Не аднойчы забіты
Уладзіслаў Рубанаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 1994
кнігі, вырваць з іх цытаты і ўдрукаваць у старонкі опуса. I калі гэтыя супадзенні ёсць, яна так і зрабіла, дачакаўшыся выхаду апошняй кнігі. I, выявіўшы такую падробку, Пётр Пятровіч заяўляе, што не мае права пакараць Субач. Дык, што, калі і забойца, каб адвесці ад сябе падазрэнне, агаворыць кагосьці, a расследаванне выявіць, хто сапраўдны забойца, і яго, забойцу, не прыцягнуць да адказнасці? Ну так жа, выходзіць.
3 брыдзенькім асадкам у душы Чуйкевіч паехаў у рэдакцыю часопіса «Ідэі перамагаюць». Але якое б чарноцце не поўніла ягоных грудзей, ён ніколі не плакаўся, што яму кепска. Нікому ты не патрэбны са сваімі балячкамі. Ніхто шчыра табе не паспачувае, толькі парадуецца. А калі ў цябе няма дабраты, можаш паміраць — грамадства ад гэтага нічога не страціць. Але з кім яно тады застанецца? Тыя, што сябе лічаць нармальнымі, годнымі людзьмі, усе такія. Толькі хворы, дзівак альбо якісьці юродзівы здольны засмуціцца ад чужога болю без чакання адплаты.
Пастукала ў дзверы і ўляцела да яго ў кабінет інструктар райкама Малкава. У чорнай сукенцы, з перабінтаванай нагою. Упэўнена павіталася.
Чуйкевіч хацеў штосьці сказаць пра забінтаваную нагу, але ў жанчыны гэта такая частка цела, якая заўсёды наводзіць на вулічныя намёкі. Таму прамаўчаў. Але прызнаўся, што яго цягаюць у Пракуратуру.
— А што ўсё-ткі такое, Кастусь Рыгоравіч?
Малкава відочна думала, што гэта праз якіясьці ейныя пралікі ў выхаванні й ідэалагічнай рабоце. Чуйкевіч хуценька ўлагодзіў яе. Малкава з палёгкаю ўздыхнула. Нават параіла:
— Трэба пракансультавацца з кімсьці з юрыстаў, як паводзіць сябе ў падобных установах... Мы ж вельмі цёмныя ў прававых пытаннях.
Ейныя словы навялі на Чуйкевіча яшчэ болыпую паруху. Ен успомніў свой першы візіт у Пракуратуру. Пётр Пятровіч запісваў за ім, і калі дайшло да сужыцеля Субач, Чуйкевіч назваў яго проста «пажылы мужчына». Пётр Пятровіч тут жа сказаў, што ведае, хто гэта, ягонае прозвішча Мазурчык і запісаў у пратакол, быццам прозвішча называе Чуйкевіч. Але не прызнаўся, што «даследаванне» гэтага Мазурчыка ляжыць у ягоным сейфе. Чуйкевіч, чытаючы прата-
кол і падпісваючы кожную старонку, звярнуў увагу Пятра Пятровіча, што не ведае, ці Мазурчык «пажылога мужчыны» прозвішча. Той супакоіў: «Нічога, нічога...» Ага, «нічога»... у вас любое «нічога» можа ўсю справу перавярнуць. Хто ведае, што трымаеш ты ў галаве, затаіў за шкельцамі акуляраў у ліслівенькіх вачах. Можа, якраз падвох якісьці ў гэтым і хаваецца.
Як жа цяпер шкадаваў Чуйкевіч, што не ўпісаў сваёй рукою: «Прозвішча пажылога мужчыны не ведаю». I момант быў, калі Пётр Пятровіч папрасіў у канцы пратакола зрабіць прыпіску: «3 маіх слоў запісана правільна».
