Не аднойчы забіты
Уладзіслаў Рубанаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 1994
Падкаціў да касы. У чарзе стаялі дзве пажылыя жанчыны і высокі плячысты дзяцюк. Касірка, яшчэ год назад маладая зграбная дзяўчына, нечакана патаўсцела, бы гуска, аплыла мяккім тлушчам і страціла былую пекнасць. Чуйкевіч дзівіўся, гледзячы на яе, і думаў: мусіць, выйшла замуж, мужык трапіўся харчавіты, вось і стаіць небарака ўвесь вольны час каля пліты. Разлічыўшыся, Чуйкевіч спыніўся каля доўгага абшарпанага століка, каб перакласці купленае ў цэлафанавы пакет, і раптам убачыў невысокага ўчарнелага мужычка, які хуценька адхапіў позірк і нейк нервова заварушыўся. Рукі ён трымаў у кішэнях зацухмоленай балонневай курткі, якая была яму ніжэй калень: падобна, з чужога пляча. Чуйкевічу здалося, што мужычок за ім віжаваў. Што рабіць? Павярнуць назад у магазін, перачакаць? Спытаць у касіркі, дзе чорны ход, і выйсці праз яго? А можа, дарэмна ўстрывожыўся? Дзень жа, вакол людзі.
Чуйкевіч падлавіў момант, калі накіраваўся да выхада высокі плячысты дзяцюк, які стаяў перад ім у чарзе, і параўняўся з ім, быццам яны ідуць на пару, знаёмыя. Учарнелы мужычок ужо вышмыгнуў з магазіна. Стаяў на прыступках і косіўся на дзверы. Убачыўшы Чуйкевіча, павярнуўся да яго, але Чуйкевіч віхнуўся ўбок і адгарадзіўся ад мужычка тулавам дзецюка. He азіраючыся, шпаркім крокам, уподбег пачасаў ад магазіна, паказваючы, што спяшаецца на прыпынак, да якога пад’язджаў тралейбус. Пад нагамі на снезе ўспыхвалі пунсовыя плямы крыві.
Чуйкевіч адчуваў, што ён збялелы, змарнела выглядае. Нават вострая, нечаканая думка магла круга змяніць ягонае аблічча, не кажучы ўжо пра здарэнне.
Хто гэты нядошленькі мужычок? Зладзеяваты позірк, сам — камяк нерваў. Рукі ў кішэнях. А што ў кішэнях? Нож? Зброя? Няўжо наёмны забойца? Высачылі, гады, і падаслалі!..
Чуйкевіч, зайшоўшы ў кватэру, замкнуў дзверы, зняў туфлі. Занёс на кухню і паставіў у халадзільнік бутэлькі з кефірам. Буханку «парачанскага» засунуў у хлебніцу, размаляваную кветкамі чырвонага маку. Гукнуў сыноў і аддаў ім кукурузныя палачкі. He хацеў здацца жонцы залішне палахлівым, таму не сказаў ёй пра мужычка.
Без ахвоты перакусіўшы, моўчкі сядзеў перад тэлсвізарам і зноў аналізаваў эпізод у магазіне. Быў у яго незразумелы самому, проста сабачы нюх на людзей, ён рэдка памыляўся ў іх. Гэтую якасць у ім, мусіць, заўважалі і сябры. Адзін сталы, сам не дурны, мужчына наўмысна прыязджаў да яго ў Мінск з Барысава, каб спытаць, ці варта браць на працу чалавека, якога Чуйкевіч ведаў яшчэ з часоў «раёнкі». Хочаш не хочаш, трэба згаджацца, што вакол кожнага існуе энергаінфармацыйнае поле, якое таму-сяму дадзена счытваць. Чуйкевічу нярэдка хапала аднаго позірку, вымаўленага слова, каб зразумець, што за чалавек перад ім, на што ён здольпы. Ен таксама наперад ведаў, як зрэагуе чалавек на ягоныя канкрэтныя словы, нават што ён адкажа. Таму, калі хацеў, карэкціраваў свае словы і ўчынкі так, як было выгадна яму.
Часта без усякага самападману думаў, што з яго быў бы добры следчы. Дадаць сюды яшчэ логіку, інтуіцыю, якімі ён таксама не быў абдзелены, і гатовы канкурэнт Шэрлаку Холмсу. Выходзіць, нездарма ўдалася яму аповесць «Следчы». Збоку Чуйкевіч такім праніклівым не здаваўся, наадварот — простым і рахманым, чалавекам, якога лёгка пакрыўдзіць. Адпаведна да яго і ставіліся, не здагадваючыся, што ён ужо ведае, хто перад ім.
