Не аднойчы забіты
Уладзіслаў Рубанаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 1994
I ўсё-такі, і ўсё-такі... Калі папраўдзе, непрыязі да дзядзькі Міхалкі Чуйкевіч не адчуваў. Падсвядомасць была чыстая, у ёй не сядзела болю за страчанае дзедам Арцёмам. А з дзядзькам Міхалкам, наадварот, было звязана шмат успамінаў, што прыпадалі акурат на тыя часы, калі бацька марнаваўся ў Сібіры. Больш таго, Кастусь нават спачуваў дзядзьку, ведаючы, што колісь у галадоўку стары Вірлак забіў свайго большага сына.
РАЗДЗЕЛ 66
Дзядзька Міхалка быў заўзяты паляўнічы, меў сабаку Джульбарса. Кастусёк зайздросціў яму. Марыў сам і пра стрэльбу, і пра сабаку. А покуль толькі слухаў дзядзькавы росказні па вяртанні з лесу. Рэдка яму ўдавалася прыносіць здабычу. Часцей штосьці перашкаджала пацэліць у зайца, лісіцу альбо вавёрку.
«Каб табе хто зайца за куст прывязаў, тады б ты папаў»,— насміхалася з яго цётка Зойка. Яна часта зўбрыла яго за пустыя швэнданні па лесе.
Але аднаго разу дзядзька Міхалка прынёс-такі падраненага цецерука. Кастусёк якраз гуляў у іх у хаце са стрыечнай сястрою, сваёй равесніцай.
Дзядзька Міхалка апусціў цецерука на падлогу. Ногі ў яго былі звязаны белай стужачкаю. Цецярук чорны, як вугаль, з зеленаватым адлівам, спуджана тузаўся. На правым крыле ў яго зліплася пер’е, запяклася кроў, і яно бездапаможна матлялася.
Дзядзька расказваў, як падраніў цецерука:
— Прыцягаўся я, проччым, і сеў на корч аддыхнуць. Ружжо між ног, смалю самакрутку. Раптам чую: лоп-лоп-лоп! 3 ялін пасыпаліся снег, ігліца і проччым. Цецерукі! Селі на вяршаліны ялін. I адзін красавец акурат насупроць мяне, на самай макаўцы. Яшчэ не ўсеўся добра, ківаецца, і бачу ўжо, галаву на мяне крывіць: падазронае ўлавіў і проччым. Хапіў я ружжо і, не цэлячыся, бахнуў... Цецярук мяк на зямлю. Я да яго, а ён падымаецца і ходу. Снег глыбокі, ён правальваецца і крыламі сабе памагае... адно, бачу, перабіта. «Э-э, шэльма, не ўцячэш ты ад мяне!..» — думаю. Ды ледва спаймаў халеру, пакуль не ўбіўся ў лоўж. Выцягнуў яго, дык ён давай кэрхаць, дзяўбацца і проччым. Звязаў яму ногі шморкаю ды ў торбу.
Дзядзька Міхалка яўна задаволены ўпаляванай здабычаю. Цецерука ён прынёс упершыню, усё былі зайцы ды вавёркі.
Кастусёк прысеў каля цецерука і ўважліва разглядаў яго. 3 першага зірку ён убачыўся яму чорным, а на самай справе ў яго было шмат і белага пер’я: на крылах, пад хвастом. Перабітае крыло распасцерлася, абвісла. і было відаць, што спадыспаду яно таксама белае. I гэтая бель была запэцкана крывёю. Кінуліся ў вочы дзве яркія пунсовыя палосачкі над вачыма — «бровы». Цецярук біўся на падлозе, перакідваўся з боку на бок, і Кастуську было шкада яго.
— Давайце развяжам яму ногі,— сказаў ён.
— Заб’ецца куды ў падпечча, што і не выцягнеш,— адразу адмёў Кастуськову прапанову дзядзька Міхалка. Ен сядзеў за сталом, рэзаў на дошчачцы сала і еў яго з хлебам і цыбуляю.
Кастусёк пагладзіў цецерука па спіне і, здаецца, пачуў, як заскрыпела пад ягонымі далонямі пер’е. Цецярук закідаўся яшчэ мацней, у яго адкрылася
дзюба, і з яе відаць быў востры цемнаваты язычок, падобны на смажанае семка сланечніку. Кіпці шкрэбалі па падлозе.
