Не аднойчы забіты
Уладзіслаў Рубанаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 1994
Чуйкевіч пільна прыглядаўся да чорных прамакутнічкаў на дзвярах. У канцы калідора на абабітых рудым дэрмацінам дзвярах прачытаў: ПРАКУРОР. А справа былі яшчэ адны дзверы, за якімі сядзелі ягоныя памочнікі. Якраз яны і былі патрэбны Чуйкевічу. Думаючы, стукаць ці не, ён адчыніў іх. Па левую руку наводдалі за масіўным сталом, заваленым пірамідамі папер, сядзела жанчына. А проста перад ім — мужчына і... Субач. «Дык і яна тут!» — мілыанула ў Чуйкевіча ў галаве. Ен зусім не чакаў сустрэць тут свайго істца.
— Пачакайце на калідоры,— сказаў яму Пётр Пятровіч. Гэта, без сумнення, бьгў ён. Падняўшы акуляры, праараў Чуйкевіча зачаравана-гіпнатычным позіркам знізу даверху і ўпіўся ў вочы. I лысая галава, і рукі ягоныя нерухома застылі. Ен адразу хацеў вызначыць, хто перад ім: злачынец, прайдзісвет, несумленны тып ці проста абылганы, няшчасны чалавек. Чуйкевіч не ведаў, кім ён здаўся памочніку пракурора.
— Дык я...— паказаў ён на Субач,— па гэтай справе.
— Усё роўна выйдзіце.
Яму адразу паказвалі, што ён тут нулік без палачкі. Дыктуюць яму, а не ён. Чуйкевіч выйшаў. На калідоры два ветэраны голасна гаманілі штосьці пра пенсію.
Стоячы каля вакна, глядзеў на шпака, які скуб пад плотам леташнюю сухую траву. На душы было паскудліва. 3-за дзвярэй чуўся прарэзліва-пісклявы го-
лас Субач, даляталі абрыўкі фраз: «Вы прачытайце... не, не верце... вы нічога не разумееце...» Пабачыўшы Чуйкевіча, яна відочна ажывілася.
«Толькі ж ці трэба гэтак націскаць і выклікаць сумненні ў таварыша памочніка пракурора?» — горка ўсміхнуўся Чуйкевіч.
Шпак наскуб поўную дзюбу травы і пырхнуў да раскірэчанай яблыні, над якою на жэрдцы сіратліва чарнела шпакоўня. Старая, з патрэсканай стрэшкаю, пазелянелай бакавінаю. Але шпака гэта не палохала і ён ладзіў у ёй гняздо. Спадзяваўся на мірнае жыццё.
Дзякуючы шпаку, Чуйкевіч забыўся і пра тое, дзе ён знаходзіцца, і пра свае нягоды. Кволыя шпаковыя крыльцы перанеслі яго ў маленства.
РАЗДЗЕЛ 8
Кастусёк сядзеў пад хлявом і глядзеў на шпакоўню — да яе падляталі шпакі. Шпакоўня была новая. Ен зрабіў яе два дні назад са старых аполкаў і павесіў на ліпу. Шпакі прыляцелі рана, дзесьці ў самым пачатку сакавіка. Яшчэ ўсюды ляжаў снег, брудны, крупчасты. 3-пад яго на дарогу выцякала рудая ад конскага гною вада. Толькі на полі ды на пагоне высунуліся чорныя гарбячкі, здалёку падобныя на шпакоў. Кастусёк перажываў, што шпакам цяжка шукаць сабе ежу. Яны і праўда сядзелі якіясьці паніклыя, надзьмутыя, як пакрыўджаныя, тоненька, вугнява пасвіствалі.
Але дзесьці к жаночаму дню разгулялася сонца. Снег вачавідкі пачаў асядаць, забулькала весялей вада — і там-сям у спадзінах засінелі лужыны. 3 раніцы над сядзібамі вісела мяккая смуга, якая лашчыла не толькі вочы, але, здавалася, і душу. Кастусёк любіў такія раніцы. Ен забываўся тады на крыўды і няўдачы. Яму хацелася, расчуленаму да слёз, любіць усю зямлю, абдымаць і цалаваць маці, браціка, бабулю Аксюту. I вёску сваю ён любіў бясконца, яе пачарнелыя на вясну хаты з мокрымі, як заплаканымі, вокнамі любіў, хоць і пахла на вуліцы прэллю і гноем. Але скульсьці з глыбіні зямлі прабіваўся і тонкі, ледзьве ўлоўны, нейкі саладкаваты водар чагосьці вельмі хвалюючага і жыццядайнага. У такія хвіліны яму здавалася, што любы хворы чалавек імг-
ненна ачуняў бы, калі б толькі глынуў гэтага водару. Зіма — гэта ангіны, кашлі, грыпы, насмаркі, а вясновае сонейка ўсякую немач адганяе за трыдзевяць зямель.
