Падручнік беларускай мовы: для сярэдняй школы
Ч. 1: Фанетыка і марфалогія: для 5-х і 6-х класаў
Памер: 184с.
Мінск 1961
3 й S н. р. д. в. т. м. зімы змены зім змен зімам зменам зімы змены зімамі зменамі (аб) зімах (аб) зменах горы грушы гор груш гарам грушам горы грушы гарамі грушамі (у) гарах (на) грушах
4*
51
Склон Аснова на мяккі зычны Аснова на й
3 o 3 in < H. P. Д. B. T. M. песня зямля песні зямлі песні зямлі песню зямлю песняй зямлёй (яю) (ёю) (аб) песні (на) зямлі жняя жняі жняі жняю жняёй (ёю) (аб) жняі лінія лініі лініі лінію лініяй (яю) (аб) лініі
3 Я * o H. p. Д. B. T. M. песні землі песень (зямель [земляў песням землям песні землі песнямі землямі (аб) (на) песнях землях жнеі ■ жней жнеям жней жнеямі (аб) жнеях лініі ліній лініям лініі лініямі (аб) лініях
Склон Аснова на г, к, х
3 o’ о 3 < н. р. д. в. т. м. кніга рука кнігі рукі кнізе Руцэ кнігу руку кнігаа рукой (аю) (ою) (аб) кнізе (аб) руцэ дсшка дошкі дошцы дошку дошкай (аю) (на) дошцы страха страхі страое страху страхой (ою) (на) страсе
3 * о £ н. р. д. в. т. м. кнігі рукі кніг рук кнігам рукам кнігі рукі кнігамі рукамі (аб) кнігах (у) руках дошкі дошак дошкам дошкі дошкамі (на) дошках стрэхі стрэх стрэхам стрэхі стрэхамі (на) стрэхах
52
Практыкаванне 137. Праскланяйце дадзеныя назоўнікі ў адзіночным Л’КУ
Школа, задача, армія, рака, муха, крыга, ластаўка, вішня, Вольга Іванаўна, Аляксандра Паўлаўна.
Практыкаванне 138. Спішыце тэкст, падкрэсліце канчаткі выдзеленых назоўнікаў і вызначце іх лік і склон.
1. На сажалках таксама кіпела работа. Рыбаводы раскідалі стары гарбаты мосцік каля млына і пачалі будаваць новы. Ішла ачыстка сажалак ад вадзяных раслін.
2. Асабліва было прыемна падкормліваць рыбу. Хлопцы займаліся гэтым кожны раз. Падкормлівалі мукой з лубіну. На тых месцах, дзе ішла падкормка, стаялі тычкі, і маладыя рыбкі ведалі гэтыя мясціны. Калі хлопцы высыпалі харч, рыбкі падплывалі і спакойна стаялі каля берага ў празрыстай вадзе. Здавалася, івто ў гэты час любую з іх можна дастаць рукой. Але гэта толькі здавалася: пры малейшым усплёску рыбкі знікалі і праз хвіліну зноў з’яўляліся.
(Паводле А. Ч а р н ы ш э в і ч а.)
§ 42. Правапіс склонавых канчаткаў назоўнікаў першага скланення.
1. Назоўнікі з асновай на цвёрды зычны ўдавальным імесным склонах адзіночнага ліку маюць канчатак е: вясне — аб вясне, бярозе — на бярозе.
Калі аснова назоўнікаў жаночага роду канчаецца на г, х, то ў давальным і месным склонах адзіночнага ліку г чаргуецца з з, а х з с: кніга — кнізе — у кнізе, муха — мусе — аб мусе.
Канчатак і ў давальным і месным склонах адзіночнага ліку„ маюць назоўнікі першага скланення жаночага роду з асновай на мяккі зычны і на й: кузні — у кузні, зямлі — абзямлі, лініі — аб лініі.
Назоўнікі першага скланення з асновай на зацвярдзелы зычны, а таксама з асновай на к не пад націскам у давальным і месным склонах маюць канчатак ы, пры гэтым к чаргуецца з ц: гара — гары — на гары, сцежка—сцежцы — па сцежцы, качка — качцы — аб качцы.
Назоўнікі жаночага роду з асновай на к у давальным і месным склонах маюць канчатак э, калі ён стаіць пад націскам: руцэ — у руцэ, рацэ — у рацэ.
Практыкаванне 139. Прыдумайце сказы, каб прыведзеныя ніжэй назоўнікі ў адным выпадку былі ўжыты ў давальным, у другім — у месным склоне адзіночнага ліку. Выкарыстайце, дзе неабходна, прыназоўнікі у, aS, на, па, пры.
Кніга, бібліятэка, задача, рака, крыніца, карта, завіруха, вішня, мука.
53
Практыкаванне 140. Спішыце сказы. Назоўнікі, якія стаяць у дужках, пастаўце ў патрэбным склоне, дужкі апусціце.
