Назвы зямлі беларускай
Выдавец: Універсітэцкае
Памер: 128с.
Мінск 1994
У процівагу таму, што пісалася ў гэтым томе БСЭ, апаратчыкі органаў Савецкай улады на Беларусі канкрэтнымі справамі даказалі, што тапанімічныя найменні могуць быць і няўстойлівымі, і нежывучымі. 3 іх лёгкай рукі геаграфічная карта нашага краю вокамгненна прыняла надзвычай «экзатычнае» аблічча за кошт вялікай колькасці прыгожых і пышных слоў. На такую «мужнасць» у словатворчасці пакуль што не адважылася — і смеем сцвярджаць не адважыцца — ніводная з былых саюзных рэспублік, бо неяк усе народы больш пачціва ставяцца да завешчанага продкамі, у тым ліку да назваў зямлі. Толькі ва ўмовах нашага краю народная тапанімія — гэта нейкая зусім дробязная рэч,
з якой можна абыходзіцца, як з цацкай: пазабаўляўся ды ўзяў і выкінуў.
Знаёмячыся з гэтай трагічнай старонкай у гісторыі нашай нацыянальнай тапаніміі, чытач можа падумаць: няўжо пад той ураджайны на перайменаванні час на Беларусі яшчэ не паспелі сфармавацца такія катэгорыі інтэлігенцыі, якія добра разумелі б значэнне старажытных назваў населеных пунктаў, і, значыцца, не было каму падаць свой голас у абарону гэтай бясцэннай святыні народа? He, такая інтэлігенцыя (вядома, па форме)была тады ў нас. У сістэме АН БССР поўным ходам ажыццяўлялі сваю дзейнасць інстытуты мовазнаўства і гісторыі, у БДУ імя У. I. Леніна і педагагічных ВНУ — кафедры гісторыі СССР і БССР, геафакультэты. Шматлікай па колькасці, кваліфікаванай па прафесійнаму вопыту з’яўлялася пісьменніцкая арганізацыя рэспублікі. Сваёй добрасумленнай працай беларускі народ стварыў усе неабходныя матэрыяльныя перадумовы для творчай дзейнасці гэтых катэгорый інтэлігенцыі. Але ж, як бачым, у патрэбную хвіліну яны не асмеліліся пастаяць за недатыкальнасць гісторыі Бацькаўшчыны, не выдзелілі са свайго асяроддзя сапраўднага Праметэя. Так ніхто з іх і не забіў у звон.
Рэальна супрацьстаяць зарваўшымся рэфарматарам духоўных традыцый беларускага народа можна было толькі праз абгрунтаваную апеляцыю ў высокія партыйныя і савецкія інстанцыі з тым, каб схіліць іх на бок праўды. Толькі дзе гарантыя, што ўдасца паразумецца? Відавочна, пасіўнасць, заплюшчванне вачэй на ўсё, што адбывалася па калецтву нацыянальнай тапаніміі, шмат кім з «інтэлігентных» людзей расцэньвалася як больш надзейны сродак застацца паважаным на верхніх паверхах адміністрацыйна-бюракратычнай машыны, узняцца яшчэ на адну прыступку ўверх па іерархічнай службовай лесвіцы.
Праглядаючы перыёдыку таго часу, мне так і не давялося наткнуцца хоць на адну публікацыю, у якой бы хто-небудзь з масцітых вучоных-грамадазнаўцаў альбо пісьменнікаў падняўся на абарону народнай тапаніміі, пастараўся прааналізаваць прычыны шырокага распаўсюджвання ў рэспубліцы віруса перайменавання населеных пунктаў. Але і пры адсутнасці такіх публікацый я цвёрда ўпэўнены, што ў 1964 г. не існавала аніякіх прычын для арганізацыі масавага крыжовага паходу на беларускую тапанімію.
У ланцугу гістарычных падзей той год, калі не лічыць зняцця М. С. Хрушчова з пасады першага сакратара ЦК КПСС і ўступлення на яе Л. I. Брэжнева, нічым асабліва не адрозніваўся ні ад мінулых, ні ад наступных гадоў. Таму ўчыненае масавае перайменаванне тапонімаў у 1964 г. трэба прызнаць за памылковы, недэмакратычны і антыгуманны ў адносінах да карэннага насельніцтва Беларусі акт надзеленых уладай людзей, якія злоўжылі ёю і прычынілі велізарную шкоду нашай гістарычнай спадчыне, нашаму духоўнаму багаццю. Сам народ не меў ніякага дачынення да гэтага варварскага акта, бо ў яго ў адзін год не магло ж узнікнуць жаданне франтальна, на ўсёй беларускай зямлі ператрэсці такую аграмадную колькасць назваў населеных пунктаў, многія з якіх па некалькі стагоддзяў служылі людзям, не выклікалі чымсьці пярэчанняў у іх на сваё існаванне.
