Не аднойчы забіты
Уладзіслаў Рубанаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 1994
Пасля абеду Кастусёк пераадзеўся ў чыстую кашулю і кароткія штонікі з дзвюма шлейкамі, якія, перакрыжоўваючыся на спіне, зашпільваліся на гузікі спераду. He вельмі любіў Кастусёк гэтыя штаны з кароткімі, не дастаюць да каленяў, калашынкамі, але цяпер вымушаны быў мірыцца. Ён увогуле зразумеў: колькі ні настырайся з дарослымі, паставіць на сваім удаецца рэдка. Крыўдна, балюча, але ты слабы, не пераможаш. Таму цярпі, закусвай вусны, выцірай рукавом слёзы, душыся імі і чакай свайго часу.
Яны пайшлі з маці на шашу. Да яе было з вярсту. Дарога вяла міма кладоў і па сасонніку. У гэты сасоннік Кастусёк хадзіў глядзець на дзятлаў і вавёрак.
Паўз шашу стаялі слупы тэлефоннай лініі. Права-
ды гудзелі, як чмялі каля патрывожанага гнязда. На ніжнім сядзела пліска і патрэсвала даўгенькім хвастом.
РАЗДЗЕЛ 26
Шаша была не вельмі шырокая. Фіялетавай стужкаю слалася між пясчаных жоўтых паяскоў, хавалася, абарваўшыся за мостам праз канаву. Шаша мела назву «варшаўка». Яна з Масквы ішла на Варшаву. Гэта была шаша-помнік. Яе адкрылі ў 1851 годзе. За чатыры гады насыпалі тысячу вёрстаў дарожнага палатна. Тады яшчэ не было аўтамабіляў. Ездзілі на конях, якіх запрагалі ў сані, павозкі, брычкі, карэты, дыліжансы. Скрозь пры самай шашы стаялі станцыйныя дамы старой архітэктуры. Тут спадарожныя адпачывалі, мянялі коней. Два такія дамы Кастусёк бачыў. Адзін у Слаўгарадзе — гэта была аўтастанцыя. Другі — у Сакалоўцы — у вёсцы, што каля саменькай шашы.
РАЗДЗЕЛ 27
Іх падабраў стары абшарпаны «МАЗ», на якім усё зялезнае трэслася і грымела. У кабіне было горача і пыльна. Шафёр, малады хлопец з доўгай, як у бусла, шыяй і вялікім гарляком, насвістваў «Кацюшу». Кастусёк сачыў, як у яго выцягваюцца смаўжом вусны. Калі надакучыла — а надакучыла хутка,— пачаў круціць галавою па баках, узірацца ўперад. Сосны абапал шашы насоўваліся з неймавернай хуткасцю і, здавалася, валіліся на машыну...
Праехалі Сакалоўку — не самую вёску, да якой было вярсты дзве ўбок, а моцную мураваную будыніну, крытую чорным ліставым зялезам, якая стаяла паралельна шашы. Вокны ў ёй былі ўверсе скругленыя, з узорыстымі пераплётамі заміж ліштваў.
— Тут бацькава радня жыве... пасёстра яго,— сказала маці Кастуську.
— У станцыйным доме? — спытаў шафёр. Цікаўны дзядзька!
— Ну, але... У нас кажуць чамусьці — на паштовай станцыі.
Кастусёк натапырыў вушы: што гэта за станцыйны
дом, паштовая станцыя? Ен глянуў у задняе вакенца кабіны, але будыніну засланілі густыя кусты бэзу і каліны, высокія клёны. Убачыў толькі цагляную сцяну і шырокую зялезную браму з вострымі спічакамі.
— Даўно жывуць?
— Даўно. Яны дарожнікі... Жывуць прыпяваючы, вольніца, з’ежа скаціне... На адну сям’ю такая даміна. I хлеў у іх, і кладоўка тамака, і склеп... Сена дармавое — увесь лізерт выкошваюць.
— Даўней умелі жыць,— згадзіўся шафёр і пачухаў кулаком кончык носа.— А цяпер Хрушчоў усё круціць-перакручвае. У кукурузу етую ўбіўся...
Маці прамаўчала. Здалося: недаверліва-спалохана глянула на шафёра.
Мала ад’ехалі, а Кастусёк ужо багата ўведаў. Радаваўся, калі пераязджалі рэчку, белую ад гарлачыкаў. Вялікіх рэчак, як Сож, не было, а маленькія, лічы, канавы, трапляліся часта. Адзін раз з правага боку адкрылася люстраная роўнядзь вялікага возера. На беразе стаялі хлапчукі і вудзілі рыбу. Кастусёк пазайздросціў ім. Шафёр, мусіць, ужо зразумеў, што вязе дапытлівага хлапца, і нечакана пасля доўгай маўчанкі сказаў:
— Глядзі, арол, зараз будзе з твайго боку гармата на пастаменце... Гэта самі немцы па загадзе самога Гудэрыяна паставілі яе нашаму салдату, які адстрэльваўся да апошняга снарада.
