Не аднойчы забіты
Уладзіслаў Рубанаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 1994
— Аўтары атакуюць? — спытаў Пётр Пятровіч нечакана міралюбна, ледзьве не ліслівым голасам. Чуйкевіч здзівіўся, як хутка і ўмела ён мяняе інтанацыю.
— Такі іхны лёс,— адказаў Чуйкевіч, надаючы голасу спакой і ўпэўненасць. Але — толькі ці адчуваў гэта Пётр Пятровіч? — голас здраджваў, выдаваў хваляванне.— Ідуць на ўсё, як то кажуць, выкарыстоўваюць любыя сродкі, каб надрукавацца.
Чуйкевіч расказаў пра цяжкасці, з якімі сутыкаецца на працы. Пётр Пятровіч слухаў яго ўважліва, але з недаверам. «А ці маюць гэтыя людзі тут увогуле права быць даверлівымі?» — падумаў Чуйкевіч. Узяў увагу, што і жанчына, даўганосая, з пафарбаванымі рыжымі валасамі, за сталом злева глядзіць на яго. Вачыма яна як быццам штосьці прасіла ці хацела спытаць. Гэтыя немаладыя праваахоўнікі, мабыць, упершыню сутыкнуліся з такою справаю.
— Як складваліся адносіны з Субач? — Пётр Пятровіч скіроўваў аповед Чуйкевіча да канкрэтнасці. Давялося выкладваць усё. Як не згадзілася яна з адмоўнай рэцэнзіяй на ейны рукапіс. Часта званіла і казала, што гэта змова яўрэяў супроць яе (скульсьці былі ў яе звесткі, што рэцэнзент — нібыта яўрэй, які замаскаваўся, змяніўшы прозвішча). Ен ставіўся да яе са спачуваннем, тактоўна і вытрымана. Яна не
сунімалася. Перайшла на падхалімаж і несусветную пахвальбу ягоных твораў. Яшчэ казала, што ведае ягонага бацьку — разумны мужчына! Зразумеўшы, што і гэтым не ўзяла — ён непахісна стаіць на сваім,— перанесла агонь крытыкі на яго. I тут выплыла ейнае дамаганне — быццам ёй не вярнулі другі экземпляр.
Яна паскардзілася ў камітэт па друку. Адтуль заявіўся чыноўнік — ружоватвары жыццярадасны ветэран, навёў у Люшчэні даведкі. Роспісу, што аўтарка забрала рукапіс, не было, толькі паметка літсупрацоўніцы «Рукапіс вернуты аўтару» і дата: 9. XI.87 г. Чыноўнік застаўся задаволены. Чуйкевіч думаў, што Субач пасля гэтага адчэпіцца. Ды дзе там! Зноў пачала званіць і патрабаваць, каб ёй вярнулі другі экземпляр. «Ведаеце што,— казала яна таямнічым голасам,— у мяне знаёмы ў міліцыі... Ен дакажа, што вы прысвоілі мой рукапіс». Чуйкевіч слухаў старую спакойна, не падазраючы пра ейную хваравітую крутню ў галаве, пра хцівасць намераў.
Аднаго разу яго паклікалі ў калідор, на лесвічную пляцоўку. Там стаяла Субач і з ёю пажылы мужчына з планкаю ўзнагарод, якая прыкрывала прапаліну на лацкане пінжака. Субач адышла ўбок, а мужчына сказаў яму, як здалося, шчыра і так, быццам не першы раз бачыць Чуйкевіча, а ведае сто гадоў: «Скажу вам, яна хворая жанчына... Дапамажыце ёй. Давайце забудзем пра другі экземпляр, толькі надрукуйце яе рэч... Можна без ганарару». Чуйкевічу не хацелася крыўдзіць пажылога чалавека, ва ўзросце ягонага бацькі, ды вымаганне абурыла яго. Ен сказаў цвёрда, але ціхім голасам: «Па-першае, з другім экземплярам — гэта выдумка, калі не сказаць мацней. Падругое, пры ўсёй прыхільнасці да аўтара гэткую слабую рэч мы не можам надрукаваць хоць з ганарарам, хоць без ганарару».
Яны яшчэ доўга спрачаліся. 3 кожнай хвіляю трацілі цярплівасць. Нарэшце падышла Субач і сказала, што яна заявіць у следчыя органы. I зноў Чуйкевіч выслухаў гэта абыякава, як намер запалохаць яго. Можа, праз паўгадзіны выпадкова ён убачыў, што пажылая пара выкулілася з кабінета галоўнага рэдактара. Каб Ямачка не аказаўся аблытаным хлуснёю, Чуйкевіч зайшоў да яго. «Ат, што яна, што
ён!» — махнуў рукою Ямачка, не жадаючы ўдавацца ў падрабязнасці.
Пра гэта распавёў Пятру Пятровічу Чуйкевіч. Распавёў грунтоўна, упэўнены ў сваёй праўдзе. I тут Пётр Пятровіч з іезуіцкай ухмылачкаю выцягнуў з прыскрынка стала аркуш. Гэта была заява Субач. Чуйкевіч гідзіўся браць яе ў рукі і чытаць.
