Не аднойчы забіты
Уладзіслаў Рубанаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 1994
— Дзякуй вялікае! — Чуйкевіч паклаў трубку. Унурыўся ў аркуш, разбіраючы каракулі. Багата слоў скарачаў, некаторыя ўвогуле пазначыў толькі першымі літарамі. Сеў за стол, перапісаў дбайна заяву.
Ужо калі быў у рэдакцыі, пазваніў Пётр Пятровіч (Чуйкевіч не чакаў і не жадаў ягонага званка). Настойліва раіў покуль заняць «выжндательную познцню», не падаваць у суд на Субач. Чаму? Што яго бянтэжыць? Тое, што Чуйкевіч сказаў, быццам і ягонае прозвішча будзе называцца? Альбо штосьці яшчэ не саспела і трэба пацягнуць час?
Шчыра кажучы, рашучасць пасля таго, як напісаў заяву, з Чуйкевіча схлынула. Выпусціў пару, ачахла злосць. Хіба гэта сур’ёзны супернік — стары, нямоглы чалавек? Крыві папсаваў, канечне. Мусіць, на гэта і быў разлік — толькі на завязку. I яшчэ невядома, чым усё скончыцца.
РАЗДЗЕЛ 4
Сутарэнне. Пахне водарам усемагчымых кветак, але саміх кветак не відаць. Жанчына Няміла выгляду кветак не пераносіла. Але трыццаць восем струкападобных істот прынеслі трыццаць восем букетаў дзеля іншай жанчыны. Яна і будзе іх бачыць.
3 урачыстаю павольнасцю адчыніліся дзверы ў сцяне. Кульгаючы на левую нагу, у растаптаных жоўтых чаравіках з іх выйшла Субач.
У жанчыны Нямілы з правага боку знізу высекся прамы вугал да пояса. Яна прывітала Субач паветраным пацалункам. У той, аднак, запалымнелі незвычайна густым барвовым колерам зморшчаныя сухія вусны.
— Ты старая, а дзейнічаеш як маладая! — сказала жанчына Няміла.— Так яму, нацыяналісту, і трэба.
Чаравікі ў Субач зніклі, а на нагах заззялі шытыя золатам рускія боцікі.
РАЗДЗЕЛ 5
Чуйкевіч як у ваду глядзеў. Праз пару дзён яму пазваніла Субач. Ейны халодны, нежыццёвы голас ён вылучыў бы сярод тысячы галасоў.
— Ваш Пётр Пятровіч — дробязь! — Яна па звычцы панесла на таго, хто адмаўляў ёй у спрыянні.— Ен нічога не разумее. Згаджайцеся, я прашу вас падобраму! Мне шкада вашых дзяцей... Вамі зоймецца КДБ...— таемна прашаптала.
Чуйкевіч бразнуў на апарат трубку. Вось! Шантаж, пагрозы доўжацца. «Шкада дзяцей...» Ім пагражае непасрэдна ці тым, што яго запраторыць у вязніцу? Мала яму трывогі за дзяцей праз тых мярзотнікаў, што выцягнулі партманет. Афера выходзіла на новы віток. А была ўжо спадзёўка, што яна правалілася. Хіба гэтай старой няма чым займацца? Няўжо яна не мае ўнукаў? Мусіць, не мае. Гледзячы на чысты дзіцячы тварык, трымаючы нявіннае дзіця за цёплыя ручкі, не здолееш пайсці на подласць. Суд дзіцячых вачэй вышэйшы за суд Лінча.
Толькі цяпер, здаецца, ці не ўпершыню, Чуйкевіч пашкадаваў, што не даў згоды ў свой час супрацоўнічаць з КДБ.
Было гэта дзесьці каля сямі гадоў назад. Яму пазванілі. Незнаёмы мужчынскі голас спытаў:
— Константнн Грнгорьевнч? Очень прнятно. Это беспоконт вас Нван Кнрнлловнч, сотрудннк комнтета госбезопасностн. Вы с часок будете еіце на работе?
— Буду.
— Можете подвехать в определенное время в одно место? Нужно переговорнть по одному вопросу.— Ен рабіў націск на слове «одному» з такой інтанацыяй, якая адсякала ўсякія лішнія пытанні і сумневы.
— Mary.— Падумаў: «Паспрабуй скажы «не магу».
— Вы кончалн уннверснтет. Геофак знаете? Ровно в семнадцать ноль-ноль я буду ждать вас в кабннете номер сто трп.
Чуйкевіч ішоў на сустрэчу не без хвалявання. Абшар універсітэцкага гарадка змяніўся. Пастарэлі, парэпаліся карою і яшчэ больш раскірэчыліся нямецкія клёны. 3 іх акурат шчодра сыпаўся светлажоўценькі ліст, шчыльна не прылягаў да зямлі, a Bp-
шыўся, калюча тапырыўся, падымаючыся кончыкамі вышэй пажухлай, абмяклай травы.
