Пачынальнікі
З гіст.-літар. матэрыялаў XIX ст.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 549с.
Мінск 2003
№ 2
1858 года октября 23 дня новогрудскйй декан' обіце с прйставом 1-го стана нйжепойменованную в следуюіцем спрашйвалй:
Зовут ее Юзефа йванова дочь йз Татаровскйх Коротынская, от роду 46 лет, веры рймско-католйческой, на йсповедй й прйчастйй св. тайн ежегодно бывает, неграмотна, под судом не была, вольная хлебопашка2, состойт запйсанною по 10-й народной перепнсй3 прй Туржецком казенном сельском обіцестве Новогрудского уезда4, вдова. Показала, что вступйла в законный брак с вольным человеком Александром Коротынскйм в 1830 году, в апреле йлй мае месяце, й венчалась в Новогрудском рймско-католнческом прйходском костеле, но прозванйя ксендза ныне не упомнйт, а впоследствйй прйжйлй законно сына Вйкентня, который родйлся в августе месяце 1831 года н креіцен того же месяца й года тоже в Новогрудском рймско-католйческом прйходском костеле ксендзом Мй-
хайлом Богуславскйм, настоятелем оного костела, воспрмемнмкамй былй покойные ныне помсіцйк Мван Залескйй с дворянкою Анелею Богдановйчевою, но почему метрйкй как о бракосочетанйй показательнйцы с Александром ныне покойным Коротынскйм, так ровно о креіценйй прйЖйтого ймй законно сына Вйкентйя не загшсаны, ей нейзвестно, а полагает, что сйе последовало чрез опушенйе. На чем утвердясь, как показано по чйстой совестй, в том, как неграмотная, упросйла за нее распйсаться. По лйчной просьбе Юзефы Мвановой Коротынской распйсался дворянйн Каетан Францов Баранцевйч.
Допрашйвалй:
Новогрудскйй декан кс. Эймонт Прнстав Мурзйч
Лл. 4—4адв. Арыгінал
1 Дэкан — у каталіцкай царкве кіраўнік царкоўнай акругі (дэканата).
1 «Вольныя хлебаробы» — былыя прыгонныя прыватнаўласніцкія сяляне, вызваленыя ад прыгоннай залежнасці на ўмовах, вызначаных указам 1803 г.; разнавіднасць дзяржаўных сялян.
3 Перапіс 1858 г.
4 Цяпер вёска Турэц Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл.
№ 3
1858 года ноября 11 дня. По указу его нмператорского велйчества, Мннская рнмско-католйческая духовная консйсторйя слушалй:
Прошенйе вдовы после покойного вольного человека Александра Коротынского Юзефы йвановны Коротынской от 7-го прошедшего октября’, койм по случаю неотысканйя по кнйгам Новогрудского прйхода метрйческой запйсй о рожденйй й крешенйй сына проснтельнйцы Внкентйя Александрова Коротынского проснла о рожденйй й креіценйй вышеупомйнаемого сына ее Вйкентйя назначйть формальное следствйе, пройзвеста й на основанйй оного снабднть требуемою метрйкою. Консйсторйя вследствйе сего прошенйя указом от 10 мннувшего октября сего 1858 г. за № 3709 предпйсывала новогрудскому декану Эймонту, чтобы он о временй рожденйя й креіценйя Коротынского формальное следствйе пронзвел, й того же чйсла за № 3710 о командйрованйй члена сообшала в Новогрудскйй земскйй суд. Во йсполненйе какового указа он, декан, прй рапорте от 29 ноября за № 215 представйл сей консйсторйй следственное дело о рожденйй й креіценйй Вйкентйя Александрова Коротынского, состояіцее, во-первых, йз показанйя матерй его Юзефы йз Татаровскйх Коротынской, вовторых, йз показанйя под прйсягою трех свйдетелей й, в-третьнх,
йз свйдетельства, выданного йз спйска прйхожанам Новогрудского р[ймско]-к[атолйческого] костела за 1843 г., по которому было делано разбйрательство с православным духовенством. Прйтом доносйт, что как в 1830 г. бывшйй настоятелем Новогрудского р.-к. прнхода ксендз Гаспер Длускйй прйсоедйнялся к Дембйнскому2, начальнйку йнсургентов, ушел во Францню, а его предместнйк3 ксендз Богуславскйй, который, по показанйю матерн, крестйл ее сына, не получйв дозволенйя от епархйального начальства женйться, а быв послан за таковое незаконное желанне на эпйтемню, обратнлся в православйе, й ему, декану, нейзвестно, где он ныне пребывает, а даже есть лй он в жйвых, to посему йх по этому делу он спросйть не мог. Сверх того, представйл лйст 90-кой[еечного] достойнства герб[овой] бумагй. Свйдетелй же, йменно дворяне КазйМйр й Фердйнанд ПротасевйЧй й меіцанйн Якуб Добкевйч, едйногласно под прйсягою показалй, что прожйвавшего в деревне Селйіце4 покойного ныне вольного человека Александра Коротынского хорошо зналй, йонв 1830 г., в начале мая месяца, вступйл в законный брак с девйцею Юзефою Нвановною Татаровскою, венчалнсь в Новогрудском прйходском костеле й впоследствйй прйжйлй сына по нменй Вйкентая, который родйлся в 1831 году, в августе месяце, тоже в деревне Селйіце, а креіцен того ж года й месяца в Новогрудском р.-к. прйходском костеле. Воспрйемнйкамй его, Вйкентйя Коротынского, былй ныне уже покойные помеіцнк Мван Залескйй с дворянкою Анелею Богдановйчевною. Свйдетельство новогрудского вйкарного ксендза ФелйЦйяна Лашкевйча5 от 29 октября 1858 г. за № 54 удостоверяет, что вольный человек Вйкентйй сын Александра Коротынскйй в спйске прнхожан, бывшем в разбйрательстве 1843 г., православным духовенством не осйорен й прйчйслен к Новогрудскому р.-к. прйходу.
