Падручны расійска-крыўскі (беларускі) слоўнік
Вацлаў Ластоўскі
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 853с.
Мінск 1990
ГОРЛАНЙТЬ, зяпаць, галйкаць, крычаць, крыкач, зяпель, той, хто крычыць, зяпае.
ГОРНЙЦА, сьвятлгца, пакой.
ГОРНЙЧНАЯ ж. пакаёўка.
ГОРНОСТАЙ зьвярок Mustella егтіпеа; гарнастай.
ГОРН, ГОРНЙЛО ср. горан, гарно.
ГОРНІЙ, наўзгорны, наўгорны, нагорны.
ГОРОДЙТЬ што, абнасіць агародай, плотам, тынам, наагул—клеціць, будаваць; гарадз/ць, гарадзьба, агарода, гарод агароджаны кавалак зямлі, гародчык малы гарод, кветнік.
ГОРОД м. горад, гарадзк/, гараджанін. Даўнёй у нас разрожн/валі горад іместа, цяпер часта горад і места прымаюць 'за адно і тое-ж і зьмешваюць; пад словам, горад разумелі часьць гораду абнесеную агародай замак, ням. Burg, местам называлі рэшта дамоў гораду. Зам. горад, пішуць цянер место пад уплывам польйічыны. He люблю я места, па расійску—горад, бо надта-ж там цяснота і вялікі сморад (Бурачок). Калі ў XV[ ст. уводзілі па гарадох у нас майборскае права, то адначасова істнавалі два суды па гарадох: грозкі г. зн. замковы, крэпасны і местскі г. зн. грамадзянскі, мяшчанскі.
ГОРОСКОПІЯ ж. варажба паводле гвёздаў гараскопія.
ГОРОХ м. расьціна Pisum; гарох, гарохавы, гарошак, гарохавіны, гарохаўка, гарохавіна, гарошына.
ГОРСТЬ, ямка далоні з пальцамі, мера чаго загорнутага аднэй далоньню і пальцамі; жменя, горсьць; загорнутае двумя горсьця.мі—прыгаршчы.
ГОРТАНЬ ж. дыхавое горла з галоўкай або коўцікам, ад якога ідзе пакрываючы яго ў часе глытаньня язычок—горцік: дыхнліа.
ГОРСТАТЬ, гартаць, гарнуць, згарнлць.
ГОРШОК м. глыбокае начыньне з гліны рожн. формы; найменьня: гаршчок з шырокім верхам і вузкім выгбіста спусчаючымся сподам; гладыш с шырокім верхам і вузейшым, роўназвужаючыміся бакамі дном; стаўб_ун амфоравідай формы; гарлач з перахвачаным верхам; жбан форма гарлача але з аднэй ручкай.
ГОРНЦЕЧННК м, майстар які вырабляе з гліны начыньне, гаршкі; гаршкаль, ганчар.
ГОРЬКІЙ горкі, горкасьць, гарчыня, гарката гаркавы, гаркавята, горкнуць, гарчзць, гарчавець.
ГОРКЛЫЙ, які мае няпрыемны прагорклы смак; глкі, ялчзць, зьялчзць, праелклы. Елкае масла лой, сала. Елкі смак, пах.
ГОР'БТЬ, гарэць, гарзньне, гар, гаручы, гарзлы, гаркі, гарун, сугаркі; пал/цца, паленьне, палк/, паліва, апал, упал.
ГОРЬНІЕ ср. горыва, палнасьць.
ГОР'ЬЛКН, гульня у якой становяцца парамі, a адзін, спераду „гарыць”, ловіць; сугаркі, вугальк/, гарыпн/.
ГОРЯЧІЙ, крэпка нагрэты, напалены; гарачы, гарачлівы, гарачлівасьць, гарачэць,
ГОРЯЧНОСТЬ, свомасьць або стан, гарачага, спыхлівага чалавека; гарачнасьць, жарчыстасьць, ярасьць, запальчывасьць, палкасьць, ўспыхлівасьць, н^марасьць.
ГОРЯЧНТЕЛЬНЫЙ напітак, гарачомлівы.
ГОРЯЧКА ж. агульнае запаленьне крыві ў чалавеку; гарачка, гаручка, агняв/ца.
ГОСПНТАЛЬ м. шпіталь.
ГОСПОДЬ м. даўней ужывалася ў знач. господін, цяпер якэпітэтБога; Госпад.
