Невядомая вайна супраць Беларусі
Сакрэтная старонка сучаснай гісторыі
Віктар Сіўчык
Памер: 83с.
Мінск 1992
У летапісу першая вестка аб Вільні гавэрыць, што віленцы выбралі сабе за князя аднаго з беларускіх полацкіх князёў Расціслава (унука Усяслава Чараўніча)); было гэта ў 1128 г. Гэта дазваляе нам лічыць, што Вільня а* санага пачатку была беларускім местам. Пасля, калі вялікія князі літоўскія перанеслі сюды сваю сталіцу і акружылі сябе оеларускім баярствам, Вільня перахавала свой оеларускі характар. Ліцвіны займалі толькі паўночную частку горада, каля Замкавае гары, што звалася Літоўскай Палавіцай. Беларуская палавіца зайнала паўднёвую частку Вільні. пад Вострую Браму.
Вільня тых часоў была вялікім, багатык і культурным местам. Насельніцтва ў ёй было да 200 тысяч; апроч беларусаў 1 ліцвінаў, было шмат жыдоў, немцаў і інш. Прыдворнае жыццё вымг"ала раскошы і вяльможы, жывучы самі ў вільні, сцягвалі з усяго і.расцягу дзяржавы ўсё. што было лепшага ў іхніх маёмасцях, а перад усім лепшых майстроў, рамеснікаў. У сталіцу з’язджаліся ўсе лепшыя культурныя сілы заіым у Вільні былі вельмі моцна развітыя рамёствы, было шмат школау, друкарняў. Урэшце красавала тады і. гандлёвае жыццё
38
39
Вільні. Для нас гэта цікава між Іншын яшчэ 1 таму, што ўсв культурныя . тэхнічныя сілы ішпі ў Вільню найбольш з Бвларусі, і Вільня. дзеля таго, мела характар чыстабвларускага места
У XVII ст.беларускую культуру ў Вільні стала выціскаць польская. 3 гэтага ж часу пачаўся і заняпад Вільні. Рэлігійная бараць*аЯ Да к₽айнасЦі пажары. хваробы, голад, напады чужаземцаў усй гэта спрыяла ўпадку Вільні. *
У канцы XVIII f пачатку XIX ст. у Вільні зноў закіпела культурнае жыццё. Справы асветы пайшлі моцна ўперад, паадчынялася шмат р™7п»ШК°^аЎ; с|арая’ ’снаваўшая яшчэ з 1578 г. вышэйшая школа езуіцкая Акадэмія была пераўтворана ў Віленскі ўніверсітэт які стаў на чале гэтага асветнага руху. Было ў ім 4 факулыэты: каматэматычны, медыцынскі, этыкапалітычны (з тэалогіяй) 1 ратурнамастацк1. Хаця ўсё навучанне ў 1м ішло на польскай 1 нскай мовах, аднак значэнне Вілянскага ўніверсітэта для ўсёй русі было ввлізарнав. Там выхоўваліся шырокія кадры краёвай лігвнцыі, якая кінула першыя Іскры беларускага адраджэння. яго прафесараў аж 36 было родам з Беларусі і Літвьі 1 тольк з Польшчы.
фіэіліталаціБелаінтэ
3 47
1 2
Праіснаваўшы каля 30 гадоў, універсітэт быў у 1832 г. зачынены расійскін урадам. Толькі медыцынскі факультэт яго Існаваў яшчэ 9 гадоў (18321841), ужо з выкладанлвк парасійску, ды тэалагічны факультэт быў пераўтвораны ў Каталіцкую Духоўную Акадэмію. У 1849 г. 1 гэтая Акадэмія была пераввдзена з Вільні ў Пецярбург. Тады ж у царстваванне Мікалая I, была пазачыняна большая частка школ у Беларусі. Лвпшыя школы разам з Іхняй маёмасцю пвраведзены былі ў Маскоўшчыну. У будынках Універсітэта 1 іншых школ паадчыняліся расейскія сярэднія школы. У палацах вяльможаў, у каталіцкіх манастырах расейскі ўрад зрабіў вастрогі, казармы. з еўрапейскага культУраага Цэнтра, якога дзіваваліся чужаземцы, маскоўцы стараліся зрабіць звычайны "губернскі горад", поўны казарнаў 1 чыноўнікаў.
3 іншага боку, за апошнія 3 стагоддзі насяленне Вільні вельмі моцна спольшчылася''. Патомкі беларусаў і ліцвінаў часта ўжо не разумеюць роднай мовы I шчыра лічуць сябе палякамі. Гэткім парадкам з беларускай Вільні сталася Вільня польсканаскоўская.
За апошнія часы і гэтае становішча змянілася. Абудзіліся нацыянальна і беларусы, 1 ліцвіны 1 пакрысе адбіраюць адну за адной свае старыя пазіцыі ў палякаў. А маскоўцы былі наносным элементам 1, з выхадам расійскіх войскаў з Вільні, зніклі".
