Не аднойчы забіты
Уладзіслаў Рубанаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 1994
Так нарадзілася ў яе першае дзіця — сын. Яго назвалі незвычайным для вёскі імем — Канстанцін. Прыдумаў яго Рыгор. Сам чалавек своеасаблівы, з нетутэйшымі замашкамі, ён хацеў, каб імя ў сына было таксама нязвыклае. Па вёсках вандравала звычайна некалькі імёнаў: Коля, Саша, Толік, Міша...
На трэці дзень маленькі чалавечак узяў матчыну цыцку і адразу балюча сціснуў дзяснамі смачок. Маруся скрывілася ад болю, але сцярпела. Так упершыню дзіця заявіла, што прыйшло ў гэты свет змагацца. Яно было пылінкаю ў сусвеце. Але гэтая пылінка з’явілася і заняла сваё месца. Ці нарадзілася разам з гэтай пылінкаю яшчэ адна зорка на небе — невядома. А нітачка, якая звязвае чалавека з небам, працягнулася. Сусвет змяніўся. Немаўля пра гэта не магло ведаць. He думала пра гэта і ягоная маці. Hi тады, як на-
раджалася сама, ні цяпер. Яна думала, як жыць, як выгадаваць сынка, усцерагчы яго ад хвароб, захаваць сябе і бацьку. Апораю ёй была ейная маці, Аксюта, пяцідзесяцігадовая кабета, якая сама нараджала адзінаццаць разоў. Але ў жывых засталося толькі чацвёра дзяцей: тры дачкі і сын. У пачатку 30-х гадоў голад касіў малых і старых. Цугам цягнуліся з Украіны людзі, пухлі і падалі проста на дарозе, паўз якую і трава, і лісце на дрэвах былі аб’едзены. Голад лютаваў, рабіў людзей звярамі, даводзіў да бясцямнасці і вар’яцтва. Іван Вірлак з таго канца вёскі забіў у лесе семнаццацігадовага сына, бо не было чым карміць сям’ю, а дарослы хлопец еў больш за астатніх. Ен вёз яго на калёсах, акрытага гунькаю. Хлопец быў рослы, босыя ногі тырчалі на паўметра. Людзі глядзелі ў вокны, хапаліся за галовы, бялелі, але не галасілі і не асуджалі Вірлака, злашча быў прыдуркаваты. Паелі катоў, сабак, брындалі па лесе, шукалі птушыныя гнёзды. Варанячыя ці сарачыныя птушаняты былі самаю смачнаю і жаданаю ежаю. Мужчыны хадзілі з палатнянымі кайстрамі, з якіх капала птушыная кроў. Чорныя плямкі спрэс стракацелі ў пыле па вёсцы.
Маруся голаду не помніць. Ей было ўсяго тры гадкі. Расказвала маці, як сушылі ліповае лісце, конскае шчаўе, жалуды, таўклі ў ступе і пяклі праснакі. Яны былі гаркавыя, сухія, перасядалі ў горле, але жывот напаўнялі. Страх, што раптам нічога не акажацца даць свайму дзіцяці, у Марусі жыў. Ен тады засеў у ёй, яшчэ няцямлівай. I пазней — у вайну і пасля вайны, калі збіралі па вясне леташнюю гнілую бульбу. Мабыць, падлівала ў сэрца страху і тое, што Рыгор «паліцічаскі», як пра яго казалі, а знаць, у любы момант можа загрымець, і шукай, лаві тады арыштанта.
Час ад часу прыходзіла Лісаветка, якая бабіла — прымала роды. Рыгору яна даводзілася цёткаю. Прыносіла цёплы блінец, кавалак аржанога праснака. I Маруся, пажаваўшы іх разам, загортвала ў марлеч ку і давала Косціку ў рот суслу. Косцік прагна смактаў і, залюляны ў зыбцы, падвешанай да нізкай патрэсканай бэлькі, доўга спаў. Яна тады радавалася. Але гадаваць дзіця — не толькі радасці, а і гарчэча, і слёзы, і адчай. У Косціка то балеў жывоцік, і ён
тады крахтаў усю ноч, выгінаўся і пўкаў. To заляпіла рот «малочніца». To абсыпала ўсяго ваўкамі. Яна заварвала травы, якія прыносіла Лісаветка. Лілі адвар у шырокенькія асінавыя начоўкі з вадою і купалі Косціка. Ен рос, пераадольваючы немачы, быў вясёленькі, часта смяяўся.