Мужчына ў кабінеце стаяў спінаю да вакна. У чорным касцюме, пры галыптуку, які разразаў белае поле кашулі. Ен павітаўся з Чуйкевічам, выйшаўшы насустрач, нячутнай цёплай рукою. Быў чысты, выпешчаны тварам, з роўненька, бы пад лінейку, падстрыжанымі валасамі на патыліцы.
— Сядайце,— раптам загаварыў па-беларуску і паказаў на крэсла каля стала, мусіць, загадзя падрыхтаванае. I сам сеў.— Як працуецца? Ямачка не ў адпачынку? — чамусьці спытаў ён. Мабыць, хацеў паказаць, што ведае рэдактара, а значыцца, чалавек ён свой, з ім можна не таіцца.
Чуйкевіч пры ўсім даверы не мог, вядома, пусціцца ў падрабязнасці, якіясьці прызнанні. Яны тут і не патрэбны, і не выключаюць небяспекі. Адно сказаў, што Ямачка толькі збіраецца ў адпачынак.
— Вы маглі б супрацоўнічаць з намі?
— 3 КДБ?
— Ну так,— прагугнявіў гаспадар кабінета.
— ІІІтосьці мяне ў гэтай службе прыцягвае,— шчыра прызнаўся Чуйкевіч, усміхнуўшыся.— Мне падабаецца нябачная работа...
— Бачыце, як мы трапілі ў кропку! — лёгка адкінуў ад стала сваё тулава Іван Кірылавіч і ўзяўся аберуч за край стальніцы.— Час ад часу будзеце нас інфармаваць, як справы ў калектыве, што хто... Карацей, мы павінны валодаць сітуацыяй.— Ен падчапіў вялікімі пальцамі бэжавыя падцяжкі і выцягнуў іх з-пад пінжака.
— А вось гэта, Іван Кірылавіч, я акурат і не магу рабіць.— Чуйкевіч прыгадаў сваю працу ў «раёнцы». Тады гэтаксама кадэбіст проста на даверы, без усякіх клятваў, хацеў мець ад яго інфармацыю.
— Чаму? — Іван Кірылавіч адпусціў падцяжкі, і яны шлыкнулі пад крыссе пінжака.— Што вас бянтэжыць, Кастусь Рыгоравіч? — Упершыню ў кабінеце назваў Чуйкевіча па бацьку.— Пра вашу работу не даведаецца ніводная душа, і вы напішаце абяцанне — ні-ні... ■
— Я разумею... — Чуйкевіч не мог адкрыта сказаць, што ён перастане сябе паважаць, калі будзе, фактычна, даносіць, «стукаць» на сваіх таварышаў,
з якімі працуе, бывае, бярэ чарку, сядзіць на сходках.— Якія б высокія словы гэта ні былі, але я не змагу... а без гэтага не абыдзецца, нагаворваць на чалавека і глядзець яму ў вочы.
— Есць пытанне,— нечакана згадзіўся Іван Кірылавіч,—але гэты дыскамфорт мы кампенсіруем... і матэрыяльна, і не будзе, скажам, праблем з павышэннем, выданнем кніг і гэтак далей. Без нашага «дабро» не бывае ніводнага назначэння на болыпменш прыстойную пасаду.
— Наконт пасады я не супроць. I грошы мне не пашкодзілі б, але не за ГЭТА...— Чуйкевіч адчуў, аж да гарачыні ў шчоках, якуюсьці незразумелую віну перад гэтым выкшталцоным чалавекам у чорным касцюме. Быццам ён сваёй адмоваю напляваў яму ў душу. Без віны вінаваты. Гэтае адчуванне было ўжо знаёмае яму, але такім выразным — ніколі.
— А вы падумайце, што страчваеце і што знаходзіце.— ён відочна аддаваў перавагу таму, што Чуйкевіч знаходзіць. Але ж страчваў Чуйкевіч, як здавалася, непараўнальна болыпае і несуразмернае ні з чым — сумленне. Каб займацца такою дзейнасцю, факт, трэба забіваць сумленне ці, прынамсі, заганяць яго кудысьці ў цёмны, затхлы куточак. Тут жа відочная несумленнасць, хоць і ў імя нібыта сумленнай справы — патрыятычны абавязак перад радзімаю, абарона ейнай бяспекі. Хто супроць гэтага? Парадокс якісьці! Чуйкевіч адчуў, як разгубіўся, выпусціў нітку лагічнай паслядоўнасці ў сваіх доказах.
