Не аднойчы забіты
Уладзіслаў Рубанаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 1994
Крэкчучы, як стары, Чуйкевіч устаў з канапы. Ен сядзеў у цяжкім роздуме, сціснуўшы галаву рукамі. Ен фізічна адчуваў, як выходзіць з яго энергія, хутка, імгненна, кожны дзень. Ен належаў да людзейдонараў, а вакол сабраліся вампіры. Які б ён быў шчаслівы, калі б у гэтую хвілю належаў сам сабе, нідзе не быў патрэбны, ніхто яго не чакаў. Жыць пустэльнікам, адгарадзіцца ад свету, у якім усё не на месцы, разбэрсана. Хіба гэта не шчасце? Болыпага шчасця ён цяпер не ўяўляў. Што за межамі гэтага ўяўлення, тое не яго, тое вышэйшае ці ніжэйшае.
Ен пайшоў у ванную мыцца. Глянуў у люстра... і ўбачыў ніжэй пляча драпіны. Палічыў: пяць; дзве з іх перакрыжаваныя. Што за таямнічы знак і скуль? Такія, здаецца, былі ў Хрыста. Яны маглі быць проста нанесены ім самім у сне альбо паходжанне іх нябеснае? Ва усякім разе, яму цяпер, прымхлівападкаванаму містыку, было над чым памудраваць. He без унутранай асалоды ды іранічнай радаснай думкі, што ён — выбраннік, з пячаццю Хрыста. Калі нават па скуры прабаразнілі ягоныя пазногці, то чаму яны пакінулі след менавіта хрыстоўскіх драпін? Гэта ўжо была несусветная галаваломка, разгадка якой ляжала па-за свядомасцю.
Падступіла млосць, і, каб не грымнуцца на падлогу, ён вярнуўся ў свой пакой. Паляжаў. Тады сеў да стала. Са стоса пісчай папсры выцягнуў два аркушы.
Аблёгшыся грудзінаю на край стальніцы, узяў ручку. Сціснуўшы зубы, пачаў пісаць.
Марудна адвалілася чорным кавалкам палова дня. Чуйкевічу стала лягчэй, і ён паехаў у рэдакцыю.
Над горадам нізка, пры самых дахах дамоў, віселі касмылі шэрага туману. Снег набрыняў вільгаццю, асеў, хрусцеў пад абцасамі, як лісце капусты. Тры чорныя крумкачы сядзелі на клёнах, высока абкладзеных глінянымі глыжамі. Калі Чуйкевіч праходзіў міма, яны дружна, як па камандзе, павярнулі да яго насатыя галовы. Яго ўразіла, што крумкачы сядзелі на роўнай адлегласці адзін ад аднаго, быццам хтосьці абазначыў імі канцы роўнастаронняга трохкутніка (крумкач-А, крумкач-В, крумкач С), вяршыня якога ўказвала на зямлю — крумкач-А.
Крумкачы навялі Чуйкевіча на тужлівы роздум: «Жыццё — гэта страты, суцэльныя страты. Я страчваю кожную секунду штосьці, нават калі ў гэтую секунду нічога не адбываецца. Наперадзе жыцця няма, толькі ззаду. He можа лічыцца жыццём тое, што не пражыта... Даўжэйшае жыццё — больш пакут і страт. I толькі. Хочаце пакутаваць — жывіце!»
Гол ас: «Геній можа жыць і на сасне з варонамі».
Чуйкевіч зайшоў у кабінет да Ямачкі. Той быў у чорньгм касцюме, падобны на крумкача-С, упіўся ў яго напалохана-разгубленым позіркам. Белы аркуш у руках у Чуйкевіча сімвалізаваў капітуляцыю. Чуйкевіч адсунуў крэсла ад стала і сеў. Падпіхнуў да Ямачкі аркуш.
— He палохайцсся, Аляксандр Іванавіч!
У Ямачкі за шкельцамі акуляраў забегалі вочы.
— Я, мілай, не падпішу,— ураз ахрыплым голасам сказаў ён.— Чуеш, Чуйкевіч?
Задуменне адключыла Чуйкевіча ад рэальнасці. Ен не збіраўся ні спрачацца з рэдактарам, ні штосьці даказваць яму. Калі ёсць розум, сам усё бачыць і разумее. А калі няма розуму, то няма сэнсу тлумачыць. He разумець чалавека — значыцца, не мець здольнасці, сілы пранікнуць скрозь ауру да ягонай сутнасці.
— Што вы сказалі?
— He падпішу, кажу, заяву.
— А дзе вы дзенецеся? — горка, варты спачування, усміхнуўся Чуйкевіч.— Зап’ю — і самі вытурыце. Я сябе вычарпаў. Я жыццё сваё пражыў...
— Ну ты, мілай, даў! Я хачу яшчэ на пенсіі папрацаваць. I я п’ю — ну і што? Гэта не загана. Усе п’юць.