Малкава, бач, болей асцярожная. Хоць, канечне, смешна тут пра штосьці кепскае думаць. Але ўся гісторыя краіны даказвае, што злачынства інкрымінавалі невінаватым людзям. I тут ён зусім, ні на кропельку, не вінаваты, а вымушаны цярпець. Сам выклік, допыт, пратакол, недавер, апраўданні — страшэнна абразлівыя. Асабліва калі чалавек прыстойны, ва ўсякім разе, не самы горшы з людзей залганага грамадства.
Здавалася б, як думаў Чуйкевіч, лагічней было б спачатку дасканала разабрацца з заяўнікам, пераканацца ў ягонай праўдзе, а тады ўжо турбаваць адказчыка. Іначай мала каму што ў галаву ўзбрыдзе. Ды яшчэ законам не прадугледжваецца сустрэчнае ўзбуджэнне справы на істца, калі і выявіцца, што ён паклёпнічае, агаворвае, хлусіць. Гэта відочны юрыдычны казус. Хоць, можа, ён і зыходзіць з прэзумпцыі невінаватасці. Чхаць на такую прэзумпцыю, якая дазваляе знеслаўляць сумленнага чалавека, а несумленнага пакідаць у спакоі і радасці помсты. I каб гэты камфорт яму забяспечыць, трацяцца дзяржаўныя грошы.
Чуйкевіч падзякаваў Малкавай за параду. Яна аддала яму стос бюлетэняў па выбарах дэлегатаў на XIX партканферэнцыю. Ен яшчэ раз падзякаваў на развітанне. Забінтаваная нага мільганула ў вачах ластаўкаю.
Доўга нурыўся тужліва ў вакно. Шчодра, не шкадуючы энергіі, смаліла сонца. Ягонае святло, адбіваючыся ад бляшаных дахаў, рэзала вочы. Ажно выступілі на вачах слёзы. Люшчэня можа падумаць,
што ён плача. Выйшаў з кабінета. Пашкадаваў, што не навучыўся курыць: мусіць, удаўся ў дзеда Арцёма. Лепей увогуле некуды сысці. Цяжар на сэрцы яму здымала рэчка, быццам змывала яго сваёй вадою. I ён пасунуўся да Свіслачы. Мяккія ружовыя пялёсткі з кветак каштаноў высцілалі патрэсканы асфальт.
Рэчка ў гэтым месцы, куды прыйшоў Чуйкевіч, рабіла круты залом, падобны на сагнутую ў локці руку. Сцяною стаялі высокія гладкастволыя таполі. Галінне пачыналася на вышыні двухпавярховага дома. Яно скідвала пух. Гэты пух выбельваў зямлю, павісаў на сухіх жоўтых былках лебяды і тонкіх лазовых пруціках, падаў на ваду. За ім чародкаю гналіся маленькія, бы вучнёўскае пяро, рыбкі, зацята плёскалі хвосцікамі. Белымі шматамі плыла ад мосціка, дзе шумеў вадаспад, пена. На тым беразе рыбак у штармоўцы, доўгіх хімзасцерагальных ботах махаў вудаю. Было чуваць, як лёска напята разразае паветра.
I праз вочы, і праз вушы ўлівалася ў душу слабым струменьчыкам замілаванне. Чуйкевіч востра адчуваў, што яму трэба адпачыць, забыцца на ўсю дурноту, у нечыстотах якой не па сваёй волі бултыхаецца. Узяць водпуск і з’ехаць кудысьці менавіта на прыроду, у цішыню, у травы, у птушыныя спевы, у журчанне вады на перакатах рэчкі ці ў ручаях. А куды паехаць? Да бацькоў у вёску — абавязкова. Але там, у радыяцыі, з малымі доўга быць нельга. Значыцца, трохі пабудзе ў Доме творчасці, трохі ў вёсцы...
Чуйкевіч крыху павесялеў.