— Пачытайце, пачытайце...— памуліў вуснамі Пётр Пятровіч і падпіхнуў з носіка акуляры.— Яна, між іншым, патрабавала зарэгістраваць сваю заяву у журнале нумар адзін і ўзбудзіць крымінальную справу па артыкуле 108.
Чуйкевічу нічога не сказаў журнал пад нумарам адзін, як і артыкул 108, але ён адчуў, што гэта самы страшны журнал і не меней страшны артыкул. I ўпамянуў іх Пётр Пятровіч, магчыма, з мэтаю застрашвання. А можа, паказваў сваю лаяльнасць.
Чуйкевіч скіраваў безуважны позірк на паперу — і раптам ягоныя валасы, адчуў, пачалі шорхнуць як ад марозу. Субач абвінавачвала яго ў... плагіяце*.
— Гнюсная хлусня! — сказаў Чуйкевіч і адсунуў заяву, не дачытаўшы яе.— Або трызненне... прабачце, але не мая справа ставіць дыягназы.
— Зрэшты, трэба будзе пацікавіцца ў псіхадыс пансеры, ці стаіць яна на ўліку.— Пётр Пятровіч адчыніў сейф, дастаў адтуль ягоную перадапошнюю (чаму не апошнюю?) кнігу, нумар «Ідэі перамагаюць» і нумар тоўстага рускага часопіса, у якім была надрукавана ў перакладзе ягоная аповесць; ксеракопію вокладкі «Ідэі перамагаюць» з партрэтамі лаўрэатаў года; тоўстую папку з яе, ужо вядомай Чуйкевічу пэцканінаю, і тоненькую, цэлафанавую, з выяваю Крамля. Што было ў ёй, Пётр Пятровіч покуль не стаў паказваць. Але што б там ні было, Чуйкевіч ужо адчуваў сябе абражаным. Абразлівы гэты выклік, сама пастаноўка пытання, гэтае подленькае падсоўванне ўлік. I ён не ўстаў і не ляпнуў дзвярыма адно
* Плагіят (ад лац. plagiatus — выкрадзены) — выдача чужога твора за свой або выкарыстанне ў сваёй працы чужога твора без спасылкі на аўтара (ТСБМ у 5-ці TaMax. Мінск. Галоўная рэдакцыя Беларускай савецкай энцыклапедыі. 1980). У СССР прадугледжана крымінальная адказнасць за такое парушэнне аўтарскіх правоў.
2 У Рубанаў 33
таму, што быў не зусім кепска выхаваны ды не хацеў сеяць у душы яшчэ большую няпэўнасць. Сказаў Пятру Пятровічу, што не можа каменціраваць тое, чаго няма. Нават калі ісці найпрасцейшым лагічным шляхам: аповесць ён напісаў у 84-м годзе і аддаў у часопіс, а Субач прынесла сваю графаманію ў 87-м, хоць у заяве нахлусіла, што ў 86-м. Чаму нахлусіла? Хацела апярэдзіць час выхаду ягонай аповесці ў часопісе? I гэта не ягоная, а менавіта ейная метода «творчасці» — плагіят. Чуйкевіч паказаў Пятру Пятровічу рэцэнзію, якую прадбачліва захапіў з сабою. Там указвалася, што Субач багата якія старонкі бессаромна паспісвала з мемуараў военаначальнікаў. Вось адкуль узнікла вар’яцкая ідэя вінаваціць у цяжкім граху іншага!
Пётр Пятровіч папрасіў, каб Чуйкевіч прынёс выпіску з журнала рэгістрацыі, засведчаную пячаткай. Ішлі па калідоры ўпобачкі. Пётр Пятровіч кудысьці спяшаўся. На развітанне сказаў, што, калі яго пасля абеду не будзе, пакінуць выпіску ў канцылярыі.
Чуйкевіч зрабіў выпіску неадкладна. Яму хацелася як хутчэй адкараскацца ад гэтага бруду, змыць і забыцца на яго. Ямачка, нічога не пытаючыся, падпісаў паперыну, а бухгалтарка, хукнуўшы, дбайна прыляпіла пячатку. Чуйкевіч зноў паджгаў у Пракуратуру.
Пятра Пятровіча не было. I ён занёс выпіску ў канцылярыю, аддаў яе напамаджанай, з пакамечаным тварам маладзіцы, вочы якой двума фантанамі вылівалі сум.