— П’юць, каб жыць. А я п’ю, каб спіцца разам з дэградаваным грамадствам,— не вельмі зразумела выказаў думку Чуйкевіч.— Каб ведалі, што я пабачыў, якое ўніжэнне перажыў...
— I мяне па ЦК зацягалі... Умей прыстасоўвацца да жыцця!
— Чаго толькі мітрэнга с Субач вартая...
— Ды кінь ты, мілай! — узмахнуў крумкачовымі крыламі Ямачка,— Знайшоў гора... 3-за нейкай шызафрэнічкі...
— Усё роўна, я вам скажу, брыдка. Мне ўвогуле часам здаецца, што я купаюся... прабачце, у брудзе, у нечыстотах. Нехта дзесьці адкрыў шлюз — і заліло ўсю зямлю. Дзе схаваешся? Толькі на небе. Я хачу туды. Мне ўжо білет туды заказаны. I я дарую ўсім... і гэтай, як вы кажаце, шызафрэнічцы, і ўсім астатнім, хто рабіў мне зло, выпякаў душу напаленым жалезам, як партыя...
Ямачка падазрона паглядзеў на Чуйкевіча. Заморгаў вейкамі. Кітайская ручка з залатым пёркам, як івалга, заскакала ў руцэ. Ен уздыхнуў з усіх печаней:
— Як я буду без цябе, мілай, змагацца з нефармаламі?.. — I з такім адчаем чыркануў ручкаю, што пёрка прарэзала паперў, падняло калматыя вусікі. Гэтыя вусікі ўбачыліся Чуйкевічу высокімі аснежанымі вяршынямі гор, як на карцінах Рэрыха.
«Госпадзі, што я нарабіў?.. — Чуйкевіча калаціла. Ен сядзеў у тралейбусе каля вакна і дакранаўся рукою да халоднага вільготнага шкла. Адчуваў сябе зусім блага, накочвалася абмарока. Халадок як бы праясняў галаву і астуджваў усяродку.— Навошта я звольніўся? Гэта — пагібель... Праца трымала мяне, а партыя дысцыплінавала... Цяпер я нікому не патрэбны».
Ен даўно не пісаў, нават да дзённіка не даходзілі рукі — ляжаў у прыскрынку, цярпліва чакаючы свайго гаспадара. Чуйкевіч адчайваўся, але не асуджаў сябе. Усё засталося ў мінулым і не мае працягу. Апроч кахання. Так, менавіта Вераніка, нягледзячы ні на што, светлай вузенькай, як на лісці «Лятучага галандца», лініяй злучае яго з будучыняй. Яму рвалася паехаць да яе, пазваніць ёй. Калі трэба, павініцца, унізіцца. Сэрца жанчыны іначай і нельга завая-
ваць, як уніжэннем. I тады адплата непазбежная. Адна яна, дзівосная Вераніка, угледзела ў ім штосьці большае, чым бачыць сам, не кажучы ўжо пра астатніх.
«Мусіць, на тое Божая воля, што мы сустрэліся з ёю. Такое бывае раз на стагоддзе, не часцей...»
Свежасцю дыхаў спрасаваны, цяжкі, бы лёд, снег. Паветра было светла-сіняе, а неба — чорна-фіялетавае, як спелы боб, і такое ж тугое, што з-пад яго не прабівалася ніводнай зоркі.
Духовая туга абвастрала ўспрыманне, агаляла яго, як кроватачывую рану, і ад лёгкага дотыку — імпульсу думкі — Чуйкевічу балела. Грам алкаголю, як морфій, здымаў яму боль. I тады ён так-сяк прымаў свет, у якім жыў. «Раней ці пазней... Раней ці пазней...» — цвёрдай асою білася ў галаве думка.
Ен зайшоў у кватэру. Насустрач яму выбеглі радасныя сыны: «Тата прыйшоў! Тата прыйшоў!»
— Дай грошай на жуйку,— папрасіў Вася: меў болей нахабства.
Чуйкевіч моўчкі выняў з кішэні дзесятку і даў яе сыну.
Малыя, яны не разумелі, якое злое наканаванне вісела над іхным бацькам. Ім і ведаць не трэба. Усё да іх яшчэ прыйдзе. Незайздросная доля чакае іх. Цэградацыя зробіць крок наперад.
Чуйкевіч зачыніўся ў сваім пакоі. Адамкнуў тумбу ў стале. Там у два рады, як снарады ў скрыні, ляжалі бутэлькі. Іх сабрала яму невядомая сіла.
Голас: «Няма дарогі да шчасця, ёсць дарога да ісціны».
Такое з Чуйкевічам іншы раз здаралася. Перш выразна, да дробязей, уявіцца, што гэта з ім ужо было, а тады прыходзіць само дзеянне (як бы па напісаным кімсьці сцэнарыі). Вось і цяпер яму здалося, што колісь ён спрабаваў канчаць жыццё самагубствам, але не скончыў. Уявілася гэта так...