1) Ледзь плюскаталі хвалі на (рака). (Астр.) 2) Давайце, рабяты, мы ў (песня) крылатай аб нашай (школа), аб (школа) любімай спяём. 3) А на (рэчка) на (Арэса) растуць акцябраты, піянеры, камсамольцы з бальшавіцкім гартам. (Куп.) 4) Хай кожны з вас будзе ў (праца) вясёлы. (Песня.) 5) Ты па (краіна) ідзеш. I ўсе шляхідарогі перад табой адкрыты на (зямля). (Іс.) 6) СвіДруе лёд вада ў (палонка)—зімы канчаецца мяжа. (Кс.) 7) Стаіць у (лаза) на адной (нага). (Грыб.) 8) За ракой у (вёска) мычалі каровы, гагаталі гусі, і цягнула адтуль смачным дымком. (Шам.) 9) На (капа), недалёка адсюль, стаіць бусел. На адной (нага), як заўсёды, задуменны. (Бр.) 10) Да раніцы ў (пшаніца) перапёлка аб ураджаі сёлетнім пяе. 11) Бурліцца вадзіца з крыніц, купаецца сонца ў (раса). (Куп.) 12) У (Прага) адбылася сесія Нацыянальнага сходу Чэхаславакіі. 13)Уадной (дзежачка) два цесцечкі, (Жаўток і бялок яйца.)
Практыкаванне 141. Спішыце сказы. Замест кропак дапішыце склонавыя канчаткі назоўнікаў і абазначце зверху адной літарай іх склон.
1) Работы на гідрастанцы... пасля пасяўной аднавіліся і цяпер ішлі поўным ходам. (Шам.) 2) У зямлянц... было цёпла і ўтульна. У печц... ярка палалі сухія смалістыя дровы. (Шашк.) 3) Мы працаю ўсе перамогу ўслаўляем, упэўнены ў сіл... і праўдз... сваёй. (Підс.) 4) Напамінаючы аб доўгай зім..., пад нагамі сямтам яшчэ хрупкае тонкі лёд. (Я. Б.) 5) А на рэчц... на Арэс... многа, многа дзіва; жывуць сабе камунары весела, шчасліва. (Куп.) 6) Апалонік то і дзела па дзежц... боўтаў жвава, смела і кідаў цеста ў скавародкі. (Кс.) 7) Збожжайка зялёна да сонца цягнецца лісткамі, бы к матц... дзіцяткарукамі. (Кс) 8) Ногі ў рэчц..., а галава ў клеці. (Каноплі.) 9) Пляскалася вада ўнізе ў рац... . (Лыньк.) 10) На горц... пясчанай сем сосен шырока выносяць галіны. (Кс.) 11)Надвор’е спрыяла жніву і малацьб..., дні стаялі ясныя. (Хадк.) 12) Браце, адна ёсць дарога табе: шлях той у прац... і ў барацьб..., заўжды з народам у згодз... . (Кс.)
2. Назоўнікі першага скланення з асновай на цвёрды і зацвярдзелы зычны, а таксама на г, к, х у творным склоне адзіночнага ліку пад націскам маюць канчатак ой (ою), не пад націскам ай (аю): вадой (ою), зарой (ою), вагой (ою), працай (аю), пшаніцай (аю), ластаўкай (аю).
Назоўнікі першага скланення з асновай на мяккі зычны і на й у творным склоне пад націскам маюць канчатак ёй (ёю), не пад націскам яй (яю): вышынёй — вышынёю, ці। шынёй — цішынёю; війіняй — вішняю, камісіяй — камісіяю.
54
Практыкаванне 142. Спішыце сказы. Словы, якія стаяць у дужках, пастаўце ў патрэбным склоне, дужкі апусціце.
1) Яна (Верачка) дружыла з дрэвамі, з птушынаю (сям’я), (звярына) ўсялякаю і з (ягада) лясной. (М. Т.) 2) Сонца высока ішло над (зямля), сівыя хвалі каласістага жыта хадзілі па полі ад краю да краю. (С.) 3) Паляцела дзяўчына самалётам гонкім над шчаслівай (краіна), над роднай (спшронка). (Куп.) 4) Як прыйшла перамога над панам, ішлі з (песня) з лясоў партызаны. (Куп.) 5) Трактары шнуруюць над (Арэсарэчка). (Куп.) 6) Мацней запахла хваёвай (смала) і гнілой (кара). (1{. Ч.) 7) Пры лесе, пад (горка), бруіцца крыніца. (Бр.) 8) У гэтыя дні валам паваліла над (рэчка Нявесніца) вадзяная і лясная пералётная птушка. (С.М.) 9) Шчыльнай (сцяна) ваякі стаяць, дуб іх шатром прыкрывае. (Кс.) 10) Гаманіла хваля з (хваля) спевам роўных галасоў. (Кс.) 11) А лес то расступаўся, то парой дарогу цёмнай засланяў (сцяна). (М. Т.) 12) Творчай (воля) камуністаў шлях праложаны агністы вольнай грамадзе. (Кс.)
