Пачынальнікі
З гіст.-літар. матэрыялаў XIX ст.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 549с.
Мінск 2003
Гора Парнас ето тая самая, где жйлй некоторые мз богов; найболн тые, што помогалн суправдйшным пйсателям. Затым то етые туды й лезлй. Зявес, Зевс, усё ровно Юпйтер, ето главный гречеськйй бог; Няптун — бог морей, ну, к прймеру сказать, як наш Водяный; Сатурн — бог уремя. А ўремячко ж не стойть, не жджеть, й Сатурну много надобе10 лаптйков... Марс — ето бог войны; Бах, тй Бахус, — бог весялосьтй, ну, й вйна, вядомо. Чйтэлй ж мы: вйно весялйть серца чаловека. Амур — ето бог любовй; усё коло девок увйвався, нябоіцйк. Геркулес — як жйв на зямле, быв страшенный богатыр-осйлок: нешто раз дык й небу усю удёржйв на свойх плечах. Ну, затое як помёр, грекй посчйтэлй яго за бога. І4з богйнь Тарас бачйв на Парнасй трох: Гебу, Весту й Вянеру. Геба — ето богйня молодосьтй. У молодосьтй й гора — не гора й ўсякая страва смашна. Веста — ета ўже богйня хозяек; глядйть, каб усё ў дворе было ладно, каб усюдах порадочак быв, а найпача у хатй, коло печачкй. Подобна троху, с одного боку, нашаму хозяйну-домовому. Ну, Вянера — ето богйня прйгожства, красотосьтй. Нна ўсё больше с Амуром" знаетца, нехай йм лёгенько нкнетца. Затым яіце упомйнаютца:12 нймхвы — прйслужнйцы богйнь13; [наяды] — тыя ж нймхвы, толькй водяныя. Зяхвйры — то 6ожкй; под йх командой былй тйХйе, прнятные вятры; а над ймй старшйм быв Борей, як во у нас у баснях Вйхор Вйхоровйч цар.
Ды вот жалко: нема нйякого ведома об тым, хто напнсав ету байку. Одны кажуть, што быттолё сочйнйв Марцйнкевйч14, тэй, што быв за панамй акономом у ІЦаврах, у Сяньском уездй Могйлевськой губернй. Ён-тыкй, правда, хоть й аконом, а Пйсав й печатовав добрыя кнйжкй й над народом не здекався. Але быв католйк, й бог ведаеть, тй знав ён нашйх сочйнйтелев. А Булгарйна й Греча то певно не знав й йх «Пчалы» не мусйв чйтать. Другае дейкають, што «Тараса» сочйнйв одйн вйтебец, нейкйй Даревскйй15. Гаворуть, што яго напйсалй у Горках, студенты16, тогды, як там была, до мятежа, большая школа. 14 ето, можа, больш усяго похожа на правду. Чулй мы me, што бытто яго напйсалй могйлевськйе бурсакй. Можа, ета й была колй правда, да заржавела...
Тйкаво б было дать чйтальнйку ету байку такою, якою йна напнсана самйм сочйннтелем. Да толькй нйгде няможна найта яго рукопйсаньня. Ету, што у кнйжцы, мы составйЛй с спйсков, што далй нам добрые людцы у Вйтебску: А. Ф. Масловскйй'7, А. П. Сапунов18, В. К. Стукалйч19, Е. Р. Романов й много другнх.
У спйсках етых ёсть сякая-такая рознйца, ну не так штоб уже дужо большая. Де католйк пйшеть: пенкный, сукня й т. п.,
там натйнец напйсав: красйвый, шйрмнка й т. д. Вйтебец пмшеть: уряднйк, грязь, а могйлевец: ураднйк, гразь. Главнейшйя отлйчкй мы показалй унйзу страннц
Кнйжкой байка печатоваетца me первый раз. Годов, знать, с пять назад йна была напечатована у газетн «Мйньскйй лйсток», ну напечатована нельзя сказать штоб ладно. Што можно было поправйть протй етой газеты, то мы поправйлй.
Тяперака: як яе чнтать, ету байку? А вот як: колй Чйтальнйк тутэйшйй, белорус, нехай чйтаеть так, як говорйть у сваём дворе. Наша мова звестная стародревняя: дзе да мдзе, хадзй да ляцй! А чйтальннку ненаському, велйкорусу або йньшаму, трэба чйтать так, як чнтають по-славяньску: як напйсано. Толькй треба помнйть, што у белорусов о без ударенйя кажетца усягды як а: дарога, маланьня, затым в белорусьское20 не чйтайте по руську — як ф: знав, а не — знаф, пятухов, а не — пятухоф й т. д.; белоруськое г кажйтя усюдах як h: hapd, dpyhdha, а не — gapa, dpygoea й т. д. Треба прймечать еше, де ў ды й довгйя, а де короткйя: ў, й; й де стойть ударенйе. Азатым, братенйКй, не ломайтя языка, а чнтайтя по-руську. Усё пойметё.