Прйказалй: йз вышепропйсанного обнаружйвается, что Вйкентмй Коротынскйй действйтельно пронсходнт от родйтелей людей вольного сословйя законобрачных супругов Александра й Юзефы йз Татаровскйх Коротынскйх й что он, Вйкентйй Коротынскйй, родйлся 1831 г. в августе месяце6 й был крешен ксендзом Богуславскнм в Новогрудском костеле, а потому консйсторйя, основываясь на слсдствйй, формальным порядком пронзведенном, полагает: о временн рожденмя й креіцені-ія Вйкентйя Коротынского выдать метрнческое свйдетельство й таковое для врученйя по жйтельству просйтельнйцы Новогрудского уезда 1-го стана в нменйй Селйіце препроводйть посредством тамошнего земского суда й прнтом просйть оный суд о взысканйй с Юзефы Коротынской за употребленную на сей протокол йростую вместо гербовой бумагй всего за одйн лйст 30 коп. серебр[ом] й о внесенйй таковых в местное уездое казначейство, о чем й Мйнскую казенную палату уведо-
мнть, а дело no сему предмету сочтя7 конченным, своевременно передать в архнв.
Лл. 19—20адв.Копіябезподпісаў
1 Маецца на ўвазе прашэнне Ю. Каратынскай ад 30 верасня 1858 г. (гл. дакумент № 1). Тут указана дата атрымання.
2 Дэмбінскі Генрых (1791—1864) — польскі генерал, адзін з кіраўнікоў паўстанцаў 1830—1831 гг. у Літве і Беларусі.
3 Так у дакуменце. Па сэнсу павінна быць: преемнйк.
4 У дакуменце: Селяіцу.
5 У1863 г. быў адным з кіраўнікоў паўстання ў Навагрудскім павеце, з Навагрудскім атрадам удзельнічаў у вядомай Мілавідскай бітве. Пасля паўстання эмігрыраваў.
6 У жыццёпісах В. Каратынскага датай яго нараджэння прынята лічыць 15(27) жніўня 1831 г.
7 Удакуменце: зачтя.
Аляксандр Ельскі (1834-1916)
Пра беларускую гаворку
Адам Міцкевіч на Беларусі
Пісьмы да Я. Карловіча
ПРА БЕЛАРУСКУЮ ГАВОРКУ1
Ад рэдакцыі [«Kraju»]. Гэта праца мае пару прэцэдэнтаў, падаць якія — наш абавязак. Адзін з вядомых працаўнікоў на непрафесійнай дагэтуль ніве беларускага пісьменства, п. Вінцэнт Марцінкевіч, сёння васьмідзесяцігадовы стары, які «стаіць, — як сам пра сябе кажа, — адной нагой у магіле»2, даслаў нам пры пісьме, поўным самых чуллівых пачуццяў да паданняў, мінуўшчыны і мовы народа, сярод якога правёў свой век (у Ашмянскім [павеце]3), узор свайго перакладу на беларускую мову «Пана Тадэвуша», мяркуючы, што пры пасрэдніцтве «Kraju» ўдасца яму знайсці выдаўца і апублікаваць пераклад, які ўжо аднойчы, шмат гадоў назад, пабачыў друкарскі станок, але ў свет не выйшаў. Шкада, што пісьма гэтага цалкам апублікаваць не можам; што ж да пасрэдніцтва, то ўжо гэтым робім усё, што ад нас залежыць. Амаль адначасова з пісьмом п. Марцінкевіча мы атрымалі ад маладога паэта п. Юзафа Кучынскага4 артыкул пад назвай «Слова пра гаворку і народную паэзію беларусаў». Твор гэты палемічнага зместу. Аўтар некалькі гадоў назад змяшчаў у «Gazecie Polskiej» беларускія народныя песні разам з іх даслоўным перакладам. Выклікала гэта ў адным з фельетонаў «Nowin», рэдагаваных у той час Баляславам Прусам5, падрабязныя заўвагі п. Карабіча пад назвай «Слоўца пра песню»’’, у якіх крытык зрабіў п. Кучынскаму папрок у скажэнні беларускай мовы шляхам увядзення ў яе чужых слоў і зваротаў, што не адпавядаюнь прыродзе беларускай гаворкі, як, напрыклад, атвор варота замест атчыні ворота і г. д. Паколькі п. Кучынскі загадзя зрабіў агаворку, што занатоўвае песенькі бягучай хвіліны, запісваючы іх літаральна з вуснаў народа, таксама, што сам ужо заўважыў як у жывой мове народа, так і ў песнях пэўныя чужародныя дабаўленні і напластаванні, якія ўкараняюцца ўсё