Не аднойчы забіты
Уладзіслаў Рубанаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 1994
Чуйкевіч падумаў, што позна заспаўся, ужо даўно дзень. Але глянуў у вакно — слюдзяна льснілася цёмнае густое лісце каліны, лёгкае, блакітнае марыва касмылілася каля платоў і над вільготнаю з начы дарогаю — і зразумеў: на дварэ сама што раніца. Ціхая, глухаватая, а цяпер яшчэ і сіратлівая.
Па голасе пазнаў Адама Пудрыка — высокага мужчыну з набрынялымі верхнімі павекамі, няспелаюначым пушком на шчоках і рэдкімі белымі шчацінкамі над верхняй губою і на падбародку. Ен колісь першы паведаміў Кастусю пра забітага машынаю Амура.
«Усё тут — і конь, і акучнік,— бубнеў, як у жалезную трубу, Адамаў голас.— Пасля яшчэ Грышка Пруцікаў возьме...»
«А што, ён таксама не акучваў?» — спытала, нейк роблена здзівіўшыся, маці.
«Ну дзе ж ён паспее... На цэлы тыдзень да Юркі ў турму ездзіў... Пырнулі яго там».
«Даць пахмяліцца?» — Маці, чуваць, адчыняе дзверы ў веранду. Туды на лета перабазіравалі кухню: газавую пліту, суднік, балею для вады, дзежку з мяшэчкамі мукі, круп і цукру.
«Дай, калі ёсць»,— здалося, ураз памякчэў Адамаў голас. Яны саступілі ў веранду — падлога ў ёй ніжэй, чым у хаце,— было чуваць, як гупнулі ногі. Цяпер ужо далятае толькі глухое, як з-пад зямлі, Адамава бубненне. Можа, хвіляў праз пяць зноў рыпнулі хатнія дзверы, і на новай, ужо крамянай ноце, гучыць Адамаў бас:
«Бярыце каня на ўвесь дзень, не спяшайцеся...— I раптам: — Косця!»
Чуйкевіч ажно здрыгануўся. Адчыніліся дзверы ў чыстую палову хаты.
— Косця! А-а, ты тутака,— Адам заўважае на канапе Чуйкевіча.— Гэты ідал кусаецца, дык ты не бойся... Гыкні на яго, а калі што — па храпе. Во тады паслухае...— I ён, крыху прыгорбіўшыся, пайшоў з хаты.
Арцём, ссунуўшы ў ногі коўдру, спіць на ложку каля печы. Чуйкевічу не хочацца ўставаць з мяккай пасцелі. Даўно ён так соладка не спаў. Цела жадае
папесціцца, пацягнуцца. Але думкі ўжо там, на сядзібе, вакол каня і акучніка. Нават фраза ўначы прыблюзнілася, зусім незразумелая: «Зорка пакахала бульбіну». Дай Бог, канечне, зорцы пакахаць нашу беларускую бульбіначку.
Чуйкевіч пытае ў маці, што яму апрануць. Яна нейк сполашна спахопліваецца, мусіць, у дакоры на сябе, што забылася загадзя пашукаць яму адзенне. Хуценька дыбае да шафы, суха рыпяць дзверцы ў куточку каля самага нізу.
— Во бяры бацькава параднае...— Маці з усмешкаю на твары выносіць вайсковую форму — штаны і кіцель. Вешае на спінку крэсла. Маці змянілася. Яна асела, апусціліся плечы, выгарбіўшы падушкаю спіну. У глыбокіх ямінах чорнай роспачы ўтапіліся вочы, колісь вялікія, жывыя, з аквамарынава-ясным высакародным бляскам.
— Гэта Глеб усё забяспечвае? — перапытвае Чуйкевіч, хоць і так ведае, што брат-афіцэр заваліў бацьку адзеннем. Маці радая, што не забываюць сыны. I малодшы, і старэйшы. Старэйшы во якраз дапаможа паакучыць бульбу. Бацька з’ехаў не ў пару ў шпіталь інвалідаў Вялікай Айчыннай ажно за Бабруйск. Прыпякло яму: хапіла спіна, навалілася бяссонніца...
РАЗДЗЕЛ 64
Акурат жа сённяшнім днём сорак сем гадоў назад пачалася вайна. Хто з дапамогаю войнаў вырашае праблемы — той вар’ят. Ёсць дыпламатыя. Іншая рэч, што далёка не кожны мае схільнасць слухаць гэтую дыпламатыю.
Розум заўсёды ваюе думкамі.
На фронт Рыгор Чуйкевіч папрасіўся сам — з Сібіры. I яму, спецперасяленцу, паверылі, мабілізавалі на фронт. Былі моманты, калі боль і крыўда за бацьку, за род, вырваны з карэннем з зямлі, штурхалі на здраду: кінуць свае акопы, перабегчы да немцаў і адпомсціць. Аднаго разу, уначы пад Ржэвам, ужо быў узяўся за халодны, звільжэлы ад расы насып, ды раптам зусім блізка здурэла закрычаў драч... Самлелі ногі, і Рыгор асунуўся ў акоп, чуючы, як на галаву, на плечы, за каўнер гарачымі струменьчыкамі пацёк шапаткі, бы жыта, пясок...