Чамусьці ягоная шпакоўня не вельмі падабалася шпакам. Спікіруе каторы да яе, з асцярогаю загляне ў дзюрку, ускочыць на стрэшку — і ходу. Здаралася, каторы залазіў і ўсярэдзіну, але тут жа вылятаў. Кастусёк не разумеў, у чым прычына. Як рабіў шпакоўню, думаў, яна самая лепшая і прыгожая ў свеце. Хіба параўнаеш са шпакоўняю, якую павесіў на клёне каля хаты дзед Аўтух. Яна ў яго якаясьці доўгая, з негабляваных дошак, з аднаскатнаю стрэшкаю; і пад лятком няма «лавачкі», каб садзіцца, проста да бакавіны прыбіта палачка — як быццам шпакам не садзіцца трэба, а барабаніць. А Кастуськова — сапраўдны церамок! Але шпакі чамусьці біліся за шпакоўню дзеда Аўтуха. Там іх сядзела каля дзесятка. Яны не закрывалі дзюбаў, спявалі заўзята, ажно ўстрэсвалі крыльцамі, на горле тапыршчылася пер’е. Калі на клён апускаўся чарговы залётнік, шпак-гаспадар вопрамеццю кідаўся ў шпакоўню і, высунуўшы жоўтую, як запалка, дзюбу, спяваў.
Кастуську было крыўдна, што шпакі абмінаюць ягоную шпакоўню. Здаецца, і памеры захаваў, і ляток адгладзіў рашпілем, і дзюркі ўсе заканапаціў пакуллем. Што, можа, месца, ліпа ім не падабаецца? У гэта мала верылася. Што ж тады? Часам Кастуську здавалася, што чалавек толькі дзеля таго і жыве, каб усяму шукаць апраўданні. Ен сядзеў, засмучаны пад хлявом, і ўсякія, благія і добрыя, думкі гняздзіліся ў ягонай галаве. I ўсё праз гэтую шпакоўню. Зрабіў добрую справу, але дарэмна, выходзіць, ад яе ніякай карысці. He, тут штосьці не тое, трэба разбірацца. Кастусёк не патрабаваў ад шпакоў ніякай аддзякі за тое, што зрабіў ім дабро, але чаму яны не маюць ад яго карысці. Гэты маленькі, дробязны ўчыначак абуджаў у ім такія думкі, быццам ён накарміў на зямлі ўсіх галодных. Пачуцці заўсёды аднакавыя, толькі мяняецца іх сіла, думаў ён. I любое маленькае пачуццё, яно кіруе чалавекам гэтак жа, як і вялікае. У гэтым, яму здавалася, і ёсць адгадка, чаму кожны чалавек — чалавек, дарослы ён альбо дзіця, вялікі начальнік ці звычайны калгаснік. Кастусёк апраўдвае
маленькае зло — і ўсе сокі ягонага страху і рызыкі, усе пачуцці ідуць па тых жа канальцах, па якіх бы яны ішлі, калі б ён апраўдваў самае жахлівае на зямлі зло — забойства. На гэтых просценькіх птушыных праблемах ён вучыўся розніць дабро і зло, матывы таго і другога. Навошта эксперыментаваць на людзях, калі высакародней гэта зрабіць на істотах несвядомых (а ці несвядомых?). I ён наважыўся на... злачынства. «Заткну ляток у шпакоўні дзеда Аўтуха, і шпакі пераляцяць на маю шпакоўню». Кастусёк выразаў таўставатае паленца, прыкруціў да яго сярэдзіны адзін канец алюмініевага дроту, а другі — да вялікай гайкі. Дачакаўся цемнаты, хуценька перамахнуў праз агароджу, спрытна, бы кот, узляцеў на клён і апусціў канец з гайкаю ў шпакоўню — паленца засланіла ляток... Божа, рукі і ногі ягоныя звяла сутарга, сталі драўляныя, перасохла ў роце, а сэрца бухала ў грудзях, як кувалда.
Уначы Кастуську сніліся кашмары. Чорная бадлівая карова па полі ганяе людзей. Ен хаваецца ў яму. Нібыта з маці. Карова падбягае. Ен думае: ці ўбачыць? Яна стаіць і качае лупаватымі фіялетавымі вачыма. Маці сказала раніцаю, што ён кідаўся ў ложку, стагнаў, падхопліваўся. А што канкрэтна снілася — успомніць не мог. Як заўсёды, выйшаў на агарод, і позірк ягоны адразу стрэльнуў на шпакоўню дзеда Аўтуха. Дзіва дзіўнае: там як ні ў чым не бывала сядзеў шпак і, бы на здзек, ледзьве не разрываўся ад спеву. Каля Кастуськовай шпакоўні было па-ранейшаму ціха.