Рыгор меней стаў выпіваць. Таптаўся каля сына, асабліва ўначы, калі сядзеў каля стала пры лямпе і пісаў школьныя планы. А Маруся тым часам спала. Ей ужо здавалася, што мужык у яе надзейны, узяўся за розум, а за бацьку-кулака яму даравалі... Праз год і дзевяць месяцаў яна нарадзіла другога хлопчыка. Гэта быў чарнявенькі, смугленькі, рыхтык Рыгор, але болып маўклівы і ўпарты. Цэлы тыдзень не браў цыцкі, і Маруся падумала была, што ён павярэджаны. Але перажывала яна дарэмна. Аднаго разу ён так ухапіў яе за смачок, што яна войкнула, злякнула Косціка. Той падбег да яе, тузануў за спадніцу і спытаў: «Мама, кусь, вава?» — паказаў пальчыкам на свой адкрыты роцік. Быў кемлівы, шаляніца, з годзіка.
Так у неба працягнулася ад хаты, пасляваеннай, няўклюднай, нізенькай, як паграбня, яшчэ адна нітачка. Што было наканавана гэтым нітачкам, дзе яны заканчваліся — зноў-такі ніхто не ведаў. He дадзена было ведаць. Вёска для сусвету калі не пылінка, то пясчынка, што таксама зусім мала, мізэрна для таго, каб пазнавацца.
Косцік адразу як бы падрос, і ўвагі дарослых да яго крута паменела. Ен гуляў пад сталом, пад лаўкаю, на двары, качаў кружочкі, якіх нарэзаў яму з бярвенца Рыгор, перасыпаў пясок, збіраў трэскі, паленцы, ладзіў буданчыкі. Баба Аксюта брала яго з сабою на агарод, несла ў поле. Там ён на радзюжцы ў цяньку пад снапамі, аблеплены мурашкамі, соладка спаў.
Можа, месяцы праз два Маруся ўжо несла ў поле і спавітага Глебачку. I другога сына Рыгор назваў нетутэйшым імем: Глеб. Сам хадзіў іх запісваць у сельсавет у Смародзічы. Дзень нараджэння Глеба запісаў правільна, а Косціка на два месяцы падмаладзіў. У радасці на ўсё, канечне, можна забыцца (два казакі!), але як-небудзь з ёю саўладаў бы, калі б не быў на «добрым газу». Сустрэў у Смародзічах свайго даваеннага сябра, Сашку Матузка. Той зацяг-
нуў яго да маці. Там яны апаражнілі трохлітровы слоік сівухі, а тады ўжо разам папляліся ў сельсавет. Старшыня адно і змог зразумець, што Чуйкевічаў Рыгор прыйшоў выпісваць сынам метрыкі.
Першая недарэчнасць напаткала ў жыцці зусім нявіннага маленькага чалавечка. Гэта, аднак, не замінала яму расці, утульна адчуваць сябе ў свеце.
РАЗДЗЕЛ 4
Выклік у Пракуратуру, быццам удар перуна, аглушыў. Так савецкі чалавек рэагуе на цікавасць да яго багіні Феміды. Яго рэдка выклікаюць, каб абараніць, амаль заўсёды — каб абвінаваціць.
Кастуся Чуйкевіча нечакана выклікалі ў Пракуратуру.
А дзень пачаўся як найлепей. 3 таго, што напаўняла яго энергіяй, бадзёрасцю, зрушвала з душы цяжар заклапочанасці, няўпэўненасці, страху... Што яшчэ? Незадаволенасці сабою, сваім ладам жыцця. Такой цудадзейнай магіяй валодалі эратычныя сны. I адзін з іх акурат прысніўся Чуйкевічу пад раніцу. Нібыта ён злавіў прыгожую чырванавата-залацістую рыбіну ў якойсьці засмечанай рачулцы, дзе, здаецца, малодшы брат Глеб цягаў драбязу, бліскучанькую, бы камсінкі. I — на гэтым жа беразе, дзе лавіў, трохі пазней лашчыў ён у самых інтымных месцейках маладую, з сакаўнымі кульшачкамі дзяўчыну-німфетку. Яна надзіва ахвотна аддавалася яму, нягледзячы, што побач стаяла... ейная сяброўка.
Разбудзіла яго кропля, якая гулка і важка дзюбала ў цынкавы брылёк падваконніка, быццам адмервала хаду часу. За шыбамі сіціў дождж.
Чуйкевіч крыху паляжаў у прыемным здранцвенні, слухаючы набрынялае радасцю сэрца, перабіраючы ў памяці салодкія моманты сну. Ен даражыў TaxiMi снамі, бо яны апошнім часам сніліся рэдка. Часцей — цяжкія, страхатлівыя, з яскравай сімволікаю пагоні, бездапаможнасці.
Зберагаючы ў душы паследкі сну, Чуйкевіч лёгка падхапіўся з ложка. Ссунуў на бакі шторы. На вакне захлапатаў крыламі цагельна-чырвоны, з чорнымі плямамі матыль-крапіўнік. Скуль ён узяўся? Дзе знайшоў шчыліну для зімовай спячкі? Чуйкевіч вы-
пусціў матыля ў фортачку, і ён паляцеў нейк бокам, куляючыся, бы інвалід.
