Нe сьмяшыце мае прыназоўнікі
Вінцук Вячорка
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 316с.
2017
Харугвы з Пагоняй, сьцягі Адраджэньня фактычна ўжытыя як сынонімы. Ці харугва розьніцца ад сьцяга?
Харужы мае быць са зброяй
Сучаснае расейскае значэньне слова хоругвь — царкоўнае палотнішча для шэсьця. Але для палотнішча на гарызантальнай пярэчцы, з выявамі сьвятых, беларуская народная мова ведае іншае слова — пратэса, пратэсьня, пратпасея, часам таксама ў значэньні „хаўтурная харугва" (зафіксавана па ўсёй Беларусі, у тым ліку Ўсходняй — падкрэсьліваю гэта таму, што слова пратэса лацінізм, ад ,,працэсія“).
Пра харугвы кажа „Слова пра Ігараў паход“, напісанае, як мяркуюць прыхільнікі яго аўтэнтычнасьці, на старадаўнім северскім дыялекце (Чарнегаўшчына, Браншчына):
Чрьлень стягь, біла хорюговь, чрыіена чолка, сребрено струж'іе — храброму Святьславлйчю!
Чырвоны сьцяг, белая харугаў (і далей чырвоная чолка — бунчук ды срэбранае стружжа — дзіда). Дарэчы, заўважма, якія колеры. А сьцяг і харугва тут, відавочна, сынонімы — гэта баявыя знакі.
I ў эпоху Вялікага Княства слова харугва мела некалькі значэньняў з галоўным — ‘баявы сьцяг’. Цытата з Статуту 1588 году — рыхтык як з ваярскага статуту:
...Харужы, гды будзе харўгаў дзяржаці, маець на сабе меці зброю...
Харужы — вайсковы сьцягоўнік („сьцяганосец“ па-цяперашняму афіцыйнаму) у старой Беларусі. Вось такі харужы быў заснавальнікам роду, уявеце сабе, Веры Харужай.
Другое значэньне слова харугва — ‘вайсковая адзінка’, роўная прыблізна кавалерыйскай роце. Зрэшты, такую вайсковую адзінку называлі і сьцягам.
Штандар, штандар, Пагоня!
Пазьней у значэньні ‘баявы сьцяг’ пашырылася слова штандар. Менавіта словы „Штандар наш бел-чырвона-белы“ гучаць у нацыянальным гімне „Мы выйдзем шчыльнымі радамі“. Лягічна, бо напачатку гімн быў ваяцкім маршам.
Штандар з Пагоняй — таксама ваярскі — у песьні Сержука Сокалава-Воюша „Маналёг паўстанцкага каня”:
Цок, цок, цок, цок — вершнікі на конях.
Цок, цок, цок, цок — ты зважай, народ!
Цок, цок, цок, цок, і штандар з Пагоняй
Цок, цок, цок, цок, кліча ў паход!
Штандар — даўні германізм, але мае лацінскі першакорань, ад ‘нацягваць, разгортваць’. У беларускай народнай мове слова штандар мае таксама значэньне ‘апорны слуп будынку’ (паходзіць ад іншага германізму, але ў беларускай мове іх гучаньне супала).
Цікава, што ў розных рэгіёнах Беларусі бытуе дзіцячая гульня ў штандар, калі вядоўца высока
падкідвае мячык, крычыць: „Штандар, штандар!“ — і называе таго, хто павінен яго перахапіць. Хто не пераняў — караецца ўмоўным расстрэлам (мячыкам). Такое сабе рэха пэрсанальнай адказнасьці штандаровага за сьцяг войска.
Сьцяг не здамо
Што ж да слова сьцяг, яно вельмі старажытнае, фіксуецца з XI ст. Яго лічаць пазычаным з скандынаўскага слова са значэньнем ‘дрэўка, шост’, але мо яно і спрадвечнаславянскае, бо ведаюць яго, скажам, харваты.
У гаворках слова сьцяг шматзначнае. Яно азначае таксама ‘абшар, пляц’ (сьцяг лугу), ‘рад, палоска’ (сьцяг дамоў). Сьцяг гаравы — тое, што па-расейску „горный хребет“. А яшчэ сьцяг — гэта мясная туша, успомнім слова сьцягно.
Але значэньне ‘нацыянальная сьвятыня’ прыцьміла ўсе іншыя дыялектныя значэньні слова сьцяг. Знакамітая „Беларуская песьня“ Ўладзімера Караткевіча:
Ты — наш Край. Ты — чырвоная груша над дзедаўскім домам, Лістападаўскіх зьнічак густых фасфарычная раць,
Ты — наш сьцяг, што нікому, нікому на сьвеце, нікому
He дамо абсьмяяць, апаганіць, забыць ці
мячом зваяваць.
