Падручнік беларускай мовы: для сярэдняй школы
Ч. 1: Фанетыка і марфалогія: для 5-х і 6-х класаў
Памер: 184с.
Мінск 1961
Хуткі, смачны, халодны, вузкі, строгі, цвёрды, густы, смелы, блізкі, чысты. яркі. моцны, малы. добры, вялікі, просты.
Практыкаванне 212. Утварыце найвышэйшую ступень прыметнікаў,. ужываючы словы самы (ая, ae), надта, вельмі, надзвычайна.
Гарачы дзень, халодная зіма, добры адказ, глыбокае возера, хуткі бег, кароткі шлях, смелы ўчынак, старанны вучань, прыгожы спеў, кіслая ягада, палахлівая жывёла, цяжкі пераход, старое дрэва, шырокая рака, вясёлае падарожжа.
Практыкаванне 213. Спішыце і падкрэсліце прыметнікі вышэйшай і найвышэйшай ступені. Замест кропак устаўце або дапішыце прапушчаныя літары.
1) У ніжняй частц... дэльты пратокі Волгі становяцца вузейшымі і мяльчэйшымі. 2) СССР — самая вялікая краіна ў свеце. 3) Дайце мне другую, цікавейшую кнігу. 4) Днепр ву
£ М. I. Жыркевіч, ч. I ^
зейшы і карацейшы за Волгу. 5) Медзь цвярдзей свінцу. 6) Самая высокая в...ршыня Каўказскіх гор — Эльбрус. 7) М. Горкі — выдатнейшы барац...біт за мір, за шчасце працоўных. 8) У чэрвені месяцы дні бываюць найдаўж...йшымі, а ночы найкарацейшымі. Дваццаць другога ч...рвеня — самы в...лікі дзень у годз... і самая кароткая ноч. Сонца ў гэты дзень знаходзіцца на самым вышэйшым за ўвесь год пункце. 9) Жыццё і кніга — галоўнейшыя крыніцы нашых ведаў.
Практыкаванне 214. Складзіце шэсць сказаў з прыметнікамі найвышэйшай ступені.
§ 60. Скланенне поўных прыметнікаў.
У залежнасці ад асновы прыметнікі дзеляцца на тры групы:
1. Прыметнікі, аснова якіх канчаецца на цвёрды і зацвярдзелы зычны, напрыклад: новы, новая, новае; свежы, свежая, свежае.
2. Прыметнікі, аснова якіх канчаецца на мяккі зычны, напрыклад: зімні, зімняя, зімняе.
3. Прыметнікі, аснова якіх канчаецца на г, к, х, напрыклад: доўгі, доўгая, доўгае; мяккі, мяккая, мяккае; сухі, сухая, сухое.
Табліца скланення поўных прыметнікаў.
03 пз о < к о О Адзіночны лік Множны лік
Мужчынскі род Ніякі род Жаночы род Для ўсіх родаў
3 Я н. белы белае белая белыя
3 м р. белага белага белай (ае) белых
3 і=4 д. беламу беламу белай белым
сп в. як Н. або Р. як Н. белую як Н. або Р.
0 я т. белым белым белай (аю) белымі
м. (аб) белым (аб) белым (аб) белай (аб) белых
н. стары старое старая старыя
о р. старога старога ctnapой (ое) старых
eu з д. старому старому старой старым
° Е й 3 в. як Н. або Р. як Н. старую як Н. або Р.
я т. старым старым старой старымі
5 м. (аб)старым (аб)старым (ою) (аб) старой (аб) старых
82
3 3 0) к S 03 н. р. д. в. т. м. сіні сіняга сіняму як Н. або Р. сінім (аб) сінім сіняе сіняга сіняму як Н. сінім (аб) сінім СІНЯЯ сіняй (яе) сіняй сінюю сіняй (яю) (аб) сіняй сінія сініх сінім як Н. абоР. сінімі (аб) сініх
* х « н. р. д. в. т. м. ціхі ціхага ціхаму як Н. або Р. ціхім (аб) ціхім ціхае ціхага ціхаму як Н. ціхім (аб) ціхім ціхая ціхай (ае) ціхай ціхую ціхай (аю) (аб) ціхай ціхія ціхіх ціхім як Н. абоР. ціхімі (аб) ціхіх
Практыкаванне 213. Праскланяйце наступныя прыметнікі разам з назоўнікамі.
1) Чырвоны сцяг, глыбокае возера, жоўтая кветка; 2) стары дуб, хітрая лісіца, свежае сена; 3) летні дзень, зімняе падарожжа, сіняя хустка; 4) доўгі шлях, сухое дрэва, кароткая прамова.
Практыкаванне 216. Спішыце сказы і замест кропак устаўце прапушчаныя літары. Выпішыце, паставіўшы ў пачатковай форме, спачатку прыметнікі з цвёрдай і зацвярдзелай асновай, потым з мяккай і нарэшце з асновай на г, к, х. Вызначце вусна род, лік і склон прыметнікаў.