He пашанцавала небараку, думаў Кастусёк, гледзячы на цецерука, лятаў ты разам з сябрамі ў чарадзе, карміўся бярозавымі шыпушкамі, быў вольны і незалежны. А цяпер цябе падстрэлілі, звязалі табе ногі і прынеслі ў цесную змрочную хату. I ты, неразумны, бездапаможны, кідаешся, не цямячы, што з табою стала і што вырвацца адсюль табе ўжо ніяк не ўдасца. Плакала твая воля, твой высокі лес, твая сям’я, і ты супраціўляешся толькі ад бязглуздасці сваёй, ад дзікага стыхійнага страху перад чалавекамзверам. Вочы ў цябе чорныя ад напоўненасці гэтым страхам, і сякуць яны, і колюць, і б’юць у душу, бы шраціны, што ўпіліся і ў тваё крыло ды цела. Чым, чым ён, Кастусёк, можа табе дапамагчы?
— А можа, пагадаваць яго трохі, зажывіць крыло? — звяртаецца ён яшчэ раз да дзядзькі Міхалкі.— Робяць жа гэтак з бусламі...
— А навошта? — усміхаецца дзядзька Міхалка так, быццам Кастусёк самае дурное і наіўнае ў свеце дзіця. Што яму тлумачыць, навошта — не захоча ён і блізка разумець Кастуська. Калі б яшчэ ён дарослы быў... Дарослыя хоць і спрачаюцца, але перамога бывае то за адным, то за другім. А дзеці, яны заўсёды вінаватыя, гавораць глупствы, а робяць і не так і не тое. Нябось самі як дзеці былі, дарослыя гэтыя, таксама плакалі ад болю і крыўд, а разумець цяпер не хочуць.
Сілы пакідалі цецерука, выцякалі разам з крывёю, піто чорным, як вішнёвы сок, струменьчыкам пабегла па маснічыне, знайшла сабе шчыліну ў цёмнае халоднае падполле. Белая, з малінавай, бы ў капсулі, пасачкаю радужка апусцілася зверху на вока... Кастуську здалося, што цецярук памірае. Рука міжволі пацягнулася да яго, але толькі дакранулася — цецярук зноў забушаваў, затрапятаўся, бэрсаючы на падлозе чорную нітку крыві.
Дзядзька Міхалка дбайна абіраў цыбуліну ад шалупіння. Тады парэзаў яе на кольцы, браў адно і разам з хлебам ды салам кідаў у рот.
— Можа, яму хлеба даць? — Кастусёк, мабыць, ужо зусім здурнеў, бо ў дзядзькі раптам часцей за-
хадзілі шырокія пашчэнкі і пабеглі гуляць па шчоках жаўлакі.
— Гаўна яму дай! — сказаў дзядзька Міхалка, гучна чаўкаючы ротам.
А цецярук лапатаў і лапатаў на падлозе. На якісьці міг нават устаў на звязаных нагах, падтрымаўшы сябе здаровым крылом. Кастусёк убачыў, які ў яго цудоўны хвост — загнутыя літараю «X» пёры. Ну проста райская птушка!
Цецярук слабеў, паміраў у Кастуська на вачах. Белая радужка апускалася ніжэй і ніжэй, аж покуль стала блакітнаватаю і закрыла вока.
— Гатовы? — Дзядзька Міхалка ўстаў з-за стала, на барадзе ў яго прыляпілася маленькая чырвоная шалупінка з цыбуліны.
— Памёр...— пацвердзіў Кастусёк нежывым голасам.
— Эх ты, мужчына! — ляпнуў яго цяжкой далонню па галаве.— Нюні распусціў, проччым... Важкі, халера яго! — Дзядзька Міхалка ўзяў за ногі цецерука — галава ў яго нейк слабка матлялася, акурат яна была на нітцы з нанізаным пер’ем.— Тлусты касач!.. Снегу сёлета нямнога, пракармёжу хапае.— Ен укінуў цецерука ў вялізную эмаліраваную місу.
Кастусёк ішоў дахаты, глядзеў пад ногі на снег, а ў вачах ягоных мярэжыўся чорны, як вугаль, цецярук, з перабітым крылом, з чырвонымі бровамі і падобным на літару «X» хвастом...
РАЗДЗЕЛ 67
Праз дзіркі ў частаколе, на які абапіраліся спінамі, насунулася цемра. На неба ўсплыў чысты круг месяца. Зусім нізка над галовамі віхлява праляцеў кажан, тоненька піснуў.
— Пара ў люлю,— сказаў Чуйкевіч.
У двары на лаве стаяла вядро з вадою. Чуйкевіч падышоў, каб папіць набгом. У вядры адлюстроўваўся месяц, трапіў акурат на дно — і здалося, гэта выхад у якуюсьці бязмерную прастору. Чуйкевіч ажно адхіснуўся.
Уначы яму сніліся авіялайнеры ў форме марскіх караблёў — тонкія, бліскучыя, як бы са свінцу, у цёмным небе. Зрабілі крут над вёскаю, павярнулі назад.
Якісьці прыўзнята-боскі малюнак, які не столькі трывожыў, колькі ўзвышаў.