Во й усё...
1 Замест закрэсленага: пятьдесят.
2 Браточкі: (дыялектн.).
3 Так у арыгінале.
4 Закрэслена: праотцовськой.
5 Далей закрэслена: певную.
6 Далей закрэслена: толь[кв] н делалн, што ругалн.
7 Замест закрэсленага: говоруть.
8 Спачатку было: брешеть.
’ Тэкст пашкоджаны. Адно слова не чытаецца.
10 Замест закрэсленага: потребно.
" Далей закрэслена: воднтца.
12 Закрэслена: наяды.
13 Далей закрэслена: як у нас былн неколнсь покоевые дев[кн].
14 В. Дунін-Марцінкевіч.
15 А. Вярыга-Дарэўскі.
16 Слова дабаўлена пазней над радком.
17 Маслоўскі Аляксандр Фёдаравіч (нар. у 1843 г.) — саслужывец Раманава, інспектар і дырэктар вучылішчаў Віцебскай губ. у 1869—1892 гг.
18 Сапуноў Аляксей Парфёнавіч (1851—1924) — беларускі гісторык.
19 Стукаліч Уладзімір Казіміравіч (нар. у 1856 г.) — віцебскі літаратаркраязнаўца, юрыст па прафесіі.
20 Далей закрэслена: ннколя.
ВОДЗЫЎ 1.1. СРАЗНЕЎСКАГА НА БЕЛАРУСКІ ВЕРШ «ПАНАМАНІЯ»
Ізмаіл Іванавіч Сразнеўскі (1812—1880) — вядомы філолаг-славіст, прафесар Пецярбургскага універсітэта. Арыгінал яго водзыва на беларускі верш «Панаманія» знаходзіцца ў агульнай справе Пецярбургскага цэнзурнага
камітэта (ЦДГА СССР, ф. 777, воп. 2, спр. 142, 1857 г., лл. 5 — 5 адв.). Іншых звестак пра гэты верш і якіх-небудзь дадзеных пра яго аўтара пакуль шло не знойдзена. 3 водзыва відаць, што гэта быў твор дэмакратычнага, антыпрыгонніцкага напрамку*.
Его сйятельству господмну председателю С.-Петербургского цензурного комйтета князю Грнгорйю Алексеевйчу Шербатову
Честь нмею возвратать прй сем: 1. Чешскую княгу «Obzor»1, 1855 й прй ней отношенне Комйтета цензуры йностранной за № 1138 по поводу этой кнйгй; 2. Рукопйсь на белорусском наречйй «Panomanija»; 3. Венгерскую княжку «Dalkonyveeske». Pest2. 1856.
Чешскйй журнал «Obzor», йздававшнйся только одйн год (1855), йзвестен мне как сборняк очень хорошях ученолнтературных статей, благородно скромных по направленню. В нем нет, сколько поннмаю, нй одной статьй, которую бы запретнла русская цензура3.
Белорусское сатарйческое стйхотворенйе «Паномання» Пйсано с целйю показать с дурной стороны польскйх бар, особенно в отношенйй к шляхтнчам й мужйкам, й унйженное, жалкое положенне этйх последнйх. Нельзя даже, кажется, сказать, что автор руководйлся любовью к правде: кое-где как будто проглядывает злоба. Пана учат будто бы, «каб умел добра мужйка кадучнть»; детям твердят, что й мужйкй, й шляхтйчй — отверженной породы й пр., a между тем паны похожй на чертей, говормт автор: безбожнйкй, развратные. Резкйе местая отметнл карандашом4.
Венгерская кннжка «Dalkonyveeske» есть кнйжечка песен для венгерского народа. Это выбор стйхотворенйй небольшого размера йз лучшйх пйсателей венгерскпх. Судя по йменам ппсателей й по строгостй нынешней австрййской цензурной полйцйй, трудно предположпть, чтобы в княжке было что-нйбудь зловтьевредное; впрочем, сам я не могу суднть об этом, потому что венгерского языка почтй совсем не знаю5.
Профессор Нзмэйл Срезневскпй 14 февраля 1858 г.6
1 «Кругагляд» (чэшск.).
2 «Спеўнік». Пешт (венг.).
3 Насупраць абзаца паметка на палях: в І4ностр[анную] ц[ензуру].
4 Паметка на палях: возвратять без одобр[снпя|.
5 Паметка на палях: в Нностр[анную] ц[ензуру].
