Міхаіл Мураўёў. Нататкі пра кіраванне Паўночна-Заходнім краем і пра падаўленне ў ім бунту

Міхаіл Мураўёў. Нататкі пра кіраванне Паўночна-Заходнім краем і пра падаўленне ў ім бунту

Выдавец: Лімарыус
Памер: 224с.
Мінск 2016
62.33 МБ
(выслано свыше пятн тысяч человек, прнчем былн сожжены co всем нмушеством деревнн, в которых онн жнлн), поставнл условнем, что казна не обязывается прнннмать на свой счет нздержкн по возврату, еслн таковой впоследствнн будет решен» — гл.: Пантелеев Л. Ф. Воспомннання. М., 1958. С. 379—380.
221	Дэпартамент неакладных збораў — існаваў у структуры Міністэрства фінансаў да 1896 г. Пад яго кантролем знаходзіліся казённы продаж алкаголю і падаткі, якія не мелі «акладнага» характару, то бок акцызы з тытуню, цукру, дрожджаў і іншых тавараў.
222	Грот Канстанцін Карлавіч (1815-1893) — расійскі дзяржаўны і грамадскі дзеяч. Член Дзяржаўнага савета (1870). Самарскі губернатар (1853—1861). Дырэктар Дэпартамента падаткаў і збораў (пасля — Дэпартамента неакладных збораў) Міністэрства фінансаў (1861—1869).
223	Талстой Іван Мацвеевіч (1806-1867) — граф, расійскі дзяржаўны дзеяч. Обер-гафмейстар, сенатар. Дырэктар Паштовага дэпартамента Міністэрства замежных спраў (1863-1865), міністр поштаў і тэлеграфа (1865—1867); член Дзяржаўнага савета.
224	Молодые людн, которые воспнтывалнсь вместе с наследннком престола — Мураўёў блытае: разам з будучым Аляксандрам II выхоўваліся I. М. Віельгорскі і А. У. Паткуль. Мажліва, блытаніна звязана з тым, што I. М. Талстой суправаджаў будучага імператара ў якасці камергера ў 1838 годзе падчас еўрапейскага падарожжа, дзе Аляксандр Мікалаевіч пазнаёміўся з ім бліжэй і пачаў давяраць.
225	Адлерберг Уладзімір Фёдаравіч (1791—1884) — граф; расійскі дзяржаўны дзеяч. Генерал-ад’ютант; міністр двара і надзелаў (1852— 1870). «Владлмнр Федоровнч отлпчается совершенным отсутствнем ума, соображення н познаннй; трудно встретнть такую полную, совершенную, безграннчную бездарность. Дел он не поннмает вовсе, занят лншь свонмн удовольствнямн н добываннем какпмй бы то нй было способамя денег, которые проматывает на свон удовольствйя» — Долгоруков П. В. Петербургскне очеркм. С. 142.
226	Гагарын Павел Паўлавіч (1789—1872) — князь; расійскі дзяржаўны дзеяч; сапраўдны тайны радца 1-га класа. Сенатар (1831);
член Дзяржаўнага савета (1844). Старшыня следчай камісіі па справе гуртка М. В. Петрашэўскага (1849). Старшыня Дэпартамента законаў Дзяржаўнага савета (1862—1864), старшыня Дзяржаўнага савета і Камітэта міністраў (1864—1872). «Человек умный й отменно способный, но злой й мстательный»; «старйк 80-летнйй, но еше довольно бодрый, очень умный, очень способный; язык его, язвйтсльный н резкнй, долго вредйл его карьере, но он себя обуздал й сделался ловкйм прндворным, тем более ловкйм, что важная представйтелызость, навык светскнй н обхожденйе велйчаво-вежлйвое прндают ему какой-то мншурный блеск характера мннмо незавнсймого» — гл.: Долгоруков П. В. Петербургскне очеркй. С. 328; 284.
227	П. П. Гагарын быўсаюзнікам М. М. Мураўёва пры абмеркаванні праектаў вызвалення сялян; ён быў аўтарам так званага беззямельнага, ці сіройкага, праекта, прянятага Дзяржаўным саветам, згодна з якім сяляне атрымлівалі зямлю ў выглядзе «дарчай», то бок паводле волі і выбары памешчыка.
228	Панін Віктар Мікітавіч (1801—1874) — граф; расійскі дзяржаўны дзеяч. Міністр юстыцыі (1841 — 1862). Член Дзяржаўнага савета. Старшыня Рэдакцыйных камісій па сялянскай рэформе (1860—1861). П. У. Далгарукаў, ацэньваючы яго ролю ў вышэйшых эшалонах улады, называў В. М. Паніна «полоумным Агамемноном ретроградов» — Долгоруков П. В. Петербургскйе очеркй. С. 287.