Гарыць чырвоны флаг
Mae рацыю Ян Станкевіч, які перакладае Hama слова сьцяг на расейскую абодвума словамі: і „знамя“, і „флаг“. Па-беларуску сказаць баявы сьцяг магчыма. Прыкладам, усе мы, былыя школьнікі, памятаем ваенную паэму Аркадзя Куляшова „Сьцяг брыгады“. Варта зноў паўтарыць, што сэмантычныя размежаваньні паміж беларускімі словамі часта не супадаюць з палямі значэньняў словаў расейскіх.
А вось культавых ці проста вядомых твораў пра флаг нешта я і не знайшоў. Акрамя спэцыфічнай байкі Кандрата Крапівы „Махальнік Іваноў“, дзе начальнік правярае стрэльбішча.
А тут раптоўна Шэф вярхом аднекуль — шасьць:
Цікава паглядзець, а як страляе часьць?
Ці вока вернае, ці цьвёрдая рука
Ў чырвонага стралка?
Зайгралі „пападзі“,
Гарыць чырвоны флаг.
Стралкі — на лінію.
Ляглі ўсе па упорах.
Вось выстраліў адзін,
Вось разам — пах-пах-пах!
I лезеў нос, і дражніць востры пах (Калісьці Шэф таксама нюхаў порах).
Слова флаг расейскі цар Пётра I занёс у Расею з Галяндыі. Слова flaga запазычылі і палякі — зь нямецкай мовы. Але маем рэдкі выпадак, калі
ў народнай беларускай мове няма германізму, які маюць і польская, і расейская.
Расейская мова ведае слова стяг толькі ў паэтычных стылях. Ува ўкраінскай дзяржаўнае і нацыянальнае палотнішча завецца прапор, у літоўскай — veliava. I, такім чынам, слова сьцяг у афіцыйным дзяржаўным значэньні — гэта нашая моўная адметнасьць ад усіх суседзяў.
А што з аднакаранёвымі да „флага“ словамі? Для высокай рэйкі, на якой сьцяг уздымаюць, якая па-расейску (ізноў-такі зь нідэрляндзкае мовы) „флагшток“, укладальнікі „Расейска-беларускага вайсковага слоўніка" (1997), беларускамоўныя афіцэры падпалкоўнік Станіслаў Суднік і старэйшы лейтэнант Сяргей Чыслаў прапанавалі былі слова з народным коранем тронец — параўнай тронак рыдлёўкі ці лыжкі.
Падсумуем:
бяз флага абыдземся;
штандар і харугва — баявы, ваярскі сьцяг; пратэса — сьцяг у рэлігійнай працэсіі;
сьцяг — найбольш унівэрсальнае слова для асьвячонага сымбалізмам палотнішча на дрэўку. Дзяржаўны сьцяг, нацыянальны сьцяг.
Як страхавацца па-беларуску
Некалі я сказаў „Белдзяржстраху“ (пра мілагучнасьць і натуральнасьць гэтай назвы ў нас ужо была гаворка12, што апошні раз пагаджаюся на расейскамоўны страхавы поліс. Паабяцалі праз год даць беларускі блянк. Прамінуў год. Як і трэ было чакаць, няма. Маўляў, ёсьць начальства, ёсьць міністэрства і нават „наш прэзідзент“. I стандартная форма парасейску. Хаця, на маю думку, нішто не перашкаджала тую стандартную форму, захаваўшы ўсе канцылярскія нюансы, перакласьці. Я пасварыўся, сказаў, што ня цэняць кліентаў і што сыду да канкурэнтаў. А ім абыякава.
Стаў шукаць беларускамоўнае страхаваньне — аказалася, ня так гэта проста. Прыватныя фірмы таксама залежаць ад блянкаў полісаў, якія зацьвярджае Мінстэрства фінансаў. Але я знайшоў-такі спосаб у тым самым „Белдзяржстраху". На іхным інтэрнэт-сайце ёсьць форма замовіць страхавую паслугу, а ў ёй графа „Пажаданьне“. Я і ўпісаў туды: Аформіць па-беларуску. На наступны дзень мне зь філіі „Белдзяржстраху“ для Менскай вобласьці (бо запыт трапляе ў адпаведны рэгіён) тэлефануе сп-ня Натальля, а яшчэ на наступны прывозіць дамову па-беларуску.
12 Па-беларуску зь Вінцуком Вячоркам. — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2016. С. 11.
Пытаюся пра поліс на блянку з каляровымі разводамі і вадзянымі знакамі — няма, кажа. Але мяркую, што чым болей будзе такіх патрабаваньняў ад кліентаў, тым хутчэй Міністэрства фінансаў вырабіць блянкі, бо яго пачнуць даставаць самі страхаўнікі.
Як чуем, у сваёй рэкляме „Белдзяржстрах“ беларушчыны не цураецца, але значна важней ужываць беларускую ў штодзённай працы.