РАЗДЗЕЛ 43
Калі ён вярнуўся ў рэдакцыю, Люшчэня сказала, што тэлефанаваў Пётр Пятровіч і прасіў прыйсці іх дваіх — тых, хто прысутнічаў, калі Субач забірала рукапіс. Дзякуй Богу, што не адзін на адзін ён вяртаў пляткарцы рукапіс. Старшы літсупрацоўнік Агурэчнікаў, які пісаў пасля рэцэнзіі заключэнне, быў у адпачынку. Мусіць, радуецца, што на яго покуль не пліхнулі пырскі гэтай блытана-цёмнай справы.
Пайшлі ў Пракуратуру ўдваіх з Люшчэняю. На
4 У. Рубайаў 97
ейным твары цьмела задуменнасць. Чуйкевіч штучна падвясельваў і сябе, і яе.
Ён аддаў Пятру Пятровічу заяўку Субач, падпісаную ёй асабіста, з указанай датаю здачы рукапісу.
— Можаце быць свабодным,— кіўнуў Пётр Пятровіч Чуйкевічу — здалося, зняважліва.
Свабодным быць добра, канечне. Але дзе яна, свабода? Усе ведамствы, установы, інстытуты, якія існуюць у дзяржаве, задуманы менавіта дзеля таго, каб абмяжоўваць свабоду грамадзян, каб павялічваць іхную залежнасць. Маленькая залежнасць — і ты ўжо не можаш менаваць сябе свабодным. Адна даведка аб складзе сям’і, якую тады-сяды даводзіцца браць у домакіраўніцтве, нашчэнт разбурае чалавечую свабоду. Свабодны чалавек можа быць толькі ад самога сябе; ён можа давесці сябе да такога стану, калі не будзе вярэдзіць сябе. Астатні ж, вонкавы, свет ніколі не дасць яму свабоды, заўсёды будзе браць яго ў абдоймішчы — моцныя ці слабыя, значэння не мае.
Чуйкевіч, паніклы ад цяжкіх думак, вярнуўся ў рэдакцыю. Чытаць аповесць знакамітага празаіка не хацелася. Узяў шкляны збанок з вадою, паліў кветкі. Вазоны стаялі на ягоным сейфе, нізкім століку, віселі на прымацаваных да сцен рагацінах. Ён зрэдку паліваў у кабінеце кветкі сам. Звычайна іх палівала прыбіральшчыца, цётка Васюта, шызатварая таўстамясіца з чорнымі курлыжкамі варыкозу на лытках і з неймавернай дабратою ў маленькіх сініх вачах. Чуйкевіча відочна цягнуў жывы свет. Зафіксаваўшы гэтую думку каля рэчкі, ён не мог цалкам ад яе адкараскацца нават у Пракуратуры. I цяпер над ёю засяроджваўся, гледзячы, як вада, пускаючы пыльныя бурбалкі, пранікае з сіпеннем у тугі чарназём вазонаў.
«Страчў заяву на водпуск...»
Ён напісаў заяву і панёс яе галоўнаму рэдактару.
— Што там у цябе, мілай, з Пракуратурай? — спытаў Ямачка. Дастаў зялёную расчоску і ўбіў зубцы ў шчыльную сівізну валасоў.
— Канца краю не відаць,— паскардзіўся Чуйкевіч.
— Праўда? А што там яны? — Ямачка пакінуў расчоску ў валасах. Бы лісціна зачапілася.
— Валаводзяць. Точацца, як чэрві.
— О, вобраз! Прадаеш? — Ямачка заліўся наў-
мысна бадзёрым смехам. Паказваў, што яшчэ мае здароўе.— Плюй на ўсё, мілай, і не думай! Павер майму вопыту: ні за што ў гэтым свеце не варта перажываць. Перажыванне нічагусенькі не мяняе вакол, а толькі ў самім сабе, мілай, у сваім здароўі... Ныркі кепска працуюць.
Чуйкевіч непрыкаяна сланяўся па сваім кабінеце, калі да яго заглянуў знаёмы супрацоўнік рэдакцыі тонкага грамадска-палітычнага часопіса — пажылы яўрэй з цёмнымі квадратамі акуляраў на твары.