А. Смоліч "Геаграфія Беларусі”, Вільня. 1919 г.
Расплата
Гісторыя дала магчымасць у 1939 г. паказаць сапраўдныя адносіны Насквы да дагавора, які быў заключаны ў 1920 г. Аналіз падзей 19391940х гг. пераканаўча сведчыць, што СССР пайшоў на перадачу Літве часткі заходнебвларуск1х зямель толькі пад націскам гітлераўскай Германіі. Пры гэтым Насква робіць усё магчымав, каб змвншыць перадаваемыя славянскія зенлі, ігнаруючы літоўскія патрабаванні на Гродна 1 Гродзеншчыну, зафіксаванае ў дагаворы 1920 г. "парушэнне" з боку СССР дагавора адэначав ў сваім інтэрвчо 1 в. Ландсбергіс: "Савецкі Саюз пврадаў у 1939 г. Літве толькі частку таго, што сам прызнаў за Літвою ў дагаворы 1920 г...". (Ком. правда. 1991 г. аі.рель) Акрамя таго, Крэмль выстаўляе новую, 1, здавалася б, немагчымую ўнову аб размяшчэнні вавнных базаў як плату Літвы ўзамен за аддадзвныя тэрыторыі. Зразумела, што змена граніц абумоўлена нв ''правамі Літвы", а з1 яўляецца вынікам змовы між Берлінам, Масквою 1 Каўнасам.
Перадваенны літоўскі ўрад не мог нв ўяўляць трагічныя нас
тупствы для сябе і свайго народа ў выніку выканання ўмовы аб уводзе войск СССР на тэрыторыю ЛІтвы. Гэта азначала б страту свабоды дзяржаўнай нвзалежнасці і анексію. У 1939 г. грамадскасць. партыйныя лідэры I ўлады Літвы ведалі аб парадках у Савецкім Саюэв, аб разгулв там тэрору, які ахапіў усе "сувврекные і свободные" рэспублікі. Ці маглі быць якія сумнбнні, што ў выпадку фактычнага да~ лучэння Літвы да СССР (узамвн перадачы г. Вільні) ў Літве будуць устаноўлены іншыя формы ўлады без усеўладдзя НКУС, без прыкусовай працы ў калгасах, бвэ ліквідацыі чрыватнай уласнасці, без вынішчэння рэлігіі, без разбурэння дэйакратычных традыцый, без забароны ўсіх партый і грамадскіх рухаў? Ці можна бьіло думаць, што ўсталяваннв і ўмацаванне новага савецкага ладу ў ЛІтвв будзе дасягнута без масавых дэпартацый, тэрору і рэпрэсій у адносінах не толькі да ўрада, партыйных 1 дзяржаўных функцыянераў 1 цэлых сацыяльных груп (у першую чаргу буржуазіі ад дробнай да буйной, святароў, 1нтэл1генцыі), алв 1 значных груп насельніцтва сялян, рабочых, служачых? Вядома, ні адзін урад свету, у тым ліку саны шавіністычны 1 антынародны, нв пайшоў бы добраахвотна сам 1 не павёў бы свой народ у такую д’ябальскую пастку ў'абмен на горад Вільню’ нават, калі б у 1м жыло не 0,7 працэнта, a 50 праЦэнтаў літоўцаў.
Няма сумнвння, што, прымаючы ад СССР "віленскі падарунак", урад Каўнаса не збіраўся выконваць унову аб базах 1 уводзв савецкіх войск на тэрыторыю Літвы. Літоўскія дыпламаты, нв бвз падстаў, разлічвалі, што Стварэнне савецкіх базаў 1 фактычяае далучэнне Літвы да СССР будзе супярэчыць бяспецы 1 Інтарэсам сўседняй Германіі. Таму пасля вываду з ВІльні яе савёцкіх войск былі прыкладзвны інтэнсіўныя і, трэба дукаць, гвраічныя намаганні, каб прыцягнуЦь Гврманію да абароны Літвы. Для замацавання паспяховага саюза з Гернаніяй і абароны Літвы ад бальшавізну можна было б настойваць у Бёрліне на ўводзе нямвцкіх войск у Літву.
Аднак бясйройгрышНая, як уяўлялася ў 1939 г. уладан Літвы, дыпламатычная гульня, скончылася поўным крахан зза нечаканай 1 незразумвлай адмовы ў Берліне падтрымацьд.сяброўскую^суседнюю дзяржаву у яе няроўнын супрацьстаянні з СССР, які ва ультынатыўнай форме патрабаваў ад Літвы выканаць пункт дагавора аб ваенных базах. Спатрэбілася яшчэ некалькі месяцаў дыпламатЫчнЫх кантактаў паміж Каўнасам і Бврлінан для таго, каб Літва канчаткова пераканалася ў немагчымасці прабіць сцяну германскай абыякавасці да анексіі Літвы 1 ўводу саввцкіх войск да межаў Прусіі. Толькі ў 1941 г. адкрылася " казырная сакрэтная карта” гітлераўсХай дыпланатыі, калі пачаў ажыццяўляцца нямвЦкІ вавнны план "канчатковага” падзелу не толькі Прыбалтыкі, алв 1 самой Pacif. Несукненна, што заўчасны увод нямецкіх войск ў Літву ў 1940 г. для абароны яе ад бальшавізму супярэчыў гэтым стратэгічным 1 глабальным планам трэцяга рэйха, паколькі мог спалохаць сталіна і яго акружэнне, падарваць сяброўскія адносіны, якія склаліся паміж БерлІнан 1 Масквою пасля падзелу Польшчы, такія важныя для падрыхтоўкі 1 ажыццяўлення нвчаканага ўдару па СССР у чэрввні 1941 г.