1) Да родных гнёздаў жураўлі з далёкай стараны л...цяць. (Тв.) 2) На неб... начавалі нізкія мяккія воблакі. (Шам.) 3) Праплывалі па баках зубчастыя ...ліны, купчастыя пр...дарожныя хвоі. (Лыньк.) 4) Л...цяць пералётныя птушкі блакітнай асенняй парой. (Іс.) 5) Дрэмлюць сонныя асіны над бл...скучаю ракой, хвалі коцяцца нізінай бе...канечнай чарадой. (Г.) 6) На ліпах вісіць апошняе з...латое лісц... . (Трг.) 7) Роўна шумеў у в...ршынях старых ялін і сосен вец...р. 8) В...снавымі раніцамі лес напаўняўся вясёлымі звонкімі галасамі дзяцей. 9) Слухаюць вушы гул песен... юначых, і цешыцца сэрца з в...лікага свята. (К.уп.) 10) Начныя цені хутка насоўваліся з бок... лесу. (Л. Т.) 11) Па неб... хмары, як палотны, п...ўночны вец...р ра...сцілае. (Кс.) 12) Чуліся г...ласы начных птушак, л...сныя шолахі. Вялі загадкавы гоман казачныя ў прадночным змроку в...лізарныя хвоі, яліны. (Лыньк.) 13) А якое чыстае і звонкае паветра ў летнюю раніцу! (Кс). 14) Чуецца прыемны пах мядовых сотаў. (Г.)
в*
83
§ 61. Правапіс склонавых канчаткаў поўных прыметнікаў.
1. У назоўным склоне адзіночнага ліку поўныя прыметнікі маюць наступныя канчаткі:
а) у мужчынскім родзе з асновай на цвёрды і зацвярдзелы зычны—ы: новы, малады, свежы, стары;з асновай на мяккі зычны і на г, к, х —і: зімні, ціхі, высокі;
б) у жаночым родзе з асновай на цвёрды і зацвярдзелы зычны і на г, к, х —ая: новая, свежая, высокая; з асновай на мяккі зычны —яя: сіняя, лепгняя;
в) у ніякім родзе з асновай на цвёрды і зацвярдзелы зычны і на г, к, х пад націскам —ое, не пад націскам —ае; з асновай на мяккі зычны —яе: гарадскде, старбе, маладбе, сухбе, чь’істае, жытняе.
2. У родным склоне адзіночнага ліку прыметнікі мужчынскага і ніякага роду з асновай на цвёрды і зацвярдзелы зычны і на г, к, х пад націскам маюць канчатак ога, не пад націскам —ага, з асновай на мяккі зычны —яга: малбга, старбга, еысдкага, сіняга, вясённяга.
У родным, давальным, творным і месным склонах адзіночнага ліку поўныя прыметнікі жаночага роду з асновай на цвёрды і зацвярдзелы зычны і на г, к, х пад націскам маюць канчатак ой, не пад націскам—ай, з асновай на мяккі зычны — яй: маладбй бярозы, маладбй бярозе, маладбй бярозай, аб маладбй бярозе; ч&стай васы, чь'істай еадзе, чь'істай вадой, у чь’істай вадзе; зімняй дарогі, зімняй дарозе, зімняй дарогай, па зімняй дарозе.
Заўвага Прыметнікі жаночага роду адзіночнага ліку ў родным склоне замест канчаткаў ой, ай, яй могуць мень канчаткі ое, ае, яе, а ў творным склоне —ою, аю, яю: маладой (ое) рабіны. маладой (ою) рабінаю; вясёлай (ае) песні, вясёлай (аю) песняю; сіняй (яе) хусткі, сіняй (яю) хусткаю.
3. У вінавальным склоне адзіночнага ліку прыметнікі жаночага роду з асновай на цвёрды і зацвярдзелы зычны і на г, к, х маюць канчатак ую, з асновай на мяккі зычны—юю: зялёную каліну, старую ліпу, глыбокую раку раннюю вясну, сінюю хустку.
4. У назоўным склоне множнага ліку поўныя прыметнікі ўсіх родаў маюць канчаткі ыя, ія: новыя сйшткі, машдыя дрзвы, дарагія сябры, летнія дні.
Практыкаванне 217. Спішыце сказы, дапісваючы ў прыметніках прапушчаныя канчаткі.
1) Ясн... неба, ранішн... свежасць, раса, ветрык і спевы птушак напаўнялі сэрца Лізы дзіцяч... вясёласцю. (Пн.) 2) Па травах сочн... у лясн... прысадах пасецца статак росл..., малад.... (Куп.) 3) У стэп шырок... машыны гулк... пайшлі. (Bad.) 4) Шырылася светл... паласа на ўсходзе. (Шам.) 5) Паветра
84
чыст... і празрыст..., птушкі балбатліва гамоняць. (Трг.) 6) Зямля пад нагамі была вільготн... і мякк... . Ноч была бязросн..., uix... і таксама нейкая мякк..., як зямля. (Шам.) 7) Пакрыліся смугой серабрыст... лясы, пагоркі, луг за ракой. (Лерм.) 8) На схіленай вершаліне хвоі красавалася старадаўн... буслава гняздо. (Кс.) 9) У светл... крыніцы вадзіцажывіца. (Бр.) 10) Дыванамі сцелюцца пад ногі шырок... калгасн... палі. (1с.) 11) 3за ракі плыло цёпл... духмян... паветра. (Шам.)