— Кажуць, Косця, у цябе штампік ёсць?
— Есць.
— Прастаў мне, а то з восемдзесят другога года... з месяца смерці Брэжнева не адзначаны партбілет.
— Калі ласка. Сядайце.— Чуйкевіч адамкнуў сейф, узяў штампік. Разгарнуў білет.— Сапраўды, тут на цэлую гадзіну працы.
Можна было толькі дзівіцца, як чалавек ухітрыўся столькі часу пранасіць не праштампаваны партбілет. Мусіць, нікуды не прад’яўляў яго, не выклікалі ў ЦК, абкам, a то ўраз адхапіў бы суровую вымову ці зусім з партыі выключылі б. На той час гэта быў бы крыж на журналісцкай кар’еры, а цяпер радаваўся б, ходзячы ў змагарах з таталітарнай сістэмай.
Чуйкевіч дачакаўся Люшчэню. Яна вярнулася зусім не засмучаная. Падобна, яе толькі пацешыў гэты выклік. Канечне, яе не зачапіў паток таго бруду, які выплеснула на яго Субач. Дый глыбіня абурэння подласцю ў кожнага розная, яна залежыць ад асабістай няздольнасці на гэтую подласць. Люшчэня, заікаючыся, расказала, што і яе дапытаў Пётр Пятровіч, даў падпісаць пратакол на кожнай старонцы. Усё — як у сапраўдным дэтэктыве. Проста дзіва якоесьці. Няўжо гэтаму звышадмысловаму пінкертону Пятру Пятровічу няма чым займацца? Столькі вакол злачынстваў, парушэнняў, хулігання! Пра гэта са страхам гаворыць народ. А Чуйкевіч сам пацярпеў. Дзе міліцыя, КДБ, Пракуратура, урэшце, вайскоўцы? Як скрозь зямлю праваліліся. Акурат іх зліквідавалі. Рэдка дзе ў асветленым, людным месцы ўбачыш пару насцярожана-разгубленых міліцыянтаў з брусочкам рацыі пры боку і дубінкаю.
Дзіва што гэтая ПРАЦЭДУРА расследавання муціла кроў Чуйкевічу, абурала відочнай фальсіфіка-
цыяй, прытоптвала як лісціну. I думкі лезлі чорныя, назойлівыя, непатрэбныя. Ен не мог іх адрынуць. I на адпачынак ягоны ляжа змрочны водцень гэтага шальмавання, будзе забіваць у зародку парасткі творчага натхнення. Ен жа не так і шмат напісаў, усяго тры зборнікі аповесцей і апавяданняў. А калі ўявіць, што душа — гэта кавалак тканіны, то пісьменніку трэба як мага болей адрэзаць ад яго, каб з кожнай нітачкі напрасці старонак на кнігу. Што і казаць, жыццё атручана, душа забіта. Забіта злой несправядлівасцю, людской подласцю, і ты павінен апраўдвацца, даказваць, што ты ні пры чым. А на цябе глядзяць як на злачынца ці, у лепшым выпадку, як на нячысціка («Дыму без агню не бывае»), Кожны чалавек— патэнцыяльны злачынец? Ну так, калі невінаватага можна зрабіць злачынцам, ворагам народа, забойцам. I рабілі. Ды яшчэ як! I раней, пры Сталіне, і цяпер. Узяць хоць бы нядаўнюю «віцебскую справу». Невінаватага Мікалая Ц. расстралялі як гвалтаўніка. Хіба не ў гэтым трагізм чалавечага існавання: за праўду трэба змагацца, яе адстойваць? Бо мярзота, нечысць усякая імкне пусціць карані менавіта ў сумленнасць. Тады ёй радасна жыць, тады яна са смакам грызе плады асалоды. Гэтая нечысць тонка ўгадвае, дзе і на кім можна пажывіцца.
КНІГІ ОНЛАЙН