«Ну, чаму, чаму ты не ляціш на ліпу? — пытаўся ён ў шпака, які сядзеў на клёне.— Ты ж усё роўна ў сваёй не можаш жыць...» Шпак быў няўмольны, а тыя, што прыляталі на Кастуськову, таксама не заседжваліся — скок-пырх і ў паветра.
Заўзяты спеў шпака дзеда Аўтуха прыцягваў іншых шпакоў. Яны апускаліся на клён, ды як толькі каторы падскокваў да шпакоўні, гаспадар кідаўся да лятка. Тачыўся ў шпакоўню, але не пралазіў. Кастуську было шкада і шпака, і самога сябе. Усё роўна не хочуць весціся ў ягонай шпакоўні птушкі, дык няхай хоць бы шпакоўні дзеда Аўтуха парадаваліся. Чым больш ён думаў, тым больш ягоны ўчынак здаваўся яму самай вялікай недарэчнасцю ў свеце. Ен
проста дзівіўся, як стукнула яму ў галаву такая дурнота.
Кастусёк ледзьве дачакаўся вечара. Цемнатою, абдзіраючы рукі і ногі, жывот, ускараскаўся на клён, выцягнуў са шпакоўні затычку.
Мусіць, з удзячнасці шпакі ўсё-такі занялі Кастуськову шпакоўню. Тыя, што позна вярнуліся з выраю і выбару ў якіх ужо не было. Перш з’явіўся на ліпе надзьмуты зеленавата-чорны самец; затым сваім рэдкім спевам ён завабіў рабенькую даўганосую самачку. I ўжо ў той жа дзень яны пачалі раз-пораз спускаода на зямлю, ірваць з-пад плота сухую леташнюю траву і насіць у шпакоўню.
Потым Кастусёк пабачыў іх сямейныя гульні: самачка падлятала да ганарлівага самца, садзілася блізка, упрыцірку — яны абодва трапяталі крыльцамі, і нарэшце самец з якімсьці пранізлівым цвірганнем адлятаў убок, садзіўся на частаколіну ці на зямлю, a самачка атрэпвалася, прыгладжвала пер’е на спіне.
Тыдні праз два каля шпакоўні стала ціха. 3 чырвоных тугіх пупышак на ліпе пачалі выкручвацца кутасікі клейкіх лісточкаў, зазелянела трава, перш асцярожна, лапікамі, а тады заліла ўвесь пагон роўным чыстым колерам. Кастусёк зразумеў, што шпакі селі на яйкі. Як і зразумеў ён, а можа, толькі адчуў сваёй неакрэплай дзіцячай душою: насіллем не прынясеш шчасця.
РАЗДЗЕЛ 9
Адчыніліся дзверы, і выйшла Субач. He паварочваючы галавы, сівая, з бляклымі выцвілымі вачыма, яна пракульгікала міма Чуйкевіча. Мочку вуха, бы гумавую, адцягвала і целяпалася завушніца з сіняга лазурыту.
Яму стала шкада яе. У свае немаладыя гады, без святасці ў душы, без боязі перад Богам, яна распачала з ім гэтую несумленную валтузню. За што, дзеля чаго? He знайшоўшы адказу, Чуйкевіч упершыню падумаў, што ёю хтосьці кіруе, за ейнай спінаю стаяць варожыя яму людзі. Зло, яно хаваецца толькі да пары да часу, як кіпцюры ў тыгра ў мяккіх падушачках.
Мабыць, Пётр Пятровіч не чакаў, што Чуйкевіч
адразу ж зойдзе. Ен сядзеў, усунуўшы галаву ў вялізны (такіх вялікіх Чуйкевіч яшчэ не бачыў) сейф. Лысіна нізка выпалала патыліцу. Заставаўся толькі вузенькі перашыек рэдзенькіх валасоў каля самага каўняра. На маленькім куцанькім носіку акуляры кепска трымаліся, спаўзалі, і ён раз-пораз падпіхваў іх пальцам уверх.
Пачуўшы крокі, сутаргава прыкрыў дзверцы, зноў глянуўшы паўзверх акуляраў на Чуйкевіча пранізліва-падазрона. Запрасіў еесці. Чуйкевіч не без грэблівасці апусціўся на крэсла, на якім толькі што сядзела Субач. Ды не будзеш жа ігнараваць ветлівасцю гаспадара кабінета.
— Знаёмыя?
— Дзіва што.
— Вось піша, што не друкуюць яе.
— Колькі соцень такіх... ды куды лепшых аўтараў, мы не друкуем. Усіх не надрукуеш.
КНІГІ ОНЛАЙН