229	Паніна (народжаная Тызенгаўзэн) Наталля Паўлаўна (1810— 1899) — графіня; жонка В. М. Паніна, унучка графа П. А. Палена — завадатара змовы супраць імператара Паўла I.
230	Чэўкін Канстанцін Уладзіміравіч (1802—1875) — расійскі дзяржаўны дзеяч, генерал-ад’ютант; сенатар (1845). Галоўны кіраўнік шляхоў зносін і публічных будынкаў (1855— 1862), старшыня Дэпартамента дзяржаўнай эканоміі Дзяржаўнага савета (з 1863). Згодна з характарыстыкай, дадзенай яму П. У. Далгарукавым, Чэўкін — «человек, обладаюшнй обшйрнымн познаннямй, одаренный умом замечательным, способностямн несомненнымй, трудолюбйем редкнм, но вместе с тем й характером самым несчастным: вечно в ссоре co всемй, с начальнйкамн, с товарйшамн, с подчнненнымй. с лнцамн, ймсюшймй к нему
отношенйе no делам, — одннм словом, самый умный еж во всей всеросспйской нмпернн» — Долгоруков П. В. Петербургскне очеркп. С. 329.
231	Мілюцін Мікалай Аляксеевіч (1818—1872) — расійскі дзяржаўны дзеяч; тайны радца (1860), сенатар (1861); брат Дз. А. Мілюціна. Адзін з кіраўнікоў Рэдакцыйных камісій па сялянскай справе. Статссакратар па справах Царства Польскага (1864—1866). Член Дзяржаўнага савета (1865—1867). П. У. Далгарукаў пісаў пра яго: «Это был человек замечательного ума, страшно властолюбнвый, но одаренный блйстательнымн способностямн, он был главной пружнной освобожденпя крестьян с землей; это будет ему вечной славой в лсторнн; он — сочйнлтель устава земсклх учрежденнй; человек энергйчный, характера резкого, часто непрпятного, он вовсе чужд наружной мягкостн своего брата Дмнтрпя. но зато чужд й его двулпчностн» — Долгоруков П. В. Петербургскне очеркн. С. 285.
232	«Рімператор Александр 11 несомненно ждал только первого благопрпятного случая, чтобы отделаться от Муравьева. [...] Рассказывалп, что, представляясь государю, Муравьев заговорйл о разных проектах, прнвезенных йм. «Я еду за гранлцу, за меня остается брат Константнн, к нему й следует обратнться по этнм делам». Прй тех непрнязненных отношенмях, которые установйлйсь между велпкнм князем й Муравьевым, последнйй понял, что ему остается только одно — подать в отставку. Отставка была прйнята без малейшей попыткй отговорлть Муравьева взять ее обратно» — гл. Пантелеев Л. Ф. Воспомйнання. М., 1958. С. 380.
233	Хрушчоў Аляксандр Пятровіч (1806—1875) — расійскі ваенны і дзяржаўны дзеяч; генерал-ад’ютант (1869). Герой абароны Севастопаля. Генерал ад інфантэрыі (1869). Памочнік камандуючага войскамі Віленскай ваеннай акругі (1864—1865), пасля генерал-губернатар і камандуючы войскамі Заходняй Сібіры (1866—1874). Член Дзяржаўнага савета (1875).
234	Мяркуючы па сцвярджэннях A. М. Масолава, гэтае прызначэнне адбылося не зусім так, як пра яго гаворыць Мураўёў: «...в запнсках свойх покойный граф старается дать понять, что назначенне генерала Кауфмана состоялось по его представленню; можно ду-
мать, что в этом отношенйй он ошнбался йлй заблуждался. Я положйтельно помню, что Мнханл Ннколаевлч ннкак не ожндал этого назначенйя, которое в первое время ему было даже почему-то непрнятно; но он, скрепя сердце н йз необходймостй поддержать солндарность свою с генералом Кауфманом й дабы не оттолкнуть его от своей сястемы, радостно прйветствовал его назначенйе й был до конца постоянным офйцйальным его зэшйтнйком. Можно полагать, что Д. А. Мйлютйн, в вяду вознйкшйх затрудненлй, й старался узнать мненле графа о Кауфмане перед тем, чтобы рекомендовать его государю, й что его велнчество тоже спрашлвал о нем генерала Муравьева, в ответ на его представленйе о Хрушеве; но Мнхамл Нйколаевнч не прндавал этому особого значення, хотя, конечно, хорошо отозвался о лйчностй Кауфмана на запрос государя» — Мосолов A. Н. Внленскне очеркя (Муравьевское время): 1863-1865 гг. СПб., 1898. С. 218-219.
