Не аднойчы забіты
Уладзіслаў Рубанаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 1994
— Тут, як кажуць, ёсць пытанне, але... Дзякуй! Пажывём так,— рашуча сказаў Чуйкевіч, бачачы, як сінія вочы ў доктара поўняцца спачуваннем.
— На гэтым заставайцеся здаровы! — Доктар падняўся з-за стала, магутны, дубацелы, падаў Чуйкевічу тонкую цёплую руку. Можа, гэта і няўдзячнасць, і парадокс, але ў Чуйкевіча не было велькай пашаны да доктара. Нутро адмаўлялася прыпісваць яму якіясьці заслугі. Хутчэй ягоная настойлівасць гнявіла: бач ты, разбіраецца...
Чуйкевіч выпнуўся на вуліцу з разбэрсанымі пачуццямі. Пасля трохдзённай адлігі і разводдзя пекануў мароз. На кустах бэзу на кончыках галін віселі празрыстыя, як ампулы, лядзяшыкі. Цвёрды, бы жарства, снег суха хрусцеў пад нагамі. Насустрач ехала машына з валікам-мяцёлкаю пад сабою — у бакі разлятаўся жоўты снегавы пыл. Салатавага колеру лаўкі былі пакрыты інеем. На планках, дзе ўбіты цвікі, чарнелі круглыя плямкі, быццам прайшоў кот і пакінуў сляды. 3 краю мясціна вытаяла — хтосьці сядзеў.
Гэты свет быў звыклы і вядомы Чуйкевічу. Але сам ён змяніўся, стаў іншы ў гэтым свеце. Таму няўтульна і адчужана сябе пачуваў. Ішоў да прыпынку аўтобуса насцярожаны, як звер. 3 бухматых таполяў сыпалася дробненькая бліскавіца. Нехлямяжа-панылымі шапкамі чарнелі ўгары грачыныя гнёзды. Іхная скалелая запакінутасць навявала нуду.
Чакаючы аўтобуса, стаяў не на прыпынку, а крыху воддаль, па тратуары. Блізка ад сябе ўбачыў двух мужчын; яны ішлі. Адзін высакаваты, з торбаю на плячы, у шэрай куртцы, другі сагнуты да гарбатасці, у паношаным паліце, зашпакляваным пылам і паара ным маленькай махнатай моллю з воўчым апетытам. Твары ў абодвух счарнела-зморшчаныя, з тою абавязковай бледнасцю, якая вызначае алкаголікаў.
Гарбаценькі ступіў да Чуйкевіча, у руцэ ягонай была кніга.
— Мужык,— крануў ён Чуйкевіча за локаць,— купі кнігу.— Павярнуў вокладкаю ўгору. Вокладка была белая, як іней, а літары на ёй чорныя. Кніга была не зусім новая, дабравата пахадзіла па руках —
яе чыталі. Дзеля цікавасці Чуйкевіч прыпыніў позірк: «Густав Флобер. Воспвтанне чувств». Ад грэблівасці да чорнай, бы ў негра, рукі на белым, хоць і не свежым полі вокладкі Чуйкевіч сутаргавым голасам выціснуў першае, што прыйшло ў галаву:
— У мяне такая кніга ёсць.
А потым ужо думаў: ці ёсць? Цікава, колькі прасіў бы алкаш за кнігу, дзе ўзяў яе, ужо чытаную? Паспеў заўважыць, што гарбаценькі падышоў да інтэлігентнага, з барадою, у цёмных акулярах мужчыны.
«Умее ж, гад, выбіраць пакупніка!..»— падумаў Чуйкевіч. Балюча было, што з кватэр выносілі кнігі і прадавалі. He да пачуццяў, нават самых высокіх, флабераўскіх, было цяперака людзям: і тым, што прадаюць, і тым, каму прапаноўваюць... ПЕРА БУДОВА дала волю нізкім, жывёльным інстынктам. I ад тых, каму гэтыя інстынкты дапамагаюць неймаверна хутка ўзбагачацца, трэба будзе вельмі-вельмі доўга чакаць культуры.
РАЗДЗЕЛ 42
У рэдакцыі часопіса «Ідэі перамагаюць» усе пра ўсё ведалі, але не паказвалі выгляду. Ды сам Чуйкевіч быў свежай, аголенай ранаю, з якой дымілася пара. Частка супрацоўнікаў шкадавала яго: някепскі, здаецца ж, чалавек — і чаму так Бог пакараў? Другая частка, да якой належалі зласліўцы, зайздроснікі, няўдачнікі, хабарнікі, радавалася: чарговы саступіў з дарогі да славы, стаў неканкурэнтназдольны, як сказалі б рыначнікі.