Практыкаванне 218. Пастаўце спалучэнні прыметнікаў з назоўнікамі ў множным ліку. Канчаткі прыметнікаў падкрэсліце
Зімняя ноч — зімнія ночы, цікавае апавяданне, бадзёрая песня, чыстая вада, летняе падарожжа, смелы ўчынак, правільны адказ, чэрвеньская ноч, глыбокае возера, высокае дрэва, сіняе мора, велізарнае збудаванне, мінеральная вада.
Практыкаванне 219. Спішыце, ставячы дадзеныя прыметнікі з назоўнікамі ў родным склоне адзіночнага ліку. Канчаткі прыметнікаў падкрэсліце.
Цёплы дзень — цёплага дня, цёплая хустка — цёплай хусткі, малады дуб, сіняя папера, пахучае мыла, зімні дзень, зімняе паветра, цёплае малако, высокі дуб, пахучая кветка, пахучы мёд, высокае дрэва, высокая гара, цвёрды крок, сухі клён, зялёная кветка, велізарная пабудова, белы снег, смачны пірог, маладая рабіна, ранняя вясна, правільнае рашэнне.
Практыкаванне 220. Пры спісванні дадзеныя спалучэнні пастаўце ў творным склоне адзіночнага ліку. Канчаткі прыметнікаў падкрэсліце.
Сіняя кветка — сіняй кветкай, шырокая рака, пахучая трава, летняя раніца, гарачая вада, ранняя вясна, высокая ліпа, светлая вада, зімняя сцюжа, зялёная фарба, шаўковая хустка, асенняя ноч, пеўчая птушка, маладая ліпа, старая бяроза, братняя рука, цікавая задача, роўная дарога.
Практыкаванне 221. Спішыце, замяняючы прыметнікі іншымі, супрацьлеглымі па сэнсу. Канчаткі прыметнікаў падкрэсліце.
Нізкае дрэва — высокае дрэва, малады клён, цёплае паветра, востры нож, халодны дзень, старое дрэва, хуткі рух.
Практыкаванне 222. Прыметнікі, якія стаяць у дужках, дапасуйце да назоўнікаў. Дужкі апусціце, канчаткі прыметнікаў падкрэсліце.
(Вясёлая, радасная) песняй, (прыгожая еясенняя) раніцай, (хуткае правільнае) рашэннем, (густая зялёная) травы, (тоусты стары) дуба, (сеежая смачная) стравай, (летняе цёплае) сонцу. (хуткае бурлівае) цячэннем, (стары развесісты) дрэвы.
85
Практыкаванне 223. Устаўце замест кропак неабходныя па сэнсу прыметнікі.
Акула —... марская рыба.
Мякіш —... частка печанага хлеба.
Залп —... стрэл з некалькіх гармат, вінтовак.
Кепка — ... галаўны ўбор з казырком.
Заліў — ... прастора, якая ўдаецца ў сушу.
Кватэра — ... жылое памяшканне.
Брусок —... камень для шліфоўкі і точкі.
Лялька —... цацка ў выглядзе фігуркі чалавека.
Школа — ... ўстанова.
Словы д л я даведак: драпежны, мяккі, адначасовы. мужчынскіі спецыяльны, водны, асобны, дзіцячы, навучальны.
Практыкаванне 224. Спішыце сказы. Прыметнікі, што ў дужках, дапасуйце да назоўнікаў. Дужкі апусціце.
1) (Ранішні) сонца толькітолькі набірала сілы. (Лыньк.) 2) Сонца стаяла нізка над (далёкі) лесам. (Чарн.) 3) Прыбеглі зайцы (шэры), вавёрачкі (гуллівы), бабры, лісіцы, вожыкі, казулі (палахлівы). (М. Т.) 4) (Зялёны) жыта схіляецца коласам к коласу. 5) Люблю лугі (квяцісты), люблю (шумлівы) гай. (Г.) 6) Ідзе вясна ў (шумлівы) водах, у (звонкі) срэбры ручаёў. (Кс.) 7) Гасне (вячэрні) зара. У (пярэсты) і (стройны) бярэзніку перастаюць шавяліцца (маленькі, свежы) лісточкі. (Я. Б.) 8) Люблю я зімы з маразамі, завеі (белы) ў палях. (Кс.) 9) Шумяць патокі (малады) разлівам (звонкі, веснавы). (Кс.) 10) (Спакойны) мора ціха плёскала на берагі (лянівая белапенная) хваляй. Спакой і (восенскі) яснасць былі ў прыродзе. (С.) 11) (Маленькі) вогнішча дагасала. На ім трапяталі (палахлівы начны) матылі, (зялёны) іскры светлякоў праносіліся ў цемры. (С.) 12) Стол уставілі ядой, мёдам (свежы і густы). (Бр.)
КНІГІ ОНЛАЙН