Калі: было раней ці будзе пазней — што караблі плаваюць па паветры, як па вадзе?
Чуйкевіч, прачнуўшыся ўранні, пайшоў да светлага асінавага балотца, якое ў вёсцы называлі не асіннік, а ласіннік, бо колісь сюды забрыдалі грызці кару ласі. Соўгаўся басанож па воглай расянай мураўцы. Вырываў пучкамі фіялетава-жоўтыя кветкі зяберу, смактаў салодкі нектар. Непадалёку весела брыкала, навязаная на ланцугу, пярэстая цёлка-леташка на пяці нагах.
Маці, адчуваў, бачыла ягоную непрыкаянасць, але не разумела яе. Ен, шкадуючы, не прызнаваўся ёй, які чорны накіп асеў у ім, на ягонай унутранай абалонцы. Ен увогуле не любіў скардзіцца: аднойчы выказаная скарга, ведаў, вяртаецца балючымі колцамі напаміну ад многіх людзей.
Вярнуўшыся, нечакана (і для самога сябе) спытаў у маці:
— Мама, калі гэта згарэла Ганна Чуйкевіч?
Маці злякнулася.
— А што ета ты ні з таго ні з сяго?
— Ды так, успамінаў учора Жэньку...
— Ета ж гадок твой. Ну, шчытай... Ета ў тое лета, як ты з Крыму вярнуўся. Восемдзесят трэці год... Так і ёсць.
Чуйкевіч адчуў, як пахаладнеў лоб. А ў нататніку сон пра пажар гэты ў якім годзе запісаны? Трэба глянуць у Мінску, як прыедзе.
Дні не ішлі, а пнуліся пяткамі наперад.
Каб падсілкаваць цікавасць ды ад няма чаго рабіць, сабраўся з’ездзіць у Слаўгарад. Маці сказала, там абсталявалі японскую апаратуру «СНЧ». Правяраюць на ёй усіх, хто захоча.
— Арцём, паедзеш са мною? — спытаў у сына.
— Вядома, татачка! — узрадаваўся той.
На шашу ішлі не гасцінцам, а па сасонніку. Ужо заліловіўся чабарок і спляла залаціста-жоўтыя вяночкі рутвіца. Арцём зганяў з кветак матылькоў.
Прывучаны ў Мінску да чэргаў, Чуйкевіч здзівіўся, што каля дзвярэй лабараторыі не было ні аднаго чалавека. Ен зайшоў і спытаў, ці можна яму, мінчуку, праверыць сябе на радыяцыю.
— Калі ласка,— спакойна адказала сярэдніх гадоў медычка з чорнай нітачкаю вусікаў над верхняй губою.
Яна запісала ў журнал прозвішча. Змерала ягоны і Арцёмаў рост, зважыла.
Чуйкевіч сеў у крэсла. Медычка навяла на яго акуляр-праменьчык. Хвіль праз пяць, зрабіўшы падлікі, дала яму вузенькую пісульку: «СЙЧ. 0,12 МККЙ. 19.06.88». У сына доза аказалася на адну сотую меншая. Цікава: гэта яны ўжо прыехалі з мінскай заражанасцю альбо набралі дозу тут за тры дні? Падобна, што і ў Мінску разам з прадуктамі яны глытаюць радыенукліды. Хто іх там правярае, а калі правяраюць, то праўды ўсё роўна не гавораць.
У вёсцы, тым куце, дзе нарадзіўся, Чуйкевіч адчуваў сябе прыметна лепей, чым у Мінску. Нягледзячы ні на што. Чыстае паветра ці што іншае спрыяе? Народжаныя, зразумела, так-сяк пражывуць. А што будзе з ненароджанымі? Якія дзеці будуць у сённяшніх «радыенуклідных» дзяцей? Няма сумневу, генафонд беларусаў будзе хірэць. У непазбежнасць гэтай існасці розум адмаўляўся верыць.
Арцём, адчуўшы, што бацька хутка паедзе, не адставаў, усё дапытваўся:
— Тата, не пакінеш мяне тут?
Чуйкевіч, каб супакоіць малога, знаходзіў самы пераканаўчы доказ:
— Калі б і хацеў, дык з-за радыяцыі нельга.
Ен перажываў, што не пабачыў бацькі; журыўся яшчэ і за вёску — заняпалую, абяздоленую, прачасаную чарнобыльскімі вятрамі. Шкада было людзей, што заставаліся ў ёй жыць. Гэта пажылыя людзі, якіх болыіі палохала невядомасць і чужы край, чым якаясьці нябачная «радзіяцыя». Маладзейшыя з’ехалі, а яны змірыліся, згадзіліся, што паміраць будуць тут, дзе паміралі дзяды і прадзеды.
КНІГІ ОНЛАЙН