Іван Кірылавіч тым часам наступаў:
— Улічыце, што нам не проста было выйсці на вас з прапановаю, адкрываць карты. Мы спадзяваліся на ваш розум. А розум заўсёды павінен стаяць над пачуццямі. Нават у вас, пісьменнікаў. Розум — гэта быццё, а пачуцці — свядомасць. Што, паводле марксісцка-ленінскай тэорыі, першаснае? Вы ведаеце.
— Іван Кірылавіч, я і так хаджу з заняволенай душою. А тут увогуле яе трэба насіць дзесьці ў глыбокай патаемнай кішэні.
— Так, гэта наша служба.
— Але ж, на прыгоднасць да яе людзі праходзяць адбор, камісію, тэсты...
— Ну вы ж запрашаецеся не на кадравую работу,— не даваў яму апрастацца Іван Кірылавіч.
— Законы тыя ж. Я чалавек паслухмяны, а тут загадзя ведаю, што выконваць іх не змагу. Буду казаць адно і тое ж: «Усё нармальна».
Іван Кірылавіч доўга барабаніў пальцамі па стале — плямкі ад мяккіх пучак то з’яўляліся, то раставалі на лакіраванай паверхні.
— Значыцца, вы адмаўляецеся? — спытаў нарэшце, як бы застрашваючы строгасцю ў голасе.
— Так.
На вочы Івану Кірылавічу наплылі халодныя шкляныя лінзачкі.
— Улічыце, што гэтая адмова можа кепска сказацца на вас.
«Божа, і тут шантаж!..»
У такіх варунках у Чуйкевічавай душы часам уздыблівалася на безразважную круцізну далёка прыхаванае самалюбства.
— Я ведаю,— сказаў ён з падкрэсленай годнасцю.
— Даю вам два дні падумаць.— Іван Кірылавіч сфакусіраваў лінзачкі вачэй у самае сэрца Чуйкевічу.
Яны развіталіся. Больш Іван Кірылавіч на яго не выходзіў. Мусіць, далажыў вынікі гаворкі свайму начальніку, і той адмяніў далейшую апрацоўку.
Калі б тады згадзіўся, без сумнення, было б цяпер каму яго абараніць. Хуценька супакоілі б пракурораў і пракурорчыкаў.
РАЗДЗЕЛ 6
Увечары сусед па пляцоўцы, той, з якім хадзілі неяк у «Прамень», запрасіў Чуйкевіча на баль: ягонай дачцэ стукнула васемнаццаць, Чуйкевіч доўга вагаўся, ці ісці. Няёмка адмаўляць чалавеку, супроць якога нічога не маеш.
У святліцы за сталом сядзела багата людзей. Тагосяго з іх Чуйкевіч ведаў. Адна жанчына, круглатварая, з сумнымі вачыма, была незнаёмая. Яна зусім мала піла, элегантна трымала відэлец і нож. Ейныя манеры Чуйкевічу спадабаліся. Вылучыўшы момант, ён падсеў да яе. Сусед шапнуў ёй, што ён «пясьменнік». Вымаўляў гэтае слова не без грэблівасці: працаваў у салідным апараце і казаў не раз, што там «пясьменнікаў за людзей не шчытаюць». Хто? Кіраўнік? Сярэдні персанал? Нізавы?
Жанчыну звалі Алёна. Пасля двух слоў дзеля знаёмства яна сказала, што Чуйкевіч ёй духова блізкі чалавек. Яна яму давярае і хоча паспавядацца.
3 мужам яна развялася: лічыў яе дзівачкаю. (Дзівацтва ейнае было, заўважыў Чуйкевіч, у тонкай духовай арганізацыі). Жыве адна з дачкою на кватэры з агульнай кухняю. I вось нечакана на яе абвалілася гора (мусіць, Бог наўмысна іх звёў): калежанка па працы заявіла, што яна ўкрала ў той залатыя завушніцы. Паўгода ўжо яе дапытваюць, робяць вочныя стаўкі, запалохванні, пагрозы. Чуйкевічу пра гэта не трэба было расказваць, ён сам у ганебнай ролі падазронага.
— Я вас, Алёна, выдатна разумею,— сказаў ён і запрасіў яе выпіць сухога віна,
— Можа, у вас ёсць знаёмы пракурор ці суддзя? — з надзеяй гледзячы вялікімі сумнымі, як у хворага цяляці, вачыма, спытала Алёна.
— На жаль, няма. Я сам у такім становішчы...
Ен бачыў, што жанчына знясілена, прыбіта. Яна адкрытая ў сваёй безабароннасці, як закляклая восеньская лісціна. Як такую мог пакінуць муж? Мусіць, гэта разумеў і следчы. Нават ужо прапанаваў ёй: падкіньце істцу завушніцы,і канцы ў ваду. Чуйкевіч не раіў ёй гэтага рабіць:
КНІГІ ОНЛАЙН
