Патушаныя зоры
Масей Сяднёў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 375с.
Мінск 1992
— Ёеі найбольш кампетэнтны ў літаратуры. Ты, канешне,— самы кампетэнтны, і ты пабіў яго. Чаго ты хочаш яшчэ ад яго? Ён нічога дрэннага не меў на ўвазе. Зрэшты, я выступлю па абедзе і ўсё выраўпую. He турбуйся!
Райана перайшоў да мяне:
— Я даю вам (ён пачаў звяртацца да мяне па «вы») месца ў саміх Касцюковічах, у дзесяцігодцы,— выкладаць беларускую мову і літаратуру. Згода?
Я не ведаю, што яму адказаць. Упаўнаважаны насцярожыўся — слухае.
— Найлепшая ў раёне дзесяцігодка. Настаўніцкі калектыў ідэальны. Папрацуеце год, пабачыце: спадабаецца — застанецеся, не — паедзеце ў свой Мінск.
— Райана, не Мінск, а Менск. Беларускія нацыяналісты, «нацдэмы», не любяць «Мінску».
— Дык ён жа не нацдэм!
I ўжо да мяне:
— Ну дык і як? Заўтра і аформлю. Выпішу прызначэнне.
— Райана, не спяшайся гэтак! — уставіў сваё ўпаўнаважаны.
У душы я кляну сябе, што не магу разгаварыцца з райана, не магу даць яму канкрэтнага адказу. Мяне прыгня-
тае прысутнасць упаўнаважанага. Я хацеў бы прыняць прапанову райана, такую спакуслівую. Прапанова райана ўзвышае мяне, я вырастаю ў сваіх собскіх вачох, я ўяўляю нават, як быў бы задаволены мой бацька маёй пасадай выкладчыка ў раённай дзесяцігодцы, як зайздросцілі б мне ў Мокрым. Але я не люблю Касцюковічаў. Я не ведаю іх. Мне яны чужыя. Мне трэба ехаць у Менск ■— гэта мая наканаванасць. Я не магу не ехаць туды. Я мушу спраўдзіць сябе, не важна як — мне важна дайсці да свайго канца, спраўдзіцца. I таму я не магу нічога сказаць райана. Ён глядзіць на мяне сваімі добрымі вачыма і, магчыма,— дапушчаю — разумее, чаму я маўчу. А калі не разумее? Тады я трачу сябе ў ягоных вачох. Ён можа падумаць — хутчэй за ўсё — што я проста несур’ёзны чалавек, не варты ягонай увагі. He паверыць і Вяркееву: «Перахваліў, я нічога не бачу ў ім».
Вяркееў, бачу, незадаволены мной: дзе падзелася мая вынаходлівасць, спантаннасць, мой досціп, нарэшце, мая культура, эрудыцыя?
I Вяркееў ратуе сітуацыю:
— Райана, мы заўтра зойдзем да цябе ў канцылярыю. Добра?
— Чакаю. Чакаю. Абавязкова.
Вяркееў заплаціў за ўсіх нас, і мы вылезлі з-за стала, ладна захмялеўшыя. Упаўнаважаны, развітваючыся, сказаў райана, што ён прыйдзе на ягонае выступленне. Падаў руку Вяркееву, у мой бок толькі кіўнуў галавой, кідка зірнуўшы мне пад ногі.
Вяркееву я сказаў, што на канферэнцыі не буду, пайду пахаджу па мястэчку, нанач прыйду ў наш нумар.
Па мястэчку я не хадзіў, адразу пайшоў у нумар. Пакінуў — каб мяне не шукалі — пісульку, што я пайшоў дамоў. Я не хачу заставацца тут нанач. Нецікава. Самотна. Да таго ж — я ведаю — Вяркееў прывядзе якую-небудзь з настаўніцаў, і што я мушу тады рабіць? He хачу ісці і да райана. Працаваць у Касцюковічах азначае — быць на вачох упаўнаважанага. Мая пуцявіна ўжо вызначана, і трэба ісці па ёй,
Да цёмнага я буду ўжо ў Мокрым. Хацеў быў зайсці да Піліпа ў Дом калгасніка, сказаць і яму, што я іду, але перадумаў — не пайшоў да яго. У мяне ўзнялася сіла — бегчы ў Мокрае. Хутчэй у МокраеІ Я не раз хадзіў з Мокрага ў Касцюковічы — туды і назад у той жа самы дзень.
Разам семдзесят вёрстаў. Яшчэ, купіўшы што, нясеш нешта і за спіною.
Выйшаўшы з мястэчка, я зняў свае бацінкі і — басанож — пусціўся ў дарогу. Праз вёскі пе йду — міпаю іх. Нашто, каб мяне бачыў нехта на вуліцы босым? I, толькі мінуўшы вёску, зноў узыходзіў на дарогу. Качуся — калі дарога йдзе на спад, іду павальней — калі яна ўзнімаецца. He надта разглядаюся — у мяне мала часу. Сустракаю зрэдку калгасныя абозы — вязуць на станцыю здаваць дзяржаве нарыхтоўкі: сена, маладую бульбу, дровы. На багністых мясцох бачу загрузлыя вазы, паламаныя восі, дугі, скінутыя каткі. Найбольш уражаюць укачаныя ў багну коні — яны такія мізэрныя, і, гледзячы на іх, заходзіцца ад жалю сэрца. У паветры вісіць лаянка — у пе■чань, у Бога, у Сталіна. Добрай вупражы няма, усё пяньковае, і яно хутка зпошваецца, рвецца. Як гэта мне ўсё знаёма! Колькі разоў я загразаў вось гэтак, як яны. Я загрузаю і цяпер, толькі ў нечым іншым.
Мінаю маё Машавое. Сонца ўжо садзіцца. Ягоныя прамепні — ужо рэдкія, але агністыя — дастаюць, як штыхамі, на ўзгорку царкву і, адбітыя ёю, паламаныя, гаснуць. Хоць крыжоў па царкве і пяма, але ў маім уяўленні яны ўсё гараць, як і тады, калі я глядзеў на іх, едучы з бабцяй на споведзь. Здаецца, варта толькі мне зноў глянуць на купалы, як яны, зіхатлівыя, пырснуць на мяне сваім золатам.
Набліжаюся да маіх Жаркоў — там-сям у хатах ужо хліпаюць агні — слабыя, нясмелыя, мігцяць употайку, затуленыя ў куткох.
Да Мокрага засталося тры вярсты. He ведаю, чаму пры набліжэнні хвалююся і яшчэ болып спяшаюся. Пад наплывам пачуцця трачу здольнасць думаць.
Уваходжу ў Мокрае. He, я не пайду вуліцай. Пайду агародамі паўз рэчку. Нашто мне з кім сустракацца? Паўз рэчку ціха стаяць, стаіўшыся ў вечаровай цішыні, хмызнякі. Нагрэтая за дзень трава дыхае нечым п’янкім, духмяным, востра пахным. Вось я ўжо й дайшоў, куды йшоў. Бачу — у