Практыка паказвае, калі мяняецца назва нават аднаго паселішча, дык і то не заўсёды ўдаецца пазбегнуць памылак. Прыгадаем тут самыя свежыя прыклады з Рыбінскам, Іжэўскам, Набярэжнымі Чаўнамі, Чаромушкамі, назвы якіх нядаўна вярнулі людзям. Чаму ж тады апаратчыкі Беларусі адважыліся ў 1964 г. на такую маштабную, беспрэцэдэнтную для іншых саюзных рэспублік замену народнай тапаніміі? Мо ў іх руках быў добра адладжаны компас, што даваў магчымасць не збочыць з правільнага курсу і ў самых заблытаных сітуацыях? He, такі прыладак у іх адсутнічаў. У выніку некампетэнтнага падыходу за адзін год амаль дашчэнту было разбурана тапанімічнае палатно края, што стагоддзямі, без спеху, удумліва ткалася нашымі разумнымі ад прыроды, але часцей за ўсё непісьменнымі продкамі. Калі ж былая тапанімія з’яўлялася ў пэўным сэнсе слова гістарычнай памяццю беларускага народа, аб’ектыўна адлюстроўвала ўсю складанасць, адметнасць яго жыцця, дык усё тое новае, што напрыдумлялі нам перакройшчыкі карты, вызначалася ў пераважнай большасці пустатой і бязглуздзіцай, уводзіла далёка ў бок ад рэальнасці. Калі мы пакінем усё, што «падаравалі» нам у 1964 г. бяздумныя рэфарматары тапаніміі, дык апошняя праз 50—100 гадоў у стане будзе ўвесці ў зман нават самых таленавітых, масцітых гісторыкаў адносна таго, як у мінулым жылося беларусам.
Кампетэнтныя, разумныя асобы перад тым, як адважыцца на такую пераробку геаграфічных назваў, на-
пэўна, палічылі б патрэбным заглянуць у даведачную, навуковую літаратуру, каб упэўніцца, ці можна так паварварску ставіцца да гэтай справы, ды ўвогуле пацікавіцца, які сэнс укладваецца ў паняцце тапанімія. 3 прычыны важнасці апошняй яна ніколі не абміналася ў спецыяльна выдаваемай па данай праблеме літаратуры, ва ўсіх выданнях «Большой Советской Энцнклопеднн», у тым ліку і ў той, што выходзіла ў свет у 60-я гады.
Апынуўшыся пад моцным уплывам распрацаванай у час знаходжання М. С. Хрушчова на пасадзе першага сакратара ЦК КПСС тэорыі аб непазбежнай і вельмі хуткай пабудове камунізму, прадстаўнікі мясцовых Саветаў праявілі асаблівую нястрыманасць у дачыненні да назваў, якія не адпавядалі іх поглядам на шчаслівае і светлае будучае. Відаць, пагадзіліся, што да яго неабавязкова ісці праз магутны ўздым прадукцыйных сіл, культурны росквіт народа, таму найбольш клапаціліся не пра ўнутраныя эканамічныя і духоўныя перадумовы новага ладу, а толькі пра знешнія з’явы, многія з якіх, як на грэх, былі павернуты да мінулага і, значыць, недапасоўваліся да заўтрашняга дня. Вось таму так бязлітасна і чынілі расправу над найменнямі накшталт Авечкі, Мужычок, Неўмывакі, Паўшляхты, Ракаедаўшчына, Свінкі, Трыпуціха, Уйіыўцы і інш.