Чуйкевіч адзеўся, нахапок кусануў бліна з салам і выдыбнуў з хаты. Чорны конь, запрэжаны ў акучнік, стаяў прывязаны да частаколіны. Калі падышоў Чуйкевіч, ён нават не зварухнуўся. He падобна, што натурлівы.
Да сядзібы конь таксама ішоў спакойна. I Чуйкевіч меў мажлівасць аглядаць наваколле. Дзіўна ўсё змянілася. Адразу за сядзібамі ўсчынаўся расцяроб. Колісь там было балота, поўнае духмяна-мядовай маліны. На ягоным месцы цяпер падняўся глухі, разбуялы хмызняк, прасветам бялелася нядаўна пракапаная прамой лініяй канава. Ды ссохлая, без лісця бяроза была падобна на абгладаныя косці. Над расцяробам высока ў небе плаўна кружылі, не махаючы крыламі, падобныя на крыжы два буслы. Цікава, дзе можа быць іхнае гняздо?
У баразне конь занатурыўся, біў у хамут, круціў галавою і скаліў жоўтыя моцныя, як падковы, зубы. Стаптаў некалькі каліў бульбы. Чуйкевіча разабрала злосць. Ён адвярнуў каня з бульбы і агрэў два разы пугаю па крупе — засталіся белыя пыльныя палоскі. Зноў скіраваў каня ў баразну. I той хуценька ды роўна затупаў між каліўя.
«Во лекі знайшоў! — узрадаваўся Чуйкевіч.— Добра, што Пудрык своечасова падказаў...»
Акучваць Чуйкевіч умеў. Гэта была не самая цяжкая праца з канём на зямлі. Куды цяжэй бульбу разганяць, калі капаюць. Плуг вылузваецца, бярэ то мелка — тады рэжа клубні, то глыбока — тады не цягне конь.
Чуйкевіч хутка стаміўся. Яскрава ўбачыў, як падкасіла яго жыццё. Пройдзе туды-назад, і рукі млеюць, трапечацца сэрца. Правы гумавы бот націраў пятку. Чуйкевіч разуўся. Прыемна было адчуваць босымі нагамі мяккую халаднаватую ліпкую зямлю. Садзіўся пад загарадзь, каля якой цвіла белавата-зялёнымі кветкамі ляскаўка. Адпачываў, павесіўшы на калені рукі. Цыкаталі ўстрывожана конікі. Адзін скочыў на былку метлюгу — яна сагнулася, і ён павіс спінкаю ўніз.
Прытупацеў з бабаю Арцём. Надзьмуўся як сыч за тое, што не пабудзілі яго. Чуйкевіч, каб развесяліць,
5 У. Рубанаў 129
паказаў яму забаву. Адарваў, узяўшы за чубок, кветку ляскаўкі і ўдарыў аб далонь. ІІачуўся сухі стрэл.
Цэлы дзень акучваў Чуйкевіч нейкія дваццаць пяць сотак. Упрэў і сам, і конь — стаў чорны, аж блішчэў, бы акрыты цэлафанам. 3 цьмяна-чарнічнай, шызаватай кудзелі хмар апусцілася сонца і пакацілася ўніз па вугляна-чырвоным полагу далягляду проста на лес.
Класціся спаць было яшчэ рана. Пасля вячэры Чуйкевіч выйшаў пасядзець на лавачцы — «на людзі». Вуліца была пустэльная, патыхнула нязвыклай, дзікай заняпаласцю. А колісь на ёй галёкала моладзь, пішчалі дзеці. Цяперака пішчаць і арудуюць у падполлі пацукі. Цэлае нашэсце раптам аб’явілася. А іх жа ніколі ў вёсцы не было. Маці сказала: «Так скрыгочуць пад мастом, ажно хістаецца веранда».
Пацукам нібыта спрыяе радыяцыя. Усё гіне, хірэе, толькі яны плодзяцца па-шалёнаму.
У чалавечы рост падняўся на падворышчы суседняй хаты дзядоўнік, асот і бур’ян. Яшчэ нядаўна тут жыў ягоны аднакласнік, сябар і цёзка па прозвішчы Жэнька Чуйкевіч. Пасля службы на марфлоце ён вярнуўся ў вёску, ажаніўся з дачкою Адама Пудрыка. Стаў за брыгадзіра, ды заеўся са старшынёю калгаса — і спісалі на трактар. Гаспадарлівы, трымаў ажно пяць кароў: збіраў грошы на «Жыгулі». Цесць пасвіў іх разам з калгаснымі.. Латва! Паспрабуй адбыць улетку пяць радовак — заедзь, гарачыня... Сам тым часам цягаў на сваім «кіраўцы» ўсё, што валялася на дарозе. Лясіна дык лясіна, прывалок — парэзаў бензапілою, а дзеці як мурашкі па цурбаку знеслі пад паветку. Жонка, Анфіса,— каралева: высокая, зграбная, белыя валасы, бы кужаль, мяккія, да пояса. Ідзе — пацягвае ногі, як казачка. Працаўніца, як тут мовяць, «трудзяга», яшчэ пашукаць. Ягад вядро набраць у лесе — раз плюнуць.
