католнцнзма в православне вопросом не столько релнгнозной совеста, сколько нсторнческой памятн» — Долбнлов М. Д. Руссклй край, чужая вера: Этноконфесснональная поліітнка нмпернн в Лнтве н Белорусснн прн Александре II. М.: Новое лмтературное обозренне, 2010. С. 255.
156 Падаткам на ўтрыманне чыноўнікаў, якія зноў прыбылі з унутраных расійскіх губерняў, абкладаліся ўсе памешчыкі — розніца была ў памеры патрэбнай сумы. М. М. Мураўёў апраўдваўся ў лісце да У. А. Далгарукава ад 7 сакавіка 1864 г.: «Не абвяргаю таго, што сярод мясцовага насельніцтва ёсць рускія і остзейскія памешчыкі, якія не маглі не пацярпець крыху ад бунту; але гэта неабходныя і непазбежныя наступствы кожнай рэвалюцыі, і калі б не ўдалося Ураду падавіць бунт на працягу мінулага года, яны, вядома, страцілі б праз саміх жа бунтароў большую частку сваёй маёмасці і ўсіх з яе даходаў, а таму, мне здаеппа, што ім варта не наракаць, але дзякаваць Ураду за выратаванне іх спадчыны. Зрэшты, усе тыя ахвяраванні, якія ад іх патрабаваліся, заключаліся ў спагнанні ад 1й і 2Н да 3 % з гадавога іх даходу. Спагнанне, вядома, найнікчэмнэйшае, выкліканае толькі адной неабходнасцю для пакрыцця вялізных выдаткаў, звернутых на ўсю Расію і патрабаваных уласна ад іх не ў выглядзе кантрыбуцыі, а ў выглядзе запрашэння садзейнічаць Ураду, які меў права спадзявацца, што рускія патрыятычныя пачуцці не дазволяць ніводнаму
з іх наракаць на гэта ці скардзіцца, між тым спагнанне гэтае з асоб польскага паходжання мела ўжо іншае значэнне, даходзіла да 10 % і сапраўды было накладзена ў выглядзе кантрыбуцыйнай меры, незалежна ад іншых штрафаў і спагнанняў для папаўнення шкоды, здзейсненай рабаўніцтвам бунтароў. Відавочна, што ўсе тыя галасы, што падняліся супраць гэтай меры, даказваюцьтолькі, да якой ступені і некаторыя так званыя рускія патрыёты толькі на словах выказваюць сваю прыхільнасць да Расіі; а на самой справе аказвалася з іх боку не толькі поўнае раўнадушша, але, на жаль, нават адмаўленне ад усялякага садзейнічання Ураду пры задушэнні бунту. Я мушу з жалем сказаць, што ў працяг усёй страшнай барацьбы, якая здзяйснялася тут з крамоламі і з бунтам, калі мужнае войска нашае з поўнай самаадданасцю ахвяравала сабой, пераносячы нечуваныя складанасці і нястачы, ніводны з рускіх і асабліва остзейскіх памешчыкаў (якіх шмат заставалася ў вёсках, пераважна ў Ковенскай губерні) не аказалі Ураду ніякай дапамогі ні ў чым і не супрацьдзейнічалі бунту: бо многія з гэтых апошніх, прыкрываючыся толькі нямецкімі прозвішчамі, жанатыя з полькамі, чакалі раўнадушна заканчэння спрвы, каб далучыцца да трыумфуючага боку» — гл.: Rok 1863 na Minszczyznie. 1863 год на Меншчыне. Minsk, 1927. S. 153—154.
157 «Накладалі штрафы пры праверках дома за чорнае адзенне, чорнае з белым, попельнае, фіялетавае, за чорнае з чырвонай ашалёўкай, адным словам, за ўсе колеры, таму што калі адзін угледзеў траур у чорным, іншыя ў чырвоным ці блакітным колеры бачылі нешта рэвалюцыйнае або нацыянальнае» — гл.: Moskiewskie na Litwie rz^dy 1863—1869. Krakow, 1869. S. 129—130.
КНІГІ ОНЛАЙН