мацней, — больш глыбокіх прычын для спрэчкі, пасля высвятлення непаразумення, быць не магло і не можа. Прычыны ж, па якіх беларуская гаворка падвяргаецца згаданым уплывам і скажэнням, аднадушна ўказаным пп. Кучынскім і Карабічам, тояцца ў некаторай ступені ў самой прыродзе прадмета і становішча; тлумачацца самі сабою. Аднак, нягледзячы на гэта, п. Куч[ынскі] лічыў неабходным падтрымаць некаторыя са сваіх поглядаў на прадмет шэрагам сцвярджэнняў такіх, напрыклад: «усе народныя гаворкі згладжваюць усё больш сваю індывідуальнасць і паддаюцца ўплыву мовы культурнай, цывілізаванай»; «гаворка, якая не мае літаратуры, тым самым асуджана на знішчэнне»; «імкненне за прагрэсам чалавечай думкі, падмацаванне паняццяў кожны раз свежымі набыткамі агульначалавечых, вышэйшых, навукова перавараных уяўленняў даступна толькі мове, якая мае сваю гістарычную мінуўшчыну, адшліфавана працай стагоддзяў»; «вера ў будучыню народнай мовы не цалкам адпавядае законам прагрэсу, якія сведчаць, што слабейшая арганізацыя павінна быць паглынута мацнейшай...» I, аднак, з некалькіх перакладзеных песень, якія аўтар ласкава пажадаў далучыць для нас да свайго артыкула, выглядае гэта неяк інакш. Ёсцьтам калі не моц і ўзнёсласць паэтычнай думкі, то ва ўсякім выпадку плённае зернейка значнага па-
чуцця. Якія, напрыклад, закіды зрабіць з пункту погляду нават штучнай (літаратурнай) паэтычнасці гэтым вось строфам:
Kraju rodzony
Z dalekiej strony J?k Jz^ zwilzony Z serca ci SI?. Tam szumiq puszcze, Tam fala pluszcze, Tam w dzikie bluszcze Brzeg stroi si?.
Tuman nad siolem...
A chaty spolem Slomianem czoiem Patrz^ z za mgly. Dalej krzyz stoi, Darn groby stroi... Tam wszyscy moi — Tam moje Izy!
Стагоддзі, калі на старым кантыненце Еўропы крышталізаваліся самастойныя нацыянальнасці, без сумнення, мінулі. I калі б нават хто даказаў, што ў нашы дні ўжо ніводная новая нацыянальнасць не ўзнікла, то яшчэ і тады на падставе лагічнай аксіёмы (гл. творы Міля)7, «што немагчымасць уявіць сабе што-небудзь яшчэ не доказ немагчымасці фактычнага існавання або ўзнікнення гэтага што-небудзь», мы мусілі б паставіць пад сумненне прадпасылку аўтара, якая прымушае зрабіць вывад, што хто не меў літаратуры, той яе і не будзе мець. Зрэшты, што ж на гэта сказалі б маларусы, якія сваю літаратуру развілі толькі з канца XVIII стагоддзя? А чэхі, якія гэты скарб, што загінуў, адкопвалі з пажарышчаў і папялішчаў пасля двух стагоддзяў забыцця і смяртэльнай непрытомнасці? А харваты, пісьменства якіх, бадай, ці вельмі ўступае сёння нашаму8 і ў якіх Шафарык (гл. «Слав[янскі] народапіс», стар. 77 польскага перекладу) яшчэ ў 1842 г. мог дашукацца ледзьве пару ўбогіх лемантароў і кніжак для набажэнства? Што да беларусаў, пп. Бяссонаў’ і Шэйн'0 выдалі колькі гадоў назад, пасля Галамбёўскага11, пасля Зянькевіча, пасля Рыпінскага12, пасля Вуйціцкага13 (гл. Пыпін і Спасовіч, стар. 40414), цэлыя тамы паданняў, казак, легенд і песень, якія сапраўды нібы моляць аб з’яўленні беларускага Шаўчэнкі ці Чэлакаўскага15. Перш чым адзін або другі з’явіцца на гэтай беднай, занядбанай ніве і перш чым пасля іх ля вытокаў Дзвіны зазіхаціць «культурны» свет, якога яшчэ ўчора не было ні над Влтавай16, ні над Савай”, будзем тым часам раз-пораз рабіць для яго, што можна. Дамо хоць цёплае дыханне спачування. I з гэтай вось думкай мы прасілі кампетэнтнейшага знаўцу беларускіх спраў, п. Ельскага, зрабіць некалькі заўваг у сувязі з песімістычным тэзісам п. Кучынскага, якія тут падаём.
КНІГІ ОНЛАЙН