Пракшыкаванне 143. Спішыце сказы. Замест кропак дапішьше канчаткі, вызначце склон назоўнікаў.
1) Сонііа ў твар вясн... смяецца і прыпякае ўсё ямчэй. (Г.) 2) Конь спрытнаю хад... ішоў па праезджанай санямі дарозе. (П.) 3) Хмарачкі дзянныя плылі, як гускі маладыя, чародк... белай над лугамі. (Кс.) 4) 3 зямлі травінк... далікатнай, густою шчотачк... здатна выходзяць дробныя зярняткі. (Кс.) 5) Прыемна пахла тут смал... і свежым дрэвам, хваін... . (Кс.) 6) Мы ў годы ўзлётаў і боек суровых з Расі..., Украін... разам былі. (Бр.) 7) 3 любоўю і пашан... пасеялі лён. На славу ўдаўся вясёлкавы ён. (М. Т.) 8) I плывуць, плывуць высокія, так і ззяюць сіняв... хмаркі ў небе адзінокія над маёю галав... . (Іс.) 9) Жыццём і сіл... маладою, прахлад..., сонцам і вясн... — прырода цешыцца ўсім. (Лерм.) 10) Праходзяць зпесн... па Маскве дружыны юных ленінцаў. (Марш.) 11) Старыя вербы пахіліліся над вад... , (С.)
Лракшыкаванне 144. Пастаўце назоўнікі ў творным склоне адзіночнага ліку і складзіце з імі сказы. Выкарыстайце, дзе неабходна, прыназоўнікі за, над, пад, перад.
Станцыя, крыніца, кніга, ткачыха, чытальня, страха, задача, дарога, зямля, гісторыя, пшаніца.
3. Пераважная большасць назоўнікаў першага скланення ў родным склоне множнага ліку не мае канчаткаў: сцен, задач, рэк, станцый, хвой.
У родным склоне множнага ліку мяккі знак на канцы маюць тыя назоўнікі, якія ў назоўным склоне адзіночнага ліку канчаюцца на ня, напрыклад: вішня — вішань, песня—песень, сотня — соцень.
55
Некаторыя назоўнікі першага скланення ў родным склоне множнага ліку аднолькава .могуць ужывацца без канчаткаў і з канчаткамі аў (яў): песень і песняў, майстэрань і майстэрняў, веж і вежаў, меж і межаў.
Канчатак аў (яў) у родным склоне множнага ліку маюць пераважна тыя назоўнікі, у якіх перад канчаткам ёсць збег зычных, апошнімі з якіх з’яўляюцца в, л, м,н,р:брытваў, капальняў, мётлаў, пальмаў.
У родным склоне множнага ліку пры чыстай аснове можа атрымацца збег зычных, цяжкі для вымаўлення, тады паміж гэтымі зычнымі пад націскам з’яўляюцца беглыя галосныя о (ё), е: дачка — дачок, сястра — сясцёр, зямля— зямель; не пад націскам — а, е: банка — банак., лялька — лялек, лінейка — лінеек.
3 каячаткам эй, ей у родным склоне множнага ліку ўжываюцца назоўнікі курэй, свінней.
Практыкаванне 145. Спішыце сказы. Словы, якія стаяць у дужках, пастаўце ў патрэбным склоне і ліку; дужкі апусціце.
1) Вострыя зубцы (вяршыня) елак, здаецца, крануліся навіслых (хмара). (П.) 2) Многа (мора) амываюць берагі нашай Радзімы. 3) Зноў наш двор пацярушаны пялёсткамі белага цвету, што асыпаецца з (вішня). (Бр.) 4) А колькі (дарожка) і (сцежка), усланых шаўкамі травы! (Кс.) 5) Колькі (песня) звонкіх, чыстых узлятае да зары, колькі (птушк.а) галасістых у зялёным гушчары! (Бр.) 6) ІІІмат злажылі (казка), і (легенда), і (песня) людзі пра балота, пра сваё Палессе. (Куп.) 7) Уночы быў вецер і дождж, і шмат атраслося недаспелых (антонаўка), (вінёўка) і (бэра). (К. Ч.) 8) 3 клапатлівым крыкам узнімаецца чародка (чайка). 9) 3 (гара) ласкава цячэ пах кветак, толькі што ўзышло сонца; на лісцях дрэў, на сцяблах (трава) яшчэ блішчыць paca. (М. Г.)
Практыкаванне 146. Пастаўце дадзеныя назоўнікі ў родным склоне мяожнага ліку і складзіце з імі сказы. *
КНІГІ ОНЛАЙН