6 Пасля тэксту алоўкам напісаны праект рашэння: Опред[елнлн]: Кннш возвратнть с обьясненнем в Комят[ет] ценз[уры] нностр[анной], а рукопмсь выдать, без одобрення, представнвшему.
РАМУАЛЬД ЗЯМКЕВІЧ СТАРЫ МІНСК У БЕЛАРУСКІХ УСПАМІНАХ 2
I
Аляксандраўскі палац, Чырвоны крыж. Граніца горада — рагаткі-заставы са шлагбаумам. Дом Дуніна-Марцінкевіча. Біяграфія Марцінкевіча. Грамадзянства яго часу. Арыстакратызм і дэмакратызм. Тыпы арыгіналаў таго часу. Ажыўленне выдавецкай дзейнасці. Паўстанне 1863 года і яго скуткі3.
На вуглу вуліц Захараўскай ды Белацаркоўнай знаходзіцца невялічкі вельмі стары дом, які ўвесь хаваецца ў садзіку. Гэты стары, усімі забыты дом у сваім часе насіў гучную назву Аляксандраўскага палаца і служыў некалісь месцам прыпынку расійскага імператара Аляксандра I пры праездзе яго праз Мінск у часе французскай вайны. Частка гэтага дома з боку вуліцы асталася такою, якою і была ў часе кароткага пражывання ў Мінску Аляксандра I, бо пераробкі дома ніхто не асмеліўся рабіць. Ад старых людзей даводзілася нам чуць, што тагачасны гаспадар дома атрымаў ад імператара Аляксандра I прывілегію, падпісаную ўласнаю царскаю рукою, на права называць гэты дом Аляксандраўскім палацам, але пасля прывілегія гэтая неяк затрацілася, а як кажуць другія, сам гаспадар прапіў яе нейкаму сабірацелю аўтографаў.
На самым рагу вуліцы, каля Аляксандраўскага палаца, знаходзіцца вялікі чырвоны крыж, да якога мясцовыя жыхары адносяцца з вялікай набожнай пашанай. Аб гэтым крыжы ходзіць легенда, каторая кажа, што пакуль гэты крыж стаіць, усе жыхары блізка ляжачых дамоў забяспечаны ад усялякіх эпідэміяў, пажараў і гэтаму падобных няшчасцяў.
Намітусь 4 праз вуліцу ад Аляксандраўскага палаца ў часе так называемых откупаў знаходзілася рагатка-застава са шлагбаумам. Дом рагаткі-заставы захаваўся і дагэтуль; калісь быў у гэтым доме шынок пад назвай «Красны».
У часе откупаў, калі вольны ўвоз водкі ў горад сурова быў забаронены і рагаткавыя сторажы, узброеныя страшнымі пікамі — стальнымі вострымі прутамі, старанна калолі вазы праязджаючых і кішэні падарожных, шлагбаум іграў вялікую ролю: за ім, як быццам за чарадзейскім кругам, пачыналася праўдзівая свабода для тых, каторыя ўмелі цаніць таннасць гарэлкі. Сюды ў свята, быццам на кірмаш, пёрлі велізарныя гурткі дробных чыноўнікаў і мяшчан выпіць ды павесяліцца за танныя грошы: розніца цэн на водку ў горадзе і за горадам, значыцца за шлагбаумам, была аграмадная. Няма дзіва, што дзеля гэтай прычыны за горадам было вельмі многа дробных шыночкаў, паміж каторымі першае месца займаў шынок «Пад Караблём» («Под Окрэнтэм»), закрыты
Саборная плошча ў Мінску. 3 літаграфіі 1840 г.
ўжо ў часе ўстанаўлення дзяржаўнага манаполю на гарэлку. Шынок «Пад Караблём» называўся так дзеля таго, што на вывесцы быў намаляваны нейкім дамарослым артыстам карабель на моры і чырвананогія буслы велічыні такой, як і карабель. Шынок гэты добра быў вядомы сучасным беларускім дзеячам і пісьменнікам, каторыя збіраліся часта ў ім, ідучы ў лес на маёўкі і шпацыр.
Прайшоўшы колькі сажняў ад быўшае рагаткі-заставы ўперад, мы апынімся каля дому, які ў сучасны момант належыць да пана Бржазіцкага. У гэтым самым месцы, дзе цяпер ідзе дзеравянны паркан, радам з варотамі дома Бржазіцкага стаяў невялічкі домік беларускага паэта Вінцука Дуніна-Марцінкевіча, праіграны праз яго, як кажуць старыя людзі, у карты нейкаму пану Пацейку, каторы пасля гэты домік разабраў і збудаваў на яго месцы радам два дамы, якія належаць цяпер да Бржазіцкага і Шыманскага.
КНІГІ ОНЛАЙН
