Назвы зямлі беларускай
Выдавец: Універсітэцкае
Памер: 128с.
Мінск 1994
3 найбольш нетыповых для нашай нацыянальнай тапаніміі назваў 1964 г. нараджэння хацелася б прывесці (падаю спецыяльна на рускай мове, каб не ўносіць блытаніну праз беларускае напісанне іх) наступныя: Зерновая, Ключегорская, Восход, Первомайская, Знаменская, Рош,а, Іуовровая, Сйреневка, Красноармейская, Октябрьское, Черемушкй, Отрадное. Спынімся на апошнім слове. У сваім рускім значэнні яно абазначае штосьці прыемнае, радаснае, а вось у беларускім напісанні Атраднае разумеецца як частка (атрад) ад чаго-небудзь больш буйнога паводле памеру. Зусім немілагучна ў беларускім вымаўленні перадаецца рускамоўны тапонім Сйреневка. Усё гэта толькі нязначная доля той велізарнай бяды, якую за адзін год прычыніла наша адарваная ад культуры і гісторыі народа мясцовая і рэспубліканская бюракратыя.
Калі ў чым-небудзь і можна апраўдаць практыку ўкаранення рускіх тэрмінаў у беларускую нацыянальную тапанімію, дык толькі з’яўленне назвы Сормава ў Чэрыкаўскім раёне Магілёўскай вобласці. Тут у аснове ўсё лагічна абгрунтавана і заканамерна, хаця, можа быць, не ў кожнага пры сустрэчы з такім словам узнікнуць асацыяцыі з горкаўскім (цяпер ніжненаўгародскім) заводам «Чырвонае Сормава», бо ён жа знаходзіцца за многія сотні кіламетраў ад беларускага горада Чэрыкава. Хутчэй хтосьці падумае, што тут назіраецца простае супадзенне аднолькавых паводле вымаўлення слоў. Выходзіць, што не. Гэта назва мае прамыя адносіны да праслаўленага ў гады даваенных пяцігодак завода «Чырвонае Сормава». Сем яго лепшых рабочых з ліку 25-тысячнікаў краіны прыехалі летам 1930 г. у Чэрыкаўскі раён, каб дапамагчы сялянам у сацыяльнаэканамічным пераўтварэнні сельскай гаспадаркі. У памяць аб тых падзеях і быў перайменаваны адзін з населеных пунктаў гэтага раёна ў Сормава, якое цяпер
з’яўляецца цэнтрам прыгараднага сельскага Савета
Калі ў нашым жыцці адбываецца штосьці знамя нальнае, мы, акрамя непасрэдных саўдзельнікаў гэтых падзей, зусім справядліва называем і тых, хто паўплы ваў тады на характар нашай палітычнай сістэмы, хто стаяў на правым фланзе культуры і навукі, бо без плённай працы такіх людзей нельга дамагчыся чагосьці адметнага ў любой сферы дзейнасці чалавека. Ну а як быць, калі трэба гаварыць пра адмоўнае, хібы на гіста рычным шляху нацыі? Вядома ж, няма падстаў забываць і пра дзяржаўных, культурных дзеячаў, якія абавязаны падзяляць поспех і няўдачу, радасць і гора разам са сваім народам
Адносна прафесійнай падрыхтаванасці, нацыянальнай прыналежнасці тагачасных палітычных лідэраў, прадстаўнікоў верхніх эшалонаў навукі і культуры анія кіх пытанняў не маецца. I сапраўды, ці ж можна паста віць пад сумненне багацце вопыту партыйнай і дзяр жаўнай дзейнасці першага сакратара ЦК КПБ К. Т Мазурава, старшыні Прэзідыума Вярхоўнага Са вета БССР В. I. Казлова, старшыні Савета Міністраў БССР Ц. Я. Кісялёва? Усе яны не першы год знаходзіліся на высокіх пасадах, да таго ж нарадзіліся ў беларускіх вёсках і, напэўна, вельмі добра ведалі, што сельскім жыхарам звыклая, перададзеная ад продкаў назва ў дзесяткі разоў даражэйшая за любое штучна прыдуманае, няхай сабе і вельмі мілагучнае, найменне. Вясковец і раней і цяпер больш за ўсё заклапочаны сацыяльна-бытавым і культурным становішчам сваёй малой радзімы і ніколі не праявіць ініцыятывы, каб скасаваць яе спрадвечнае імя, хоць сэнс яго, магчыма, і вельмі далёка адстае ад мерак сучаснага жыцця.