ГОСПОДЯН м. выслоў ветласьці да другой асобы, зам. стар. „господь", ў значэньні: валадар, пан, гаспадар. Слова „господ", .господнн' аднаго і тагож парадку што і слова гаспадар, якое
цяпер у нас ужываецца ў знач. рас. „хозянн", даўней ужывалася акром таго ў значэньні валадар і рас. „государь“, прыкл. вялікіх князёў літоўскіх і князёў малдавянскіх тытулавалі гаспадарамі, a ,государство“ называлі „гаспадарства". Господарство молдавянское, господарство літовское, Дзеля адрожненьня ад гаспад&р, „хозянн", ў княжым тытуле клалі націск на о гасподар, гасподарскі, гасподараў. У грамадзкім жыцяці ў XVI ст., сустрачаем яшчэ словы: осподар і сподар (падобна як з рас. ,государь“ атрымалася скароч. „сударь"), але гэта слова было выціснута новым у тыя часы словам пан, прыйшоўшым да нас праз Польшчу. Слова п а н тагож парадку што нямецкае von, босьнійскае ban; падобна як на захадзе, так і ў палякаў, яно служыла эпітэтам двараніна, шляхціца, ў гэтым значэньні яно да апошніх немаль часаў ужываецпа і ў нас. Хоць з другой стараны слова пан здаўна увашло ў народную нашу песьню, прыкл.: Ой сыну, сыну, п а не Васілю (Р. 8-9 стр. 107), А ці дома, дома сам пан гаспадар? (Zienkiewi.cz, Piesni Ріпskie). Сядзіць пан Восіп за сваім с/палом, за сталом сядзіць іпры кубкі дзяржыць (Р. 8-9 стр, 113). He глядзя на гэта слова п а н у нас, у знач. ветлага эпітэту ніяк умацавацца дагэтуль няможа, галоўна дзякуючы соцыяльнаму змаганьню з паме: шчь'”’”’ ,.панамі“, і беларускае адраджэпьне ўвесь >ас стараецца знайсьці іншь: эпітэт. У ліку гэтых іншых эпітэтаў перапробаваны былі, часьцю ў літэратуры, а больш у грамадзкім жыцьці, словы: сам, сама, ваша, васпан, пасплня; грамадзянін, і, ўрэшце ізноў гаспадар. С а м, с а м а словы народныя, ужываюцца ў тым-жа значэньні, як рас. ветлае: „Вы“, „Вас“. Больш інтэлігентныя селяне, нават муж з жонкай, не гавораць да сябе на ты, кажуць — с а м, с а м а; тоё-ж самае і ў гутарцы са сваімі, роўнымі сабе, суседзямі, або калі хочуць падкрэсьліцьда кагосваёуважлівае адношаньне. Падобна як сам, сама. ў іншых ваколіцах кажуць в а ш а. Гэта апошняе слова больш пашырана чым першае. Утворана яно, праўдападобна, са скарочанага Ваша Міласьць; як шырока яно ўжывалася ўнародзе мож-
на мяркаваць з таго што у XVIII ст. апрасьцеўшую, зьбяднеўшую шляхту паны называлі „шляхціц ад вашэці", зн. пад селяніна, які ў абхожаньні выказуе вядому’ю таварыскую агладу. Цяпер слова в аш а старыкі сялянегавораць ў знач „Вы“. Ва с па н, в a с п а н я, в a с а н, па моему, хоць можа мыляюся, слова тагож парадку што госпад, і господін у якім пачатковае прыдыховае, г. перашло ў в, (чраўняй для прыкладу—госпад, зформай оспод. о с п о д н н); магчыма што і канцавыя д і н разьвіліся незалежна ад польскага ўплыву, а тады, і слова п а н, магло атрымацца самаістым шляхам ад нейкага праарыйскага караня: (гос!васІпа|н|д). Урэшце, апошнімі часамі маецца паварот да старога гаспадар (Нарцызаў „Важная фіга“) як да эпітэту ў знак ветлясыіі. ІІекатэрыя ужываюць і слова гаспадзін, але гэта апошняёёсьць найнавейшы ў нас уплыў русыфікаціі. Я пропанаваў бы ужываць у знач ветлага рас. .Вы', слова влша; у знач. рас. господнн, слова пан.
ГОСТЬ ,к. госьць, госьця, гасьц/ць, гасьціннасьць, гасыц'нец падарунак госьця, або з гасьчіны, агулыіа п.царунак; гасьц/нніца дом у якім госьняць. астанаўліваюцца падарожныя.
ГОСТМННАЯ, сьвятліца, пакой дзе прыймаюць гасьцей; сал<>н, гасьц/нная.
ГОСУДАРЬ м. валадар, вярхоўны валадар зям■ч; гасподар, гасп<>дарскі, гасподарства; дзяржлўца. Гзтым апошпім тытулам маскоўскія цары часам тытулавалі каралёў польсках у часе разьмірья каб чазначыкь, іпто яны выбраныя не патомныя, як бчтцам ім, царом, не раўня.
ГОТОВНТЬ што, прыгатаўляць, прыгатоўлены, прыгатдвывацца.
ГОФРНРОВАТЬ франц. гафраваць, дробна выгібаць, набіраць складкі.
ГРАБНТЬ што, каго; зграбаць і раблямі у адну кучу; грябіць, грабцы тыя піто граб_уць, зграбаюць; грлбленьне. Забіраць сілай, гвалтам; раба-
вяць, рабунак; лупіць, лупгжа, лупгжнік. Аблупілі па дарозе, грабіць, грабежнік, грабгжа.