Жонка пайшла ўжо на працу, старэйшы сын Вася — у школу, а малодшы Арцём яшчэ спаў. Чуйкевіч з ахвотаю заняўся ранішняй мітуснёю. Самым клопатным у ёй было прамыванне носа. Як гэта робяць ёгі і дзеля чаго, ён вычытаў у «Советском спорте». Ен ведаў, што панацэі ад хвароб няма, ды ўсё роўна яму верылася ў карысць такой працэдуры: папярэджанне інфекцый, гаймарыту, выпадзення валасоў, блізарукасці ды іншых не такіх ужо бяскрыўдных немачаў.
Ен насыпаў у пластмасавы паўлітровы пудэлак з-пад шампуні чайную лыжачку солі, наліў летнай вады, пабоўтаў і нацягнуў звычайную соску. Нахіліўшыся над ваннай, уставіў соску ў наздру. 3 другой вада пацякла тонкім струменьчыкам.
Піў каву, якую густа заварваў, напяваў упадабаную ім песню Газманава:
Мон мыслн — мон скакуны, Словно нскры, зажгут эту ночь. Обгоняет безумне ветров хмельных Эскадрон монх мыслей шальных!
Думкі ягоныя былі надзіва лёгкія і бязважкія, круціліся ў галаве бязглузда, як апалае лісце ў закутку.
Дождж сціх. На правадах, на якіх сушылі бялізну, густа віселі белавокія кроплі. Снег амаль увесь сагнала. Засталіся толькі ледзяшы, дзе была вада, ды пачарнелыя разбэрсаныя лапікі на нізінках — адно што назва снег. Паўз платы, дзе відаць былі гусцейшыя чубкі, хваравіта, аж сінява зелянела леташняя абмарожаная трава. I сярод выпетранага, цвілога бадылля піжмы яна трывожна ўражвала.
Ступаючы на высокія грудкі, Чуйкевіч адчуваў падэшвамі ваўняную мяккасць гнілога подсцілу. Яму прыгадалася дзяцінства. Мо тады яны ўпершыню і заселі ў памяці, гэтыя бляклыя, але прыцягальныя сваёй веснавой непаўторнасцю малюнкі. Пасля зімы і снегу, які вяжа ногі, ісці было лёгка і радасна.
А на працы, у рэдакцыі часопіса «Ідэі перамагаюць», ужо навісалі хмары, наліваліся пагрозаю перуна.
Чуйкевічу ў кабінет пазваніў галоўны рэдактар і запрасіў зайсці. У голасе чуліся сухаватыя ноткі.
Чуйкевіч падумаў, што яго клічуць з прычыны чарговай скаргі. Адзін з сіндромаў псіхічнай хваробы грамадства — пісаць скаргі, ананімкі, даносы, паклёпы.
— Здароў! — Рэдактар устаў з-за стала і падаў руку. У яго было дзіўнае, паэтычнае прозвішча — Ямачка. Нягледзячы на свае без малога шэсцьдзесят, трымаўся малайцавата. Нават густая і зусім белая, як у Барбары Буш, шавялюра не старыла яго. Па-маладому бліскалі за шкельцамі акуляраў вочы. Hoc, як ва ўсіх сівагаловых, меў бледна-ружовы колер.— Званілі з Пракуратуры, мілай. На цябе там заява ляжыць...
— Якая заява? — болып здзівіўся, чым спалохаўся Чуйкевіч: прывык да ўсякіх нечаканасцей. Няўжо праз паўстагоддзя адгукнулася чым-небудзь бацькава мінулае?
— Нейкая там аўтарка абвінавачвае цябе, быццам ты яе рукапіс прысвоіў.— Ямачка глядзеў з-за шкельцаў шчыра, без падазронасці.
— Ну, слава Богу! — выдыхнуў Чуйкевіч.— A то я быў падумаў...
— Я сказаў, лухта гэта, на цябе не падобна. Вось тэлефон, пазвані...— Ямачка аддаў квадрацік пруткай глянцавай паперы з лічбамі тэлефона і прозвішчам.
Чуйкевіча ўжо не здзіўлялі заявы, скаргі, пісьмы, але такога крутога абвінавачання яшчэ не было. Хто яго абрынуў, ён амаль не сумняваўся. Падзякаваў рэдактару і выйшаў. Хоць за што дзякаваць? А хоць бы за тое, што не пачаў чапляцца, падазраваць, урэшце, папракаць: дапрацаваўся, мілай. Начальнікі гэта ўмеюць. Ловяць любую дробязь, каб падцяць паднявольнага на кручок. Але самы вялікі начальнік над чалавекам — сумленне. Ніхто не хоча гэтага разумець. У генах, ці што, сядзіць гэтае жаданне камусьці падпарадкоўвацца, кагосьці слухаць, чыёсьці заданне выконваць. Да пэўнай мяжы. А далей — не твой абшар. Далей дзейнічае іншая праслойка людзей. У кожнага як бы свой сацыялыіы і палітычны пояс у грамадстве.
КНІГІ ОНЛАЙН