Пры ўсёй удзячнасьці я ня мог не зьвярнуць увагі на тэрміналёгію ў перакладзенай дамове. У акце страхаваньня звычайна два ці тры бакі. Фірма застрахоўвае некага, гэта значыць прымае грошы, а ў разе бяды кампэнсуе страты або таму, хто плаціў складкі, або некаму іншаму паводле дамовы.
Вось жа той, каму кампэнсуюцца страты, парасейску завецца выгодопрйобретатель, гэта калька зь нямецкага NutznieBer. У беларускім перакладзе знаходжу выгаданабытчык.
Каюся, спачатку я прачытаў, бо дробны шрыфт, вагонадабытчык. Грувастка, ненатуральна. Гляджу ў іншых мовах — у бальшыні эўрапейскіх гэтае паняцьце перадаецца лацінскім beneficiarius — анг. beneficiary, баўгарскі бенефнцнент. I нам, з нашай шматвяковай традыцыяй ужываньня лацінізмаў, таго ж слова бэнэфіцыя для маёнткаў, найлепш было скарыстаць ужо прысутнае ў фінансавай тэрміналёгіі ды міжнародна зразумелае слова бэнэфіцыяр. Хаця, скажам, па-сэрбску і па-харвацку korisnik— і для беларускае мовы прыдатная мадэль.
А вось як назваць фірму і таго, каму яна выдае поліс? Па-расейску гэта адпаведна страхдвіцйк і страхователь, і даю руку на адсячэньне, што чалавек, не зьвязаны штодня з страхавой справай, не адразу арыентуецца, хто дзе. Бо ў расейскай і словы на -іцнк, і словы на -тель абазначаюць асобу паводле роду заняткаў, прафэсіі, функцыі. Проціпастаўленьне страховіцйк — страхователь — тэрміналягічная ўмоўнасьць. Расейскія лінгвісты, праўда, тлумачаць нюансы такім чынам, што словы на -тель могуць абазначаць і часовую ролю асобы (як покупатель), ёсьць у расейскай падобная пара фрахтовіцйк — фрахтователь.
У беларускую такое проціпастаўленьне мэханічна не перанясеш. Хаця афіцыйныя слоўнікі савецкай пары даюць страхоўшчык — страхавальнік, але тут ужо з суфіксаў зусім няясна, хто суб’ект, а хто аб’ект дамовы. Пагатоў, як даказаў спэцыяліст у словаўтварэньні праф. Павел Сьцяцко, словы прафэсіяў і заняткаў на -шчык не ўласьцівыя беларускай мове. Найбольш пашыраныя ў нас такія назвы на -нік. Як будуе будаўнік, так страхуе страхаўнік. Гэты тэрмін для арганізацыяў страхаваньня знойдзем у прафэсійным часопісе беларускамоўных юрыстаў „Праўнік“. А вось каго страхаўнік страхуе або хто ў яго страхуецца? У бальшыні эўрапейскіх моваў ужываюць апісальны дзеепрыметнік. Ангельцы — the insured, літоўцы — apdraustasis ‘застрахаваны’, таксама баўгары (застрахованнят). Расейцам,
відаць, нешта перашкаджала ўжываць тэрміны страхуемый ці страхуюіцйй. А мы можам выбіраць: страхаваны незакончанага трываньня ці застрахаваны закончанага трываньня.
Урэшце, само слова страхаваньне ў беларускай мове русізм. Гэта ва ўсходніх суседзяў адно са значэньняў слова „страх“ — ‘адказнасьць’. Адсюль выраз „на свой страх н рнск“, па-беларуску пад сваю адказнасьць. А ў нас страх гэта страх, вось і ў Насовіча страхаваньне — тое, што парасейску ‘ужас’. I прыклад:
Няхай Бог бароніць, якога мы набралісь страхаваньня.
А страховы значыць ‘страшный, опасный’. Баюсь, гэта страховае дзела!
Але спробы нашых адраджэнцаў знайсьці гэтаму русізму альтэрнатыву не павяліся. Убесьпячэньне Янкі Станкевіча моцна нагадвае польскае. Хоць такое слова ёсьць у Насовічавым слоўніку, яно таксама палянізм, але значыць проста ‘засьцярога’, ‘абарона’. Забесьпячэньне, якое прапаноўвалі як варыянт Сьцяпан Некрашэвіч і Мікола Байкоў, у гаспадарча-эканамічнай тэрміналёгіі замацавалася ў іншым значэньні, як расейскае „обеспеченне“, „снабженне“, і наўрад ці магчыма яго сэмантыку цяпер зьмяніць. Таму хай ужо будзе сэмантычны русізм „страхаваньне“ і хай трымае нас у страху. А каб не было пажару, прамаўляйма старыя народныя замовы:
КНІГІ ОНЛАЙН