235	Безак Аляксандр Паўлавіч (1800—1868) — расійскі дзяржаўны дзеяч; генерал-ад’ютант; генерал ад артылерыі (1859). Аранбургскі (1860—1865), пасля кіеўскі (1860—1868) генерал-губернатар. Член Дзяржаўнага савета (з 1863).
236	Мікалай Аляксандравіч (1843-1865) — вялікі князь, цэсарэвіч, старэйшы сын імператара Аляксандра II. П. А. Валуеў запісаў у дзённіку 5 красавіка 1865 г.: «Вечером внезапно получйл от кн. Долгорукова йзвешенме, что государь едет завтра за граннцу вследствйе печальных йзвесійй, полученных о болезнй цесаревйча. [...] По-вііднмому, болезнь в спйнном мозгу, уже распространйвшая свое действне на головной мозг» — Валуев П. А. Дневнйк мнннстра внутренннх дел. Т. 2. С. 32.
237	6 красавіка, як адзначае П. А. Валуеў, «продолжйтельное совешанне у государя (который глубоко огорчен, так что больно на него смотреть) с кн. Долгоруковым, военным ммннстром й Потаповым. Прнзрак едйнства властй в эполетоносце, поддержйваемый военным мйнястром, еше раз восторжествовал. Потапова не решйллсь назначять ген. — губернатором. Готовы 6ылй оставлть до временй Муравьева, н я с трудом успел достагнуть того, что бумагн о его увольненйй будут посланы к подпйсй государя за гранішу. [...] Еслй
бы полякй зналя, какмы йх болмся! Еслй бы Европа знала, как мы неустрашнмы на словах й малодушны на деле! Когда Потапов говорнл, что край разорен й еше более разоряется, военный мйнйстр отозвался, что лучше это, чем дать вновь оперлться полякам. Опустошенне как прннцйп управленйя! Этому прлмера нет в лсторнн. [...] Я должен был радоваться хотя тому, что сломана татарская внленская глдра» — гл.: Валуев П. А. Дневннк млннстра внутренннх дел. Т. 2. С. 33.
238	«Мнхаші Нлколаевнч Муравьев й князь Александр Мйхэйловйч Горчаков оба сделалнсь люблмцамй всего русского народа, героямй дня. Н тот, н другой былн осыпаемы бесчнсленнымн телеграммамн, адресамй, пмсьмамн, выраженйямм благодарноста й сочувствйя. Нй одйн офйцлальный обед, нй одно торжество не о6ходйлйсь без горячлх речей й тостов в честь йх, а простой народ служйл за йх здоровье молебствйя й подносйл йм йконы» — Мйлютйн Д. А. Воспомйнэнйя. 1863—1864. М., 2003. С. 248—249. Беспрэцэдэнтны выпадак апісвае гісторык С. С. Тацішчаў у сваёй кнізе пра маладыя гады вялікага князя Аляксандра Аляксандравіча — будучага імператара Аляксандра III: падчас наведвання вялікім князем Сімбірска «в прйсутствйй Его Высочества 6ылй там получены две ответные телеграммы на посланные сймбйрскнм дворянством вмленскому генерал-губернатору Муравьеву й йздателю «Московскйх ведомостей» Каткову прнветствйя с выраженнем сочувствня к йх деятельностй. По прочтенйй обенх телеграмм раздалось громогласное «ура!», разлнто шампанское й провозглашены ожнвленные тосты: за здравне Государя Нмператора, за Августейшего гостя Цесаревнча й за двух доблестных слуг Престола й Родйны» — Татншев С. С. Детство й юность велнкого князя Александра Александровйча // Велнкйй князь Александр Александровнч: сборннк документов. М., 2002. С. 324. Беспрэцэдэнтнасць сітуацыі заключалася ў тым, што двум лідарам антыпольскай кампаніі тосты за здароўе падымаліся ў адным шэрагу з імёнамі імператара і спадчынніка трона. Разам з тым, як справядліва зазначае П. У. Далгарукаў, «возгласы, крлкн, воплй, адресы в честь Муравьева доказывают мненне лйшьчэстй публйкл, а не всей русской публйкй» — Долгоруков П. В. Петербургскйе очеркл. С. 141.