Не аднойчы забіты
Уладзіслаў Рубанаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 1994
Адміністратар, маленькі чарнабрывы дзядзечка, выдаў ім ключ у пакой № 22. Чуйкевіч спазнаў першую радасць: вакно выходзіла на лес — на той бок, дзе рэчка. Галоўны корпус меў форму квадрата, з прыкассю на сучасную мудрагелістасць, заблытанасцю калідораў, і не ўсе пакоі ўдала ляпіліся. Удалымі лічыліся акурат тыя, што глядзелі на рэчку.
На абед у сталоўку сабраліся ўсе, хто з’ехаўся ў Дом творчасці. Багата было дзяцей, незнаёмых, пісьменнікаў менш, але Чуйкевіч усіх іх ведаў. Да яго падышоў адзін, па прозвішчы Сінькевіч. Ен быў пад чаркаю. Павіншаваў Чуйкевіча з прыбыццём.
— Хто гэта? — спытаў Арцём, калі Сінькевіч, па-сяброўску абняўшы незнаёмага мужчыну за плечы, адышоў.
— Пісьменнік,— адказаў Чуйкевіч.
— Як і ты?
— Ну так.
Хоць Сінькевіча не любілі за п’янства, Чуйкевічу ён падабаўся, ва ўсякім разе, не выклікаў непрыязі.
Зрэдзьчасу яны перазвоньваліся, абодва любілі футбол. Чуйкевіч у душы абрадаваўся, што і тут будзе з кім перакінуцца словам. Толькі дарэмна спадзяваўся. Сінькевіч і ягоны сябар увесь час былі п’яныя: хадзілі за два кіламетры ў Ракаў, цягалі торбамі віно.
РАЗДЗЕЛ 56
Пазней Чуйкевіч ЗАПІСАЎ:
«I вось — адчынены балкон. Слухаю, як заліваюцца лясныя канькі на макаўках ялін, ценькаюць сініцы, цыльгікае дзяцел. На пісьмовым стале ў вазачцы з чырвонага шкла кветкі — рамонкі і фіялетавыя званкі. Дрэвы ў самай зеляніне — елкі, дубкі, арабіны. Сосны — як васковыя свечкі. Гэта мая стыхія, у такім асяроддзі раствараецца, знаходзіць суладдзе і жыве мая душа. Трэба ўзяцца і пісаць раман пра лёс гаротнага беларуса. Лепшых часоў чакаць няма чаго. Праца, рэдакцыйныя турботы, асабліва непрадбачныя, як цяжба ў Пракуратуры, інцыдэнт з партманетам, з’ядаюць усю маю энергію. Гэта, можа, нават мая трагедыя як мастака, што я не твару, не пішу, аддаю сябе мітусні і мітрэнзе. Але хто карміў бы мяне, маіх дзяцей, жонку ў адваротным выпадку? Талент у нас не шануецца, ён нікому не патрэбны, пра яго ніхто не думае. А чаму б не рабіць так: выявіўся талент (не толькі мастацкі) — адразу яму ўсе ўмовы, сродкі: працуй! Ад таленту найбольшая карысць, калі ён будзе займацца сваім, дарэшты выкладацца на творчасць. Ды дзе нашай краіне да культуры, духоўнасці, калі яна не можа забяспечыць сваім грамадзянам фізіялагічнага існавання (харч, дах над галавою і г. д.). У нас чалавек пакладае сябе на элементарнае — на тое, каб выжыць, г. зн. апусціўся да жывёльных інстынктаў: урваць мяса і схавацца (мець) у нары. Цяпер няма ніякага пакланення таленту, у яго ніхто не закахаецца, ніхто з пабочных не напіша ўспаміну, як гэта было ў XIX стагоддзі. Адсюль — збядненне духоўнага багажу нацыі: талент не фіксуецца ў часе, у гісторыі, у людской памяці. Ен бліснуў, як метэарыт, і патух, не запаліўшы на вякі паходні ў сэрцах людзей. Гэта — бяда, ад гэтага тужліва. Нічога іншага не застаецца, як суцяшаць сябе думкаю (сваёю ж: мо дзеля апраўдання?): талент —
гэта не аб’ём, гэта — тайна; мастак, зразуметы адразу і цалкам пры жыцці, не нясе ў сабе тайны чалавечай душы.
Бяздарнасць глядзіць на свет вачыма зла.
Пакінутая думка — гэта бессмяротнасць. Яе трэба занатоўваць пяром на паперу.
У чалавека ёсць два шляхі абессмяроціць сябе: мастацтва і дабрата. Першы падуладны нямногім, другі — усім.
Для паперы самая вялікая небяспека — пажар, для думання — нудота.
Моц думкі не залежыць ад фізічнай моцы чалавека, можа, нават наадварот. Праз яе выходзіць энергія душы. Фізічная энергія кудысьці знікае, энергія думкі лунае вакол. Гэтая энергія перадаецца другім, уздзейнічае на другіх.
Лёгка быць смелым і сумленным, калі пад нагамі не твая зямля, калі за спінаю няма радзімы».
РАЗДЗЕЛ 57
Чуйкевіч знаходзіў збавенне каля рэчкі і сажалкі. Мала-памалу выцясняліся з думак сталічныя непрыемнасці. Яшчэ дзень-два, і ён сядзе за пісьмовы стол. Гэткі стан, мусіць, быў пікам ягонага шчасця. Прывыклі людзі да гэтага слова «шчасце», няхай яно не будзе чужое і Чуйкевічу. Хоць пастаяннага сэнсу яно не мае. Аднаго разу яго Чуйкевіч «пад мухаю» спрабаваў тлумачыць студэнтцы. Дарэчы, як яна? He званіла покуль. Відаць, і не пазвоніць. Цяжка вытрымаць нагрузку нават ад важданіны з людзьмі абавязковымі, ад якіх нікуды не ўцячы. Дзе ўжо там цябе хопіць на выпадковых?
Млеў, дрыжэў паветрам сонечны дзень. Смаўжы ўначы пакінулі на бетонных ходніках бліскучыя, бы слюда, стужачкі. Самі пахаваліся ў траве і кустах. Промні прасвечвалі рэчачку да дна нават у глыбокіх мясцінах — відаць былі чорныя круглячкі, сапрэлае лісце, аброслыя цінаю галінкі, падобныя на каралы. Лугавіна разлілася жоўтым мёдам дзьмухаўцоў. На спуску з гары, у ляшчынніку, Чуйкевіч сарваў ліловаружовую медуніцу; яна тырчала ў яго з нагруднай кішэнькі. Рознакалёрная, як ордэнская планка. Арцём размахваў вудзільнам, ссякаючы кволыя шыйкі
дзьмухаўцоў. Чуйкевіч пацягнуў яго за плячо на сцежку. Сцежка, бы стужка, паўтарала звівы Іслачы, метра за паўтара ад краю абрыўчыка.
На тым баку рэчкі, на пясчанай, быццам насыпанай з манкі выдме, гуляла дзятва з блізкага піянерлагера «Акцябронак». Дзве растаўсцелыя выхавацелькі ляжалі на пяску, як ласіцы, а чарнамазы хударлявы хлапчук махаў над імі кашулькаю — адганяў мух і сляпнёў.
Сажалка драмала пад шчыльнай бліскуча-гладкаю дзяружкаю раскі. Там-сям у ёй чарнелі вакенцы. У гэтыя вакенцы і закідвалі вуду.
Завостранай палачкаю Чуйкевіч адкапаў у глёўкай чорнай зямлі з тузін вяртлявых бурых чарвячкоў. Начапіў аднаго на кручок і закінуў вуду ў самае шырокае вакенца. Арцём папрасіў вуду, і ён аддаў.
Каля берага ў вадзе было шмат чорных хвастатых жабак. Яны вылазілі на траву, грэліся, часта дыхаючы бакамі.
Пад вольхамі час ад часу хтосьці шабуршэў, плёскала вада. Чуйкевіч прыгледзеўся. Чорныя звяркі, велічынёю з пацука, скублі траву і ўплаў перапраўлялі яе ў раскарачаны лазовы куст. Чуйкевіч паказаў іх сыну.
— Як яны называюцца? — спытаў Арцём. Чуйкевіч дакладна не ведаў, але падумаў, што гэта, мабыць, андатры.
— Андатра...— адказаў ён.— Шапка ў мяне зімовая з яе, помніш?
Сонца смаліла да ачмурэння. Чуйкевіч пашкадаваў, што не пакрыў нічым галаву сабе і сыну. Хоць бы з газеціны зрабілі пілоткі. Дзесьці на гары ў соснах дзярката крычалі вароны — падобна, ужо выведзеныя, маладыя, яшчэ ў пянеўі заміж пер’я. Колісь, хлапчуком, Чуйкевіч лазіў па балоце і пароў варанячыя і сарачыныя гнёзды: помсціў за ўкрадзеных куранят. He мог без дакору прыгадваць тыя часы і тыя ягоныя штучкі. 3 тугою, бясцямна гледзячы на ваду, Чуйкевіч, аднак, убачыў, як нырнуў рэзка паплавень.
— Цягні! — крыкнуў ён сыну. Той ірвануў на сябе вудзільна. Яно сагнулася, напялася, як цеціва, лёска.
«Ну й карась»,— падумаў Чуйкевіч і выхапіў у сына вуду. .
Якое ж было іхнае здзіўленне, калі на кручку
заскакала па траве вялізная бела-зялёная жаба. Яна прарэзліва, ледзьве не дзіцячым голасам крумкала. Такой жабурыніны, з добрую мужчынскую далонь, бадай, Чуйкевіч у жыцці ніколі не бачыў. Жаба пярэднімі лапамі, як чалавек, зрывала з губы кручок, гарбацілася, заплюшчвала ад болю вочы — тоненькі залацісты абручык і шырокая круглая зрэнка.
Арцём баяўся да яе падыходзіць. Чуйкевіч смела ўзяў яе, вільготную, халодную, бы лядзяш, вызваліў ад кручка і кінуў у сажалку. Яна імгненна схавалася ў цёмнай, бы дзёгаць, вадзе.
— Цяпер яна напалохае ўсіх карасёў,— пажартаваў Чуйкевіч, і сын недаверліва паглядзеў на яго. Але ён аказаўся празорцам. Толькі аднаго карасіка-пятачка вылавілі яны да абеду. I таго выпусцілі назад у сажалку: няхай падрастае. Хто ведае, можа, вадзяныя істоты гэтак жа сігналяць між сабою пра небяспеку, як і людзі.
РАЗДЗЕЛ 58
Ужо на гары, каля самай «крэпасці», Чуйкевіч пачуў крыкі. Тады ўбачыў: з асабняка-катэджа, трымаючыся за грудзі накладзенымі адна на адну рукамі, нейк няўпэўнена ступае мужчына. За ім бягуць два ці тры чалавекі. У мужчыны на белай тэнісцы расплываецца цёмная пляма, шырэе, як хмарка, што набліжаецца. «Кроў?..» — жахнуўся Чуйкевіч.
— «Хуткую»! «Хуткую» выклікайце! — лямантавала тоўстая невысокая кабетка, якая трымала мужчыну пад локаць. У яе былі круглыя і жоўтыя, як жалуды, вочы.
Мужчына, збялелы, рухнуў перад самымі дзвярыма галоўнага корпуса.
«Што з ім?..» — не разумеў Чуйкевіч, не могучы адказаць на гэтае пытанне і сыну.
Пасля праяснілася ўсё са слоў відавочцаў. Да мужчыны, які сядзеў у катэджы перад камінам, падышлі Сінькевіч і ягоны сябар. Як заўсёды, абодва п’яныя, а праўдзівей, ужо ачмурэлыя ад таннага віначарніла. «Ах ты сіянісцкая сука!» — вылаяўся Сінькевічаў сябар і ўсадзіў у грудзі мужчыну скальпель. Нечаканасцю гэта не было. Сінькевіч з сябрам увесь
час спрачаліся з мужчынам, чапляліся да яго, зневажалі. Мужчына меў неславянскі твар, быў ужо на пенсіі, але яшчэ працаваў на якімсьці заводзе ў Мінску. Рана аказалася смяротнаю: скальпель перацяў лёгачную артэрыю. Ужо мёртвага, мужчыну забрала «хуткая дапамога», а Сінькевіча з сябрам (як выявілася, таксама пісьменнік, з Расіі) — жоўты міліцэйскі «уазік».
Трагедыя зноўку выбіла Чуйкевіча з каляіны. Дух смерці запоўніў увесь дом, лунаў у фае, сталоўцы, калідорах і нават у пакоі. Прынамсі, Чуйкевіч яго адчуваў. Мільтусілася, стаяла ў вачах цёмна-барвовая пляма на белай тэнісцы, якая расплываецца, шырэе, бы там разліваецца таматны сок. Смерць, а злашча неверагодная, не ўкладвалася ў ягоную свядомасць. Прывучыць да яе, да ейнай непазбежнасці ў ягоным узросце было цяжка. У становішчы пажылога чалавека, як ні ўяўляй, пабыць маладому не дадзена.
Арцём усё дапытваўся, за што забілі «дзядулю». Чуйкевіч не мог нічога сказаць, адно вінаваціў п’яных дзядзькоў. Ен разумеў, што п’янства — зло, «самавольнае вар’яцтва» (Сенека) і што лепей яму самому назаўжды адмовіцца ад алкаголю. I цяжкасці для яго тут не было: піць яго не цягнула ніколі. Нават грэбліва крывіўся, прыгадваючы смак гарэлкі ці віна, не кажучы пра самагар. Але душа патрабавала адпачынку, вызвалення ад шлаку эмоцый. I гэта праўда: яна магла адпачыць толькі ў бясцямным забыцці. Чуйкевіч спадзяваўся, што нястрачаныя розум і воля не дадуць яму прапасці, скаціцца на дно невылазнай ямы. Ды ён не ведаў, што і гэтую нітачку ўжо закусіла зубамі невядомая яму сіла.
Псіхалагічнае поле гармоніі, з такою натужнасцю створанае, забойствам чалавека было ўзварушана. Чуйкевіч адчуў гэта па непрыкаянасці і трывозе, якія ўраз узялі яго ў абладу. Рыбалка, лес, чытанне ўяўляліся непатрэбнымі, а творчасць — немагчымай.
КНІГІ ОНЛАЙН