Цяжка сказаць, чаму нашы партыйныя і дзяржаў ныя дзеячы не палічыліся тады з прыхільнасцю вяскоўцаў да родных каранёў, учыніўшы такую недаравальную расправу над гістарычнай і духоўнай спадчынай беларускага народа. I дзіўна, што страта нацыянальнай тапаніміі з няменшым размахам адбывалася і ў тых мясцінах, адкуль паходзілі Мазураў, Казлоў, Кісялёў. Звычайна, чалавек з вялікай павагай ставіцца не толькі да сваёй роднай вёскі, але і да ўсіх тых населеных пунктаў, што ляжаць паблізу ад яе. А тут жа гэты фактар нейкім чынам зусім не спрацаваў ні ў 1964 г., ні пазней. У некаторых з указаных палітычных дзеячаў было даволі часу, каб адумацца і паправіць становішча,
каб хоць трохі змыць свае грахі перад нашчадкамі.
Сур’ёзныя прэтэнзіі прад’явіць гісторыя элітнай частцы навуковай і творчай інтэлігенцыі, якая, атрымліваючы з кішэні народа найбольшыя за іншыя катэгорыі людзей сумы на сваё забеспячэнне, у адказны момант не выступіла ў абарону нацыянальных каштоўнасцей. Можа не так балюча і трагічна ўспрымаўся б вандалізм 1964 г. на ніве беларускай тапаніміі, калі б наша навука і культура знаходзіліся ў зародкавым стане, адсутнічалі б людзі заслужаныя і прызнаныя, са званнямі акадэмікаў і членаў-карэспандэнтаў, са ступенню доктара навук. Такі рубеж Беларусь ужо даўно мінула. На гэты час у нас меліся даволі аўтарытэтныя навуковыя калектывы — акадэмічныя інстытуты мовазнаўства і гісторыі — прамы абавязак якіх пры ўсіх акалічнасцях адстойваць недатыкальнасць народных назваў, сачыць за парадкам у тапанімічнай гаспадарцы, выхоўваць у новых пакаленняў павагу да яе.
У тым трагічным для назваў Бацькаўшчыны годзе практычна немагчыма было знайсці ніводнага палітычнага і грамадскага дзеяча, прадстаўніка навуковай і мастацкай інтэлігенцыі, інтарэсы якіх у той ці іншай ступені не былі б закрануты перайменаваннем калі не роднай вёскі, дык суседняй ёй. Няцяжка ўявіць, якую б бурную рэакцыю гэта выклікала ў народа, асабліва яго інтэлігентных пластоў, з высокай нацыянальнай самасвядомасцю!
Сіндром нацыянальнага нігілізму, які пад той час утульна пасяліўся ў душах многіх беларусаў, не выключаючы і, паводле дакументаў і займаемых пасад, прадстаўнікоў інтэлігенцыі, быў прычынай нашай усеагульнай маўклівасці. На шчасце, сёння ва ўстановах навукі і культуры яшчэ працуюць асобы, якія адпаведна свайму высокаму сацыяльнаму, прафесійнаму статусу не мелі права заставацца ў 1964 г. раўнадушнымі да вымывання нацыянальнага элементу з беларускай тапаніміі. Есць надзея, што ў час нашага новага гуманістычнага стаўлення да гістарычнай памяці хтосьці з іх усё ж паклапоціцца, смела ўвойдзе ў дзелавыя кантакты з адпаведнымі органамі ўлады з тым, каб прыступіць да адраджэння нацыянальнай тапаніміі, і гэтым самым змые хоць крыху сваіх грахоў за колішнюю абыякавасць і раўнадушнасць.
Зайздросны алімпійскі спакой нашых вучоных-грамадазнаўцаў, пісьменнікаў, іншых прадстаўнікоў твор62
чай інтэлігенцыі, які быў праяўлены імі ў год масавага генацыду беларускай тапаніміі, развязаў рукі бюракратам, выклікаў цвёрдую перакананасць у справядлівасці такіх дзеянняў. Таму шкодны, супярэчлівы законам гісторыі працэс перайменавання назваў населеных пунктаў працягваўся, а калі не ў такіх маштабах, як у 1964 г., дык толькі таму, што ў рэспубліцы з цягам часу вельмі добра прыжылося паняцце «неперспектыўныя вёскі». У іх разрад заносілася большасць населеных пунктаў сельскай мясцовасці. Лічылася зусім немэтазгодным мяняць іх карэнныя назвы, бо яны самі па сабе адыдуць у нябыт са знікненнем самога паселішча. I так, на жаль, яно даволі часта здаралася. Колькі ўжо ў нас на сёння «мёртвых вёсак», найменні якіх можна вызначыць не па дарожных указальніках, а па дакументах сельскіх Саветаў?!