Перад пачаткам перадачы «Крок», якую Чуйкевіч збіраўся паглядзець, дыктар прачытала аб’яву:
— Паведамленяе міністэрства ўнутраных спраў рэспублікі. Сёння, прыкладна ў сем гадзін вечара, на тралейбусным прыпынку па вуліцы Каліноўскага невядомы мужчына нанёс нажавыя ўдары двум мужчынам, адзін з якіх на месцы сканаў. Прыметы злачынцы: на выгляд гадоў трыццаць-трыццаць пяць, хударлявага целаскладу, валасы цёмныя. Быў апрануты ў доўгую балонневую куртку. Тых, хто бачыў ці ведае пра забойцу, просяць пазваніць па тэлефонах...
Чуйкевіч ледзьве не падскочыў з канапы. Усе пры-
меты ўказвалі на таго мужычка, якога ён бачыў у магазіне. Яму што, не было розніцы, каго забіць? Чуйкевіч адразу адчуў, што той узведзены, як курок пісталета. Ці, можа, ён, псіхапат, з адчаю, што не ўдалося выканаць «заказ», накінуўся на невінаватых мужчын? А можа, яшчэ горш: свядома зарэзаў чалавека, каб потым сказаць, што расквітаўся менавіта з ім, Чуйкевічам? Хто ведае: мажліва, на кон было пастаўлена жыццё яго самога, гэтага мужычка.
Чуйкевіч разлінейваў у свядомасці розныя варыянты, кожны з якіх (нават першы — самы спрыяльны для яго) пагражаў даканаць яго. Здаецца, спружына, устаўленая ў грудзі невядома кім, была накручана да адказу. Яшчэ абарот — і яна пэнкне...
Чуйкевіч пазваніў у райаддзел міліцыі. Ягонае прозвішча там ужо ведалі: з заяваю азнаёмілі ўсіх супрацоўнікаў, а дзяжурнаму, які заступаў, перадавалася ў абавязковым парадку, як дзейнічаць, калі пазвоніць «грамадзянін Чуйкевіч».
— Можа, я залішне цяпер падазроны, але я бачыў мужчыну, які падобны на забойцу... Ен цікаваў за мною ў магазіне.
— Калі, у які час? — спытаў дзяжурны.
— Сёння. Роўна без дзесяці пяць. Я глянуў на гадзіннік.
— Прынята. Я далажу начальству.
Сярод ночы Чуйкевіч прачнуўся ад бязглуздзіцы, якая яму прыснілася. Глянуў на вакно: шчыльныя шторы імгліліся драбнюткімі срабрыстымі пылінкамі. Хтосьці падказаў яму: калі глянеш на вакно альбо дзверы — сон забываецца.
РАЗДЗЕЛ 48
Незнаёмы раённы гарадок. Высокія старасвецкія дрэвы — парк. Хеўра падлеткаў нібыта на чале з Сяргеем Вірлаком (стрыечны брат, маладзейшы на два гады) кідаюць у Чуйкевіча жалезныя коп’і, тыпу верцела ў электрапліце. Покуль не трапляюпь, але ж боязна — металёвыя, могуць пранізаць толькі так. Ен пагражае ім, таму-сяму адвешвае поўху — хоць бы што. Затым апынаецца за горадам у агародзе на мяккай раллі. Кусцікі чорных парэчак паўз плот. I сюды ляцяць з вышыні коп’і. Ен у рашучасці хапае адно — гне яго, перакручвае, як бараноў рог, разгінае
зноў. Яно ламаецца, і ён кідае яго з агарода на вуліцу. Чапляецца за электраправады — звіняць; выглядвае, ці ёсць замыканне. Скручвае ў бараноў рог і астатнія тры (але не ламае) ужо на вачах тых, хто кідаў; шубае ўсё ў стары парк, у якім нібыта могілкі. Бачыць, ідуць хлопцы-равеснікі з ягонай вёскі, кідаецца ім насустрач. Ужо ў верандзе — вітаецца, але яны не падаюць яму рукі, толькі так, словамі, адказваюць. Ен выходзіць на вуліцу. Там ужо незнаёмыя. I адзін, завадатар, прыпірае яго — за тыя коп’і,— а каб прызнаваўся, тыцкае яму ў сцягно іголку; балюча — не так, як медычка; спачатку паколвае, потым заганяе яе. Ягонаму цярпенню наступае канец — ён хапае завадатара загрудкі, адчувае, які той дужы, і думае: недарэмна завадатар. Усё-ткі Чуйкевіч скручвае яго і хапае за горла, як Мцыры леапарда, кладзе ў веранду на падлогу. Тут выходзіць бацька. Ідуць у хату. Там нібыта маці па-маладому раскінулася на канапе. У яе белыя, цяжкія, як марлевыя торбачкі з тварагом, грудзі. Ен расказвае, у чым справа. У куце маленькі тэлевізар, узяты ў якуюсьці тумбу з прораззю для экрана, а таму выдае меншым. Потым маці з тоўстымі вапнавымі нагамі мые падлогу. Бацька ходзіць моўчкі. На галаве ў яго сіняя шапка з чырвоным аколышам, на якім напісана чорнымі літарамі: «Я HE ХАЧУ БЫЦЬ ВОРАГАМ НАРОДА». Чуйкевіч выходзіць на веранду, і завадатар нібыта ўжо баіцца яго чапаць.