Такім чынам, ні дагавор ад 1920 г. , йі факт перадачы Вільні ў 1939 г. не даюць адказу на пытанне наковт абгрунтаванасцI права Літвы на Віленшчыну, пакідаючы за кадрам гістарычныя 1 этнічныя праблены славянскалітоўскіх зносін.
На жаль, 1 шматлікія публікацыі ў літоўскім 1 саюзным друку таксама нв Ідуць далвй фармальнай канстатацыі падзей 1920 1 1939 гг. , што не спрыяе разуменню складанасці і глыбіні праблемы. 3 часоў сталінізну сфармулявалася і шырока ўкаранілася ў грамадскай думцы, публіцыстыцы і гісторыі "формула заноўчвання" прававых аспектаў дзеянняў Расіі і Літвы ў 19201940х гадах.
40
4 1
ЧАСТКА ШОСТАЯ
ЛЯ АПОШНЯЙ мяжы
•'»•' у „эа ?. 3 ^ГіХ'2^» *•“:•<«•>>«.■».Л і тве інтарэсамі ссср і літвы Змест пал^тычм^НІКа^ зн°вы' тлумачылася змяніўся I сёння. паранейшаму гіліўныя гульняЎ ™* часоў не УДзелу трэцяга боку Беларусі ™ЯОЎНЫЯ TklUKHIir а
тых часоў не дзеянні адбываюцца без
часоў складалі беларусы He a?».®?*1 а5ны Ў якой ' прагнуць
датычыцца зяналь, 'б%льшўй'^ Йвл^.Х33*08;1 * Тады 1 зараз часо^ скляляпі кпп«~____ ... * н ельніцтва якіх са старадаўніх
___________________ здзіўляюць Паводзіны ўдзельнікаў маўчаннв беларускііх палітым^'пгбііГ " » яаюць Здзіўляе іншае "духовные /У нравственные^ плпнкг ?L 1 «^‘^‘шьіі. Вось янь. польскарасійскай палітыкі 70гадовага t ГІ?і’°°аН кала«< «льнай палітычнага тэрору і ўдушэння беляпч^д л* Ч“Уа' маРа«ьнага і ная самасвядомасць, вынішчана мова₽Улі^віЙЭь₽аДЭ ^авала наРыянальI палітычны суверэнітэт. Усё тое штп в ‘Даваны духоўны, культурны свае нацыянальныя Інтарэсы, кансал і лавашГ?’ нар°яУ Ўсведамляць важных задач 1 змагацца за іх An™™»™ Д вырашэ»ня жыццёва вядзе да страты суверэнітэту jvx^ibL суверэнІТЭТУ дзяржаўнага грамадскай самасвядомасці народТ^да згопнп ^ ДЭфармацыі
раЎ Гэтаму не даводзіцца здзіўлягш» 3£°ДН1ЦКай пал.тыкі яго лідзнай часткі дзяржаўн^х нужоў H/ce розум і воля асноў_
”““^іой:“ “w.*™.™' „ с, “„тллхг =•дух°Уны 1 палітычны суверэнітэт “ вольных народаў, г~
ВЫЗВаЛД”ЦЦа ь« —он1Нльных xa^rnV3 наральнага 1 палітычнага ДСКасй1 свеДч“Шь многае. русіфікацыю, —
нулага.
:==«^^
крызісу. пра гзты стан беларус
HeTopu.j'Xb?’,"™^ ’"”“>»°«?*^ыІ^ “’“' "" '••«‘“ь толькі абараняць нацыянальныя ?нтапэЛ?Ў Л1 бІаўЛвНЫ магчы«асці не ваць жыццёва важшя праблены. Ласягнлтво ЗЛв * ставіць 1 абмяркоўнага' над нацыянальным і агульначаляв пеРамога ’агульнадзяржаўагульнасаюзных мэт 1 гнаоавап/і йт^І ЧЫМ Лазваляла СССР у jL яльнай групы, твк і Хых прыватнай асобы ! кцыпрывесці да ўзмацнення неабасонлнялт і л не магпо Ў сваю чаргу не СССР, ва ўмовах дыхтату ц^ беларускага зтнасу ў рамках ’дасягненнГ а^шніТТо"™^ Разгледзін найбольш трагічныя
КНІГІ ОНЛАЙН