Ну а што ж узамен атрымаў так няшчадна абкрадзены народ? Нічога людскага. Паколькі за гэту далікатную і адказную справу ўзяліся ў аснове сваёй малакампетэнтныя людзі, якія не лічыліся з думкай народа, не надавалі належнага значэння ўсёй важнасці слоўнага летапісу беларускай зямлі, у яе радаслоўную трапіла безліч назваў, якія не адлюстроўвалі ні гістарычнага мінулага, ні сучаснага жыцця народа, супярэчылі нормам мясцовай тапаніміі і лексіцы мовы карэннага насельніцтва. Галоўны накірунак быў узяты на лакіроўку, наданне зусім непатрэбнай юбілейнасці і параднасці новым назвам. Тут вельмі лёгжа зразумець мясцовую адміністрацыю. Любому ж вядома, што куды прасцей прыдумаць прыгожую назву для вёскі, чым зрабіць такім жыццё ў ёй. Нібы на здзек, бачачы, як з году ў год ускладняецца сацыяльна-эканамічнае становішча беларускай вёскі, прадстаўнікі ўлады, яўна ўхіляючыся ад вырашэння канкрэтных гаспадарчых і культурных задач сельскай мясцовасці, навадняюць нашу зямлю, на іх погляд, самыічі прыгожымі і гучнымі, эфектнымі і радаснымі найменнямі. А паколькі слоў-сінонімаў з такімі
прыемнымі адценнямі не гэтак ужо і шмат было ў галовах рэфарматараў, пагадзіліся на іх неаднаразовыя паўторы ў межах адной і той жа вобласці, што не дапускаецца нарматыўнымі актамі. На карце Беларусі застракацелі назвы Краснапольцы, Ягадная, Садовая, Дубкі., Раздольная, Грушаўка, Калінавая, Садовая, Ураджайная, Вішнёўка, Ліпавая, Сонечная і падобныя да іх. «Во беспраблемнае жыццё было ў беларусаў» — падумае хтосьці, чытаючы «гістарычнай важнасці» ўказы Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР за 1964 г. аб перайменаваннях населеных пунктаў.
У той змрочны для беларускай нацыянальнай тапаніміі год не паскупіліся і на слоўцы-назвы, якія адлюстроўвалі штосьці важнае з рэвалюцыйных, працоўных і ратных падзей народа. Найбольшая перавага была аддадзена такім найменням, як Партызанская, Мірная, Савецкая, Перадавая, Светач, Дружба, Гвардзейская, Майская, Камунарка, Прагрэс і г. д.
Надзвычай трагічнае для нацыі, паводле вынікаў, звужэнне сферы ўжывання беларускай мовы ў сельскіх агульнаадукацыйных школах, што было выклікана пажаданнем бацькоў навучаць сваіх дзяцей на той мове, на якой будаваўся навучальна-выхаваўчы працэс у ВНУ і тэхнікумах рэспублікі, вялося скрозь службовае справаводства, спарадзіла грубыя парушэнні моўнага прынцыпу пры правядзенні ў 1964 г. масавага перайменавання населеных пунктаў. Відаць, кіруючыся ходкай у тыя гады, шкоднай, антынавуковай тэорыяй аб непазбежнасці зліцця ўжо ў бліжэйшай перспектыве нацый і моў, заўзятыя прыхільнікі светлага камуністычнага грамадства наваднілі нашу тапанімію мноствам рускіх слоў, што самым істотным чынам паўплывала на яе нацыянальны каларыт. Тут акрамя вялікай пашыранасці ў рэспубліцы тэорыі зліцця нацый і моў пэўную ролю ў насаджэнні рускай тапаніміі адыграла яшчэ і кепскае валоданне беларускай мовай асобамі, што ўзяліся за перакройванне геаграфічнай карты. У той час менш за ўсё клапаціліся пра іх адукацыйны цэнз і тым больш беларускамоўную лінгвістычную падрыхтоўку. У складзе мясцовых Саветаў працавала шмат людзей, якія мелі занадта цьмянае ўяўленне пра гісторыю нашага краю, з вялікай цяжкасцю, а не дык і зусім не маглі адрозніць беларускае слова ад рускага. Таму і невыпадкова, што ў тапаніміі рэспублікі з’явілася значная колькасць слоў з рускай лексікі, што не выклі-
калася патрабаваннямі практыкі, наадварот, унесла вялікую блытаніну, парадзіла дваістасць у разуменні, цяжкасці ў перадачы на пісьме той ці іншай назвы. Самыя цёплыя адносіны, шчырая любоў беларускага народа да блізкароднаснай яму культуры і мовы рускай нацыі агульнавядомыя, і лічу, што тут няма неабходнасці пра гэта падрабязна гаварыць. А вось без усялякай патрэбы ўносіць рускія словы ў склад беларускай тапаніміі — гэта ўжо не што іншае, як элементарная непісьменнасць, адсутнасць моўнай культуры.
КНІГІ ОНЛАЙН