РАЗДЗЕЛ 49
Ціхі, прымглёны празрыстым туманком зімовы дзень аджываў сваю лепшую, маладую, частку. Роўнае, матавае шкло неба мела такі ж колер, як і зямля, што толькі нядаўна дыхтоўна акрылася снегам. Ніжні край шкла быў няроўны — паўтараў зубцы верхавін старых таполяў, якія шчыльна стаялі ўздоўж вуліцы Максіма Горкага на прамежку вуліцы Сурганава да вуліцы Някрасава.
Чуйкевіч сядзеў за пісьмовым сталом, блізка прысунутым да сцяны з батарэяй, у якую ён упіраў — грэў — ногі. На падваконніку стаяў гліняны зеленаватай паліўкі вазон: з яго разбэрсаным чубам раскінуліся доўгія, як шпагі, зялёныя лісты з белаватакрэмавымі падоўжнымі лініямі. Гэтая расліна мела
навуковы назоў хларафітум кашлаты, а ў народзе яе звалі «Лятучым галандцам». I менавіта з-за яго, гэтага народнага назову, а зусім не з-за дробненькіх белых, сабраных у мяцёлку кветак, любіў Чуйкевіч гэты вазон. Акуратна паліваў яго, абразаў нажніцамі засохлыя, пажаўцелыя лісты-шпагі.
Засяроджанасць на кветках немінуча прадказвала Чуйкевічу, што наспявае якоесьці ««жаночае пытанпе». Так ужо было не раз. I цяпер ягоныя думкі круціліся вакол кветак і жанчын. Жанчыны, кветкі і сабакі існуюць дзеля таго, каб не астывалі ў чалавеку ласка і дабрата. Заняты сабою, ніяк не знойдзе часу пазваніць пакутніцы Алёне, падбадзёрыць яе.
Аркуш паперы перад ім ляжаў чысты. Толькі ўверсе былі напісаны два словы: «Слёзы беларуса». Такую назву ён даў свайму будучаму раману. Як золата час ад часу трэба паліраваць, так і да слова, раней напісанага, не шкодзіць зноўку і зноўку вяртацца. Думкі ягоныя былі куды больш дзёрзкія, чым само жыццё. Трагедыя чалавека ў разладзе між задумамі і іхным здзяйсненнем. Адмесці раз і назаўсёды «жаночае пытанне» — для пісьменніка-мужчыны азначае паставіць крыж на творчасці. Лепш яго паставіць на сабе, чым на творчасці.
Г о л а с: «Жанчына патрэбна толькі для пачатку».
Пазваніла Вераніка. У нядзелю і дахаты (звычайна, нават у экстраных выпадках званіла на працу) — значыцца, здарылася штосьці сур’ёзнае. Зрэшгы, Чуйкевіч так і думаў, што некалі іхная сувязь павінна чымсьці нядобрым скончыцца. Так не бывае, каб патаемная вяровачка вілася бясконца. Голас у Веранікі быў устрывожаны, і гэта пры тым, што яна ўмела трымаць сябе ў руках. Балазе трубку падняў сам Чуйкевіч: як адчуваў. Але, менавіта адчуў, што званок ад яе, хоць чакаў ад баса.
— У мяне, Косця, праблемы.
— Неадкладныя?
— Заўтра давай збяжымся каля філармоніі.
Што там у яе? Няўжо муж?.. Тады гэта жахліва. Увесь час над ім вісіць дамоклавым мячом небяспека ад Веранічынага мужа.
На другі дзень, у абедзенны перапынак, яны сустрэліся. Вераніка была ў белай куртцы-пухавіку, чорных штроксах і чорных ботах, на галаве вялікая чорная хуста ў яркія зялёна-чырвоныя букеты. Све-
жасць твару была заценена заклапочанасцю. Яна неахвотна падставіла Чуйкевічу шчаку. Яму здалося, шчокі ў Веранікі пацямнелі, пад вокам набрыняла і канвульсіўна білася жылка.
КНІГІ ОНЛАЙН