Кастусёк адразу заганарыўся такім нашым салдатам. Толькі аднаго не мог уцяміць: чаму гэта немцы, якія хацелі нас заваяваць, раптам узялі ды раздобрыліся? Выпытваць у чужога не стаў — пасаромеўся. Увогуле быў сарамлівы. Гэта прымушала яго шмат думаць і да ўсяго даходзіць самому.
Шафёр збавіў хуткасць. Кастусёк прыліп да запыленага шкла. Сапраўдную гармату ён убачыў упершыню. 3 дулам, шчытом, на гумавых, бы ў машыны, колах. Здзівіўся, што каля яе не было ні салдатаў, ні людзей. Толькі раслі белагрудыя гусценькія бярозкі.
— Ета ўжо Крычаў? — як бы не паверыла маці. I была радая, што хутка даехалі.
РАЗДЗЕЛ 28
Учора па беларускім тэлебачанні і сёння ў «Звяздзе» прайшла інфармацыя-навіна, што з дваццаць дзевятага красавіка галоўным трэнерам мінскага «Дынама» зноў прызначаны Эдуард Малафееў. Балельшчыкі закрычаць «ура» ад захаплення. Разам з імі будзе лямантаваць і Чуйкевіч, які хоць і не дацягваў да футбольнага фаната, але і не быў да гэтай гульні абыякавы.
Чуйкевіча проста дзівіла ягонае адчуванне. Ехаў у трамваі на стадыён, на матч мінчан з «Жальгірысам» з Вільні, і ні з таго ні з сяго раптам успомніў мужычка, які, п’яны, дзён колькі назад запаў яму ў вока. Глянуў у вакно на тратуар: ідзе той мужычок — маленькая галоўка, сухія, быццам запыленыя ў млыне, валасы, пукатыя яблыкі вачэй. Што гэта — тэлепатыя, біятокі? Чаму іменна ў гэты момант успомніўся мужычок, калі трамвай наблізіўся да яго? Сіла і дакладнасць ягонай інтуіцыі часам уражвалі настолькі, што Чуйкевіч звязваў іх з якойсьці азнакай ці, прынамсі, незвычайнай здольнасцю.
Халаднаваты дзень. Усчынаецца дождж. Вецер калашмаціць маладыя кволыя лісцікі на чарнакорых ад мокрасці ліпках. Няма на душы радасці, асабліва калі глядзіш на пустыя вуліцы, на рэдкіх людзей без прыўзнятасці, святочнасці на тварах. Якаясьці ўсеагульная разгубленасць.
Адзінае свята — футбол і тое мала радуе.
РАЗДЗЕЛ 29
Пасля таго як Чуйкевіч замацаваў дзверы, не давала спакою думка, што рабіць далей. Трэба абрэзаць усе каналы выхаду на яго. Раней гэта не пасеяла б у ім такой панічнай трывогі. Цяпер злачынцы сталі не тыя. Нахабства іх не мае супыння. Ім далі вольніцу. Нідзе не працуюць і не судзяць за лайдацтва. Для замазкі вачэй запісваюцца ў які-небудзь кааператыў. У рэстаран заходзіць небяспечна — і там «паважаныя людзі». Пра які парадак можа ісці гамонка? Хто ў гэтым вінаваты? Звычайна ў грамадстве ўсіх сабак вешаюць на першую асобу. Думай, Міхаіл Сяргеевіч, думай!
Голас: «Паніка — гэта геніяльная празорлівасць і прадчуванне бяды, якія даюцца натурам глыбокім і тонкім».
У Чуйкевіча разыгралася, бы полымя ад ветру, фантазія. У яго была нечуваная здольнасць фантазіраваць. Ен уяўляў неверагодную сітуацыю — і бачыў яркую карціну з дзеючымі асобамі, сцэнамі, фіналам, быццам усё гэта ўжо адбылося з IM. А можа, і адбылося? Можа, час бяжыць не ў будучыню, а з будучыні ў мінулае. Таму і герояў ягоных твораў амаль заўсёды цалкам пераносілі на асобу аўтара. Адзін крытык, што займеў права, дзякуючы пасадзе, на бязгрэшнасць ісціны, так і напісаў пра аповесць «Следчы»: «Уражанне, быццам аўтар сам усё жыццё рабіў следчым». Мусіць, гэта зусім не кепская якасць для пісьменніка.