РАЗДЗЕЛ 53
Няма дарогі да шчасця... Гэтая думка, міжволі снавала ў свядомасці, выпісвала іскрыстыя зігзагі, потым запынялася ў якойсьці кропцы, і ён пачынаў разумець яе. Марна шукаць дарогу да шчасця, калі гэтай дарогі проста не існуе. Ісціну ён,
здаецца, зразумеў: тое, што зрабіла б яго чалавекам, было забіта ў ім яшчэ генетычна — праз бацьку ўліўся ў ягоныя клеткі страх быць пакараным у любы момант за вальнадумства, творчасць, выпадковы нязграбны крок і нават за чыесьці правінкі. Партыя, якой ён служыў верай і праўдай, распяла ягоную душу канчаткова, ператварыўшы яго ў рабатаголіка. Засталася адно ягоная фізічная абалонка, дзеля функцыянавання якой даволі было інстынктаў. I гэтай фізічнай абалонкі Чуйкевічу зусім не было шкада, і апроч грэблівасці ніякіх іншых пачуццяў яна ў яго не выклікала.
Ен устаў з ложка і вышмаргнуў са штаноў жоўтую скураную дзягу. Тоўстую, мусіць, з конскай скуры.
3 абодвух бакоў вакна ішлі водаправодныя трубы таўшчынёю з касільна, прымацаваныя да сцяны жалезнымі пярочкамі. На правай трубе адна пярочка была акурат пад столлю.
Чуйкевіч прасунуў канец дзягі ў медны квадрат пражкі. Зубы ў яго ляскалі, рукі і ногі сцяў курч. Ён уяўляў з сябе няўклюдную каракаціцу. Гэтая каракаціца ўзгрэблася на стол і прывязала канец дзягі да трубы вышэй жалезнай пярочкі. Аберуч яна ўзяла абруч пятлі.
Чуйкевіч ненавідзеў брыдкую каракаціцу на стале са скураною пятлёю ў руках. Яе гідка нават забіваць, бо наробіць смуроду, які не выветрыцца. Каракаціца паднесла абруч да галавы, быццам вянок.
За сцяною рвануў вецер —■ забрунжала ў верхнім кутку рамы адарваная палоска паперы, якой заклей валі назіму вокны. Гук гэты быў падобны на брунжанне асы. Колісь ён ад злосці праткнуў шпількаю шыю асе і з садысцкай асалодаю назіраў, як яна змагаецца за жыццё. Гэтае прымітыўнае стварэнне даражыла жыццём і ні за што не аддало б яго самахоць. Тыя ейныя пакуты так уразілі Чуйкевіча, што ён напісаў пра іх нават апавяданне, якое пыліцца дзесьці ў архіве. Яму захацелася перад сконам прачытаць гэтае апавяданне.
Чуйкевіч злез са стала, адчыніў тумбачку, дзе стосам ляжалі папкі. Ен засунуў у глыбіню руку і намацаў слізкае і халоднае, як змяя, цела бутэлькі...
Багацце натуры (душы) не выключае, а якраз уключае ўсё, што бывае і МОЖА БЫЦЬ з чалавекам, у тым ліку ёсць месца і самагубству.
РАЗДЗЕЛ 54
Урочышча, куды часта хадзілі ў грыбы, называлася Прапайшчына. Яно было ў тым баку, дзе Слаўгарад. Колісь і Слаўгарад меў назоў — Прапойск. Старыя людзі і цяпер ніколі не скажуць: паеду ў Слаўгарад, а толькі: паеду ў Прапойск (Прапоськ, Прапойсык). Летапісны Прапойск першапачаткова ўпамінаецца ва ўстаўнай грамаце 1136 года Смаленскага князя Расціслава Мсціславіча ў форме Пропой. Мясцовыя гаворкі перайначвалі назоў на свой лад. Але сэнс заўсёды ўкладваўся адзін — месца названа ў знак горкіх п’яніц, прапойцаў. Хадзіла багата легендаў. Адну з іх ведаў Чуйкевіч. Горад стаяў на зліцці дзвюх рэк — Сажа і Проні. Па іх плавалі на суднах багатыя купцы. Прычаліўшы, ішлі ў карчму. Іх так шчыра ўмелі прывячаць, што яны не вылазілі, покуль не прапівалі ўсе свае запасы. Адсюль і пайшло — Прапойск. Абарыгены тут былі ні пры чым. Але іх празвалі таксама прапойцы. Хоць пілі яны не больш і не менш, чым у іншых месцах. Нелітасцівы гэты крыж неслі не без жарту. Іначай што б падштурхнула ў вайну вядомага савецкага пісьменніка Канстанціна Сіманава напісаць такі верш:
КНІГІ ОНЛАЙН