ГРАБЛЙ ж. мн. ручная прылада да зграбаньня; складаецца з галоўкі у якой ад 10 да 16 зубоў і з доўгай ручкі грабавіла, грабаўя; граблі, грябельцы. Грабкі сталовыя „внлкй“, да браньня яды. Грабзаць, шарыць рукамі. Грабзнуў рукой па плячах. Што ты грабзаешся па паліцы. Грабзаецца, лёзе на гару. Мядзьведзь грабзнуў лапай.
ГРАБ м. дрэва, белы бук; бераст.
ГРАВЕР м. ням. майстар які выразае рысункі для аддрукаваньня іх, на дрэве, медзі і інш; рытар, рыцец—рытарскае далатцо; рыць, выразаць далатцом.
ГРАВЮРА ж. рыцжа.
ГРАВІЙ м. фр. буйны пясок; жв/р, грант.
ГРАДУС м. лац. ступень. Акружнасьць або круг дзеліцца на 360 градусаў; градус.
ГРАДАЦІЯ ж, разьбіўка, распадзел чаго на градусы, на ступені; градація,
ГРАД м. замерзшыя ў паветры дажджавыя кроплі: град, градзіня, градны, градовы, градабой.
ГРАД м. горад.
ГРАДОНАЧАЛЬНЙК м. начальнік гораду; гараднгчы.
ГРАЖДАНЙН м. кожды чалавек які уходзіць у склад народу, зямлі, дзяржавы; грамадзянін, грамадзянскі, Грамадзянства, грамадзянскасьць.
ГРАМОТА ж. уменьне чытаць і пісаць; граматнасьць, грдматны.
ГРАНАТА ж. ням. гарматны разрыўны набой, пустая куля напоўненая порахам з устаўленым у сьвіійч запалам; граната.
ГРАНАТ м. фрукт цбплых краеў Punica granatum гранат.
ГРАНДІОЗНЫЙ франц. вялічэзны, аграмадны, урочысты.
ГРАННТ м. гран/т, дзікі камень.
ГРАНЬ ж. кант, руб, брыж, грань.
ГРАННЦА ж. рубеж, мяжа, дукт. Найраней у нашай літэратуры выступае слова рубеж, пазьней мяжа і граніца, і ўрэшце, дукт. Слова рубеж праўдападобна— аугульна-славянскае, прынамні многія славянскія, мовы ўжываюць яго ў тым-жа значэньні як і ў нас, дзеля абзначаньня граніцы. Паходзіць яно ад славянск. „рубнть", сеч. Частаўстаройнашай літэратуры ўжывалася ў значэньні рас. „предЬл", польск. „kres“. У народнай нашай мове цяпер не ўжываецца, хоць ведама ей слова р у б, ў значэньні рас. „грань. Г раніца, паяўляецца ў актовай мове не пазьней XVI ст., слова аднаго і таго-ж караня 3: г р а н к а—кантовы скрыль пчалінай, вузы даўней--а ў некаторых беларускіх гарадах і дагэтуль,— зьвязка шрыфту набранага да друку; г р а н ь, востры выступ, вугол на чым колечы: грзніць рлбіць канты на рэчы не канцястай, а такжа, у ратайстве, ўзначэньні дзяліць поля на лехі. Цікава адмеціць, што ў некаторых мясцох, прыкл. каля Вяліжя, граніцай называюць ляху, рас. „грядка“. Пасеяў граніцу калапень і 10 граніц капусты пасадзіў. Пасколькі ў старой літэратуры рубеж і граніца ўжываюццца дзеля абазначаньня лініі раздзяляючай зямлю, то мяжа ня мае гэтага значэньня. Яна абазначае не заараную баразну зямлі, як разьдзел паміж ральлёй. У значэньні разьдзяляючай лініі слова мяжа пачало быць тасаваным толькі ў апошнія часы. Слова дукт у значэньні граніцы, рубяжа, пачынае сустрачацца ў актах XVII ст. У жывой мове ўжываецца больш паміж інтэлігенціі, ў Лепэльскім павеце. Дукт слова лацінскае.
ГРАФА ж. рыса на паперы якая дзеліць яе на стаўбцы, клеткі і лініі; рубрыка, стаўбец.
ГРАФМН м. франц. шклянная бутля звыкла з добрага шкла да падаваньня на стол напіткаў; букач, букатка; калі з доўгай шыйкай гусец, гусачок, гусак.
ГРАФЙТЬ, лінаваць, рубрыкавлць,рубкаваць; рубнгк, чатырохкантовая лінейка.
ГРАЦА ж. ням. трызубы крук да ачысткі лех ад травы; дзяргач, кастыр.
ГРАЦІЯ ж. грэцк. стройнасьць грацыя,
ГРАЯТЬ, каркаць, грякаць.
КНІГІ ОНЛАЙН