Чуйкевіч хадзіў на працу, хоць і разумеў, што ягоная песенька спета. Гэтак жа колісь спелася песня і ягонага дзеда Арцёма.
Ен падбіраў момант, каб падаць заяву на звальненне. Лепей гэта зрабіць тады, калі падрыхтуе сябе да творчасці. Каб з адной дзейнасці тут жа перакінуцца на другую і не так хваравіта ўрасці ў новае існаванне. Без сумневу, у ім ужо ніколі не знойдзецца месца і часу на грамулі, распусту. Яны не патрэбны будуць. Ен замкнецца ў сабе. Самі сабою адпадуць жанчыны, сябры, падхалімы, шмат якія клопаты, праблемы. Ен цалкам адгародзіцца ад дурняў, хоць без іх сумна: няма з кім параўноўвацца. I — будзе пісаць. Вось толькі пра што пісаць? Раней пісаў тое, што
патрэбна было партыі, што спрыяла лепцы чалавека камуністычнай будучыні. I раптам, умомант, гэта бы ло адкінута, стала нікому не патрэбна. Ні-ко-му.
Але мінула колькі часу, і Чуйкевіч адчуў, што ацэнка ім ранейшых падзей пачынае мяняцца. Выпарылася кудысьці агіда да гарэлкі. А з ягоных загараў* зыходзіў нават якісьці водар рамантычнасці. Выключыць сябе з жыцця, кінуць свой розум у брыду пачварнасці, даць пабоўтацца там і вынырнуць зноўку на белы свет абагачаным падсвядомымі з’явамі, можа, безумоўна, толькі унікум. Галоўнае — начэрпаць у душу эмоцый, адкрыццяў. Менавіта ў такім стане змененай свядомасці, расхістанай атрутаю псі хікі ён выходзіў у якоесьці новае, больш тонкае вымярэнне, дзе спляталіся малюнкі мінулага і будучыні, прароцтвы і прадказанні. Нармальны свет для нармальных людзей. Здаровая (у нашым разуменні) свядомасць не выходзіць за рамкі звыклай прасторы, часу, сэнсу, энергіі. Вырвацца ў іншы, наглуха зачынены, але і с н у ю ч ы свет можна толькі адхіленнем ад нармальнасці. Гэтае адхіленне можа выклікаць траўма, моцны нервовы стрэс, разрад электрычнага току альбо маланка, алкаголь, наркотык, любы іншы дурман. Нездарма індыйскія чараўнікі, каб абвастрыць сваё яснабачанне, нюхаюць атрутную горную траву. I ён спіўся наўмысна таму, каб з хворага грамадства вырвацца ў чужы прыгожы свет, дзе няма гвалту і крыві.
Хто дакажа, што гэтыя белыя пылінкі і чорныя кропачкі не ёсць энергетычныя патокі з вечнасці? Які скептык усумніцца, што твары на шторах і шпалеры — гэта праяўленне духу людзей, якія пакінулі гэты свет, але лунаюць вакол нас у іншай матэрыі? Можа, нармальнасць была якраз да нас, будзе пасля нас, але — не МЫ? Хіба можна назваць нармальным грамадства, у якім столькі зла: войны, забойствы, гвалт, здрады, кроў, хлусня, п’янства, даносы, прастытуцыя, хваробы, крадзеж, двурушніцтва, радыенукліды? Такое дазволіць сабе можа толькі грамадства вырадкаў альбо вар’ятаў. Ці, можа, іншыя, высокаарганізаваныя, светы сплаўляюць нам, зямлянам, усю мярзоту, ачышчаючы сваё быццё? I МЫ — усяго толькі могілкі захавання адыходаў зла.
* Загар — нашае народнае слова, блізкае па значэнні да сённяшняга «запой».
Чуйкевічу не хацелася прымаць законаў цяперашняга грамадства. I ён свядома ішоў на іх парушэнне. Свядома ствараў сам сабе крытычную сітуацыю, каб лезлі думкі неверагодныя і жудасныя. Чалавек, прывучаны быць рабом, што за яго думалі, вырашалі, планавалі, не можа выжыць у новых варунках, калі кожны — самастойны, а фактычна — безадказны. Нават калі б ён і захацеў стаць незалежным, нікому не падпарадкоўвацца, яму б не дазволілі. Бо астатнія таксама не прывучаны, не падрыхтаваны даваць волю іншым. Раб павінны памерці, каб саступіць месца свабоднаму чалавеку. Але хто яго народзіць?
Голас: «Дэмакратыя — гэта палітычная коўдра».