Што і казаць, крэпенька прывязаўся да зямлі Жэнька. I род самы моцны ў вёсцы. А князь над ім ён, Жэнька. Адно гора — маці згарэла. Уначы ні з таго ні з сяго ўсхліпнуўся пажар...
I тут на табе — выбух на Чарнобыльскай атамнай станцыі. Ратуючы сваіх траіх дзяцей, Жэнька з’ехаў кудысьці на Віцебшчыну, у калгас да хвалёнага старшыні.
У зараслях жаласна курняўкаў кот
Туга паласавала Чуйкевічу грудзі.
Нечакана з завулка вынырнуў дзядзька МіхалкаПроччым, мужык малодшай мацерынай сястры Зойкі. Загарэлы да чарнаты, у белым саламяным капелюшы.
— Здароў, плямяш! — Ен заўсёды са смакам вымаўляе гэтае слова. Сеў побач з Чуйкевічам. Засмаліў папяросіну. 3 асалодаю ўдыхнуўшы дыму, пачаў хваліцца, што ездзіў у санаторый: бясплатна, як пацярпелы ад радыяцыі. Ажно пад Маладзечна. Ехаў праз Мінск, ды забыўся Чуйкевічаў адрас. Хацеў заехаць. Прызнаўся, што там яму кабета падкруцілася — урач-селекцыянер. Дала нейк «дваццацьпятку», кажа, купляй што хочаш. Ну, што тут купіш? Купіў дзве бутэлькі «Сталічнай». Хадзілі па лесе, каля рэчкі: красачкі, матылькі, пясочак на водмелі...
— З’ехаў крыху раней,— вымавіў з гонарам,— Каб далёка не заходзіць... і проччым. А лячэння ніякага,толькі кактэйлі піў. Дык я, проччым, яшчэ лепшы кактэйль і дома вып’ю...
Дзядзька Міхалка, мабыць, ужо глыкнуў якогасьці чэмергесу. У вачах ягоных плавала млявасць.
Няпростыя былі стасункі ў Чуйкевіча з дзядзькам Міхалкам. У дзяцінстве нічога не разумеў, а цяпер ведаў і помніў багата чаго. Перадусім — даўнішнія спрэчкі бацькі і дзядзькі Міхалкі. Ім было, як кажуць, што дзяліць, што выясняць. Проччымаў род быў з галоты, гультаяваты. У калектывізацыю ён узначальваў камбеды, раскулачваў. Выграблі засекі ды ачысцілі куфры і ў Чуйкевічаў. Знеслі ўсё ў калектыўны свіран. А пасля самі ж разрабавалі ды, каб сляды замесці, свіран спалілі. Хто спаліў? Вядома, кулакі. Так сям’я Чуйкевічаў у 29-м загудзела ў Сібір.
Помніцца, у якойсьці п’янцы дзядзька Міхалка крычаў у твар збянтэжанаму бацьку: «Хопіць! Ваш час скончыўся! Папілі нашай крыві!..» I настойліва хадзіла чутка, што менавіта па Міхалкавым даносе бацьку на пачатку 50-х зноў, «як ненадзейнага перасяленца», адправілі ў Сібір на перавыхаванне. Было, было...
Што і казаць, ужо тады яго, Кастуся Чуйкевіча,
задумалі зрабіць рабом — калі адабралі ў дзеда Арцёма зямлю, пазбавілі багацця, нажытага потам, і ён перастаў чуць сябе чалавекам. Мусіць жа, таму і засіліўся дзед на бярозе ў лесе. I дрэўца гэтае, роднае, беларускае, выбраў, пэўна, невыпадкова. Дзеля чаго яму было жыць, што абараняць, чым сябе ўслаўляць? Нават жа чмялі вунь як сябе абараняюць, калі выкасіш іхнае гняздо. Выкасіў, разбурыў — і разляцеліся чмелікі, тут жа гінуць. Дзед і сыноў, дачок прывучаў да зямлі, а пасля высылкі куды ім? Кожнай жывой істоце трэба мець штосьці СВАё. Гэта СВАЕ адпавядае менавіта ёй, як задумана прыродаю. Чалавека тым больш робіць гаспадаром, ачышчае ягоную душу толькі ўласнасць. Калі ёсць што страчваць, абдумаеш сто разоў кожны свой крок. Твая ўласнасць, твой падворак — гэта ёсць ТЫ. Няма іх — няма і цябе, ТЫ бязлікі, бы пясчынка, якая няздольная супраціўляцца ні вадзе, ні ветру. Яе горне разам з суродзічкамі, куды захочацца вадзе і ветру. I людзей несла камуністычная стыхія ў зададзеным кірунку, выкошваючы ўласнікаў, бы траву, пакідаючы голь і чысціню, як на барабане.
КНІГІ ОНЛАЙН