Нібыта браўся вясёлым, але ў якісьці момант на Чуйкевіча зрынаўся адчай. Нямілы быў свет. He пакідалі, навязліва сядзелі ў мазгах думкі пра гэты паклёп на яго, пра выкраданне партманета. I не столькі пра страту, колькі пра наступствы. Ен успомніў, што ў партманеце яшчэ была квітанцыя на падпіску на Уладзіміра Караткевіча, у якой таксама ўказаны адрас. Вось, калі ласка, вам, рабаўнікі, адрас багатага чалавека: не кожны носіць у кішэні сотнямі грошы. Дый ягоныя рэгаліі на візітоўцы прайдзісвету шмат маглі сказаць. Хто дасць гарантыю, што рабаўнікі не пакарыстаюцца гэтым? Цяпер пра такія факты багата пісалі газеты. У яго два сыны, ходзяць у школу. Могуць залучыць кагосьці з іх, каб шантажыраваць і вы-
магаць. А за дзяцей ён пойдзе на ўсё. Мо пазваніць знаёмаму генералу міліцыі, параіцца? Але покуль рана, толькі здасца падазроным.
He хацелася ехаць дахаты, быць у кватэры аднаму. Перадусім ухваліўшы жончыну задуму адведаць на выхадныя бацькоў, Чуйкевіч ужо шкадаваў, што гэтая паездка выпала акурат цяпер, у трывожны, няздатны момант. Каб выпрабаваць чалавека на трываласць, лёс пасылае яму ўсякія цяжкасці. Часам яны неверагодна спалучаюцца, і чалавек не вытрымлівае... Страчвае розум альбо заканчвае жыццё самагубствам. He кожны ў наступ на страх і безвыходнасць зможа кінуць мужнасць і волю. «Чалавек павінен устаяць супраць зла!» — вось табе, пісьменнік, лозунг на ўсе вякі.
Нядаўна яму нават прычаўплося ў сне. Яны з жонкаю між рэек. I цягнік набліжаецца — не паспеюць адбегчы. Кладуцца і прыціскаюцца да зямлі як ніжэй. Грукаціць над імі цягнік — як быццам бяжыць уздыблены час. I думае Чуйкевіч: толькі паднімі ледзьледзь галаву — знясе як порхаўку. Яму здаецца, што цягнік ідзе бясконца доўга, як бы ў тунелі ўжо, і адчувае, што не вытрымае, звар’яцее. I тут — святло, прастор, збавенне...
На ўсякі выпадак Чуйкевіч адчыніў паштовую скрынку: можа, укінулі партманет з паперамі. Дзе там! Што яны, кішэннікі, дурныя пакідаць адбіткі пальцаў. Наіўняк ты, Чуйкевіч!
Кватэра здалася халоднай, няўтульнай, быццам з яе даўно выветрыўся жылы дух. Чуйкевіч садзіўся чытаць газеты, глядзець тэлевізар, але не ўспрымаў ні тое, што чытаў, ні тое, што бачыў. Аказваецца, ёсць у ім штосьці мацнейшае за розум. Розум загадвае, але нічога не можа зрабіць з тым «штосьці». Яно бярэ верх і дыктуе ўмовы, свае думкі. Думкі, якіх ён баяўся і не хацеў, каб яны былі. Ен ставіў запруды іхнай плыні, але гэтыя запруды лёгка, як пясок, разбураліся. Думкі плылі міжволі... Цікава, яны нараджаюцца толькі ў табе і з цябе ці без тых людзей, пра каго думаеш, іх бы не было?
Голас: «Думкалініі цягнуцца ў космас».
РАЗДЗЕЛ 10
...Аднаго разу Кастусёк прачнуўся ў цёмнай хаце Гукнуў маці, бабулю — цішыня. Яго апанаваў страх. Адзін ды ў цемры. Можа, гэта ён не ў хаце, а дзесьці пад зямлёю ці ў якой пячоры. Ен скаціўся з палка на падлогу, кінуўся да дзвярэй. Дрыготкімі рукамі намацаў клямку, націснуў на язычок, штурхануў ад сябе дзверы — яны не адчыняліся. «Замкнутыя!..» Аб’інелы язычок студзіў вялікі палец, ён памярцвеў, як памярцвела і ўсё Кастуськова нутро.
Ен намацаў у качарэжніку вілкі і на сутаргавых нагах падбег да вакна. Тыцнуў імі — зазвінела шкло.
Голы, у трусах і зрэбнай кашульцы, ён выскачыў у вакно з хаты на снег. Стаяла ноч. Над Кастуськом было зорнае неба, таямнічае, зеленаватае, недасяжнае. Цемра выштурхнула Кастуська на мароз, у гэтае мярэжлівае святло. Ен не ўсведамляў, што за страху нагнала на яго цемра. Што ў ёй небяспечнага — здані, злодзеі, цыганы, міліцыянер? Менавіта імі палохалі дарослыя дзяцей і яго. Увогуле ён не разумеў, чаму павінен кагосьці баяцца. Нават маці і бабулю Аксюту, якія маглі адсцябаць матузамі, джыгнуць дубчыкам. Хто яму і дзеля чаго перадаў гэты страх? Няўжо ўсё толькі праз тое, што ў яго няма бацькі? Скуль было ведаць яму, горкаму дзіцяці, што страх гэты перадаўся яму генетычна ў спадчыну ад бацькі. Той страх, які пры Сталіне назвалі дысцыплінаю. I ад маці — страх голаду, жывёльны страх выжывання.
КНІГІ ОНЛАЙН