Чуйкевічу часцей і часцей пачалі прыходзіць думкі пра Бога. Ен не ведаў, у якой форме, але сувязь з небам у зямлі, у кожнага чалавека існуе. I тое праўда, што неба ўплывае на нас. Нашы рухі, словы, міміка фіксуюцца ў сусвеце, у наасферы, паводле Вярнадскага. Яны як бы высцілаюць нам дарогу ў жыццё.
Бог карае мярзотнікаў — гэта зразумела. А чаму пакараны ён, Чуйкевіч? Ці, можа, гэтак жа недаўмявае і кожны з мярзотнікаў? Альбо яшчэ горш: ён сам не хто іншы, як мярзотнік, толькі іншай закваскі, чым забойца, рабаўнік?
Чуйкевіч адчуваў, што ягоны тэлефон ужо служыць вырадкам. Званкі, званкі... I маўчанне. Ен амаль не падымаў трубкі: няма дома. Але калі падымаў, трубка злавесна маўчала. Так дома, так і на працы. Хто яго слухаў? Адзін працэнт сумневу: можа, не яго, можа, хтосьці хацеў пачуць жончын ці сынаў голас. На працы зычны мужчынскі бас адзін раз спытаў: «Канстанцін?» Чуйкевіч «алёкнуў» лішні раз, і трубку кінулі. Менавіта Канстанціна спытаў бас, запінаючыся на літарах «нс» і «нц». Што за таямнічы званок? Няўжо сапраўды «пасуць» яго: калі, дзе, хто дома? Каб, вывучыўшы сітуацыю, пачаць шантажыраваць, вымагаць?
Фантазія фантазіяй, але й логіка амаль не падводзіла Чуйкевіча. А тут на кожным кроку тэлебачанне, газеты і нават рукапісы, якія ён чытаў, на-
гадваюць пра забойствы, рабаванні, насілле. Акурат якаясьці нябачная, але прысутная побач рука знарок падсоўвае гэтую інфармацыю, на якой глыбока закліньваецца розум. I на душу абвальваецца прыкры сваёй вязкасцю цяжар. Асабліва трывожна за дзяцей. Падонкі на ўсё здатныя. I, падобна, не адчэпяцца. Гэтага не адмаўляў і ягоны даўнішні сябар Мякота, з якім днямі сустракаўся. Яны разам вучыліся ва універсітэце. Пасля той з пасады намесніка рэдактара раённай газеты паступіў у школу КДБ. Служыў у Мінску, у Туркменіі, у Маскве, апошняе месца — Грузія. Прыехаў адтуль экзаменаваць курсантаў мінскай школы КДБ і пазваніў Чуйкевічу, каб заглянуў да яго ў гасцініцу «Беларусь».
Мякота выцягнуў з чамадана новенькія пагоны падпалкоўніка — толькі што атрымаў, нават не паспеў прышыць. I за сустрэчу, і за гэтыя пагоны яны ўзялі чарку: Мякота навёз экзатычных грузінскіх каньякоў і вінаў. Чуйкевіч потай ганарыўся такім сяброўствам. У якісьці момант адкрытасці спытаў пра апальнага генерала Калугіна, адале расказаў і пра сябе. Генерала Мякота назваў здраднікам. Ад падонкаў, сказаў, можна чакаць самых дзёрзкіх выхілкаў, нават забойства. Усё залежыць ад таго, якая «сфера ўплыву» ў гэтай банды.
Чуйкевіч Мякоту верыў, хоць і быў той не зусім падобны на сябе ранейшага. To якісьці мітуслівы, неразважлівы, павярхоўны ў меркаваннях. To адрынуты, заклапочаны, са стуленымі да бліскучых палосачак вачыма. А вонкава ці не залішне распаўнелы, цельпукаваты для сваёй прафесіі. Хоць хто ведае: можа, на дадзены час яму і трэба такім быць.
Гэта мільганула ў свядомасці ў Чуйкевіча як бы між іншага. А праз нейкія пару дзён ён скрупулёзна, па макулінцы, як следчы, перабіраў дэталі іх сустрэчы, паводзін і выгляду Мякоты. 3 Грузіі прыляцела чорным груганом тэлеграма: МЕКОТА ПОГНБ ТЧК. Нібыта выкінуўся з вакна сваёй кватэры, з дзевятага паверха. Апроч версіі аб самазабойстве намацвалася кампетэнтнымі органамі і другая: помста грузінскіх баевікоў, гвалтоўнае забойства.
Сябрава смерць патрэсла Чуйкевіча. Ледзьве не дабіла. Дзве ночы ён не спаў. У вачах мільтусіўся прыемна-тлуставаты, лагодны Мякотаў твар, блакіт-
КНІГІ ОНЛАЙН