Ен набліжаўся да смерці. I з вечнасці да яго прыходзілі сны. Скуль яшчэ? Прыснілася, што ён вывучае вочы Льва Талстога перад ягонай смерцю. Жаданне: запомніць вочы генія. Здалёку, калі падступае, яны гараць глыбокім сінім святлом, як у ката ў цемры. А зблізку — звычайныя. Жонка падказвае Чуйкевічу, што адно вока павінна быць паранена. Ен узіраецца, але не бачыць ніякай раны. Тады яна нацягвае павекі, каб іх закрыць, і відаць след ад кулі. Чуйкевіч гадае: з часоў севастопальскіх баёў?
Ён прымаў цяпер адно законы прыроды. I не разумеў, чаму яны не ўсёмагутныя. Чаму па іх не жывуць усе людзі? Няўжо гэта таксама закон прыроды? Вымалёўваўся зачараваны круг. Законы прыроды — гэта чысціня, гармонія, разумнасць, прыгажосць. Чуйкевічу час ад часу здавалася, што душа ягоная вырастае з зямлі разам з травою, дрэвамі, выцякае крыніцамі і рэчкамі, плыве воблакамі, вылятае птушкамі, кузуркамі, матылькамі.
РАЗДЗЕЛ 43
У Кастуська была неадольная цяга да птушак, раслін і кветак. Пасля таго як шпакі селі награваць яйкі, нецікава стала бавіцца пад хлявом. Канечне, ён мог пабегчы на пагулянку да хлопцаў, насіцца па лужынах, будаваць на ручаях запруды, назіраць, як расцякаецца тонкай рознакалёрнаю плевачкаю бензін-смярдзючка. Але гэтага было мала. Яго цягнула на адзіноту, хацелася мець якуюсьці сваю таямніцу, далучэнне да якой і разгадка якой давалі волю фантазіі і роздуму. Клікала кудысьці
ў невядомасць нез’яснімая ўнутраная сіла. Уладу над ім узялі расліны. Іхны смелы, надзвычай дружны выхад з зямлі, неўтаймаваная прага расці, развінаць лісцікі, выкідваць кутасікі і расцвітаць моцна хвалявалі Кастуська дзе б ён ні быў: на пагоне, у лесе, ішоў па дарозе альбо капаў з маці грады... Дарэчы, пра грады... Бацька, яшчэ слабы, да іх не прычыняўся. Кастусёк з маці выносілі з хлява гной, растрасалі і ўскопвалі зямлю. Потым дзялілі яе на роўныя прамакутнікі. Перш-наперш садзілі цыбулю. Загадзя маці пазразала з цыбулін вяршкі з хвосцікамі, пакідала ў міску з вадою. Граду расчарціла на квадраты, у куточкі якіх торкала цыбуліну зрэзанай мясцінкаю кверху. На гэтых мясцінках ужо выпнуліся светла-зялёныя тугія расточкі. Буракі, моркву, агуркі садзіць было прасцей. Цапком маці праворвала лунку, брала жменьку разбрынялага ў вадзе насення і сыпала ў яе. Услед Кастусёк загортваў зямлёю.
Займеўшы навыкі агародніка, ён задумаў завесці сваю маленькую зялёную гаспадарку. Ускапаў пры хляве, адкуль назіраў за шпакамі, лапік зямлі, дбайна ўзрыхліў, перабраўшы пальцамі кожны камячок, і нават абгарадзіў калкамі. Навыкопваў, a то проста навырываў усякага зелля і перасадзіў на свой агародзік. Браў з лужыны пад страхою бляшанкаю ваду і паліваў. Травінкі перш падвялі, пасагнуліся, а пераначаваўшы, выструніліся так, быццам у кожную хтосьці ўставіў сталёвы дроцік. Сачыць за іхным ростам, новымі лісцікамі, што вылазілі невядома з якіх мяшэчкаў, было не менш цікава, чым за шпакамі. Маці пасміхалася з Кастуськовага занятку, а ён раўніва аберагаў свой гадавальнічак. Дарослыя, яны заўсёды ўмешваюцца ў дзіцячыя гульні, забавы, пакепліваюць, вучаць, a то й прыніжаюць, не ведаючы, што ў іх, можа, зародкі геніяльных ідэй, адкрыццяў, якія прыйдуць апасля, калі дзеці вырастуць. Бацька аднаго разу прыйшоў да гадавальніка, моўчкі пастаяў, дакрануўся далонню да Кастуськовай галавы і пайшоў, а ён застаўся ў незразумелай няпэўнасці, нават якойсьці незадаволенасці.
КНІГІ ОНЛАЙН