Зусім іншым падыходам кіравалася мясцовая адміністрацыя ў адносінах да перспсктыўных вёсак, якім прадвызначаўся прамы, шырокі шлях у светлае будучае — камунізм. Прынцып тут быў такі: даваць дазвол увайсці ў гэту сацыяльна-эканамічную фармацыю толькі вёскам з узнёслымі, мілагучнымі, светлымі, патрыятычнымі назвамі, таму тапонімы, ад якіх, на думку функцыянераў, пахла анахранізмам, патрэбна было вынішчаць самым рашучым чынам. I яны вынішчаліся з зайздроснай стараннасцю, што зноў-такі не гарантавала ад сур’ёзных памылак.
Па традыцыі мінулых гадоў менш за ўсё ўлічвалася лексіка беларускай мовы. I гэта зразумела. Калі грамадства нацэлена на хутчэйшае, маштабнае зліццё моў, то, значыць, гэтаму «заканамернаму і прагрэсіў-наму працэсу» трэба ўсямерна садзейнічаць і праз свядомую пераробку тапаніміі. Галоўным у яе перабудове прызнавалася знешняя прывабнасць, напышлівасць, а што датычыць нацыянальнага аспекту тапаніміі — мовы, адпаведнасці гістарычным і духоўным традыцыям, прыродна-геаграфічным умовам,— дык гэта лічылася другарадным фактарам, які не патрабуе да сябе аніякай увагі.
У выніку і за перыяд, што мінуў пасля самага трагічнага ў гісторыі беларускай тапаніміі 1964 г., мы панеслі яшчэ немалыя страты ў сваёй духоўнай спадчыне ад таго, што далі некампетэнтным, абыякавым да нацыянальнай культуры людзям адвольна займацца такой далікатнай справай, як геаграфічныя назвы. Pas-
мыванню нацыянальнай тапаніміі, аддаленню яе ад рэальнага жыцця садзейнічала з’яўленне за 1965— 1985 гг. на нашай карце велізарнай колькасці назваў накшталт Дружная, Мйловйдная (рускія словы перадаюцца праз рускую мову), Победа, У раджайная, Ромашкй, Вясенняя, Роднакй, Снежная, Березовая Роіца, Славная, Роіцйца, Звездная, Арэхаўка, Светлая, Чырвонае Сяло, Знаменка, Салаўёўка, Ясная Паляна, Сакалоўка, Клянок, Сонечная, Светач, Трудовая, Брацкая, Возрожденйе, хаця і за папярэдні перыяд такого пустацвету нам ужо падаравалі нямала.
Бяздумныя эксперыменты над беларускай тапаніміяй прычыніліся яшчэ і да таго, што ў нас значна павялічылася колькасць адных і тых жа назваў і, зразумела, больш за ўсё з патрыятычным адценнем, бо мясцовыя ўлады ведалі, што наверсе ніхто не адважыцца пярэчыць супраць такіх назваў, як Першае Мая, Драсный Октябрь, Ленінск, Партызанка, Победа, добра не падумаўшы, што ад частага ўжывання нават самых папулярных у народзе слоў непазбежна адбываецца іх няўмольнае абясцэньванне.
Практыка сведчыць, што калі за вырашэнне якойсьці важнай, злабадзённай для лёсу нацыі задачы, не бяруцца людзі, якім гэта належыць рабіць паводле іх прафесійнага статуса высокай службовай пасады, абавязкова знаходзяцца зусім радавыя, без асаблівага становішча ў грамадстве асобы і пачынаюць самаахвярна змагацца за праўду, гістарычную справядлівасць. Добры след у гэтай высакароднай справе пакінуў геолаг В. Шыдлоўскі. Заклікаючы шырокія колы грамадскасці, афіцыйныя ўлады да ашчаднага захоўвання нацыянальнай тапаніміі, ён у 1980 г. пісаў: «Нельга дапускаць самавольства і дазваляць змену даўніх гістарычных назваў без грунтоўнай патрэбы. Гэта павінна стаць прэрагатывай навуковых устаноў. Інакш мы не толькі страцім пэўныя гістарычныя звесткі, а нават унясём блытаніну, не пазбегнем недарэчнасцяў, якія будуць замінаць у штодзённым жыцці»1.
КНІГІ ОНЛАЙН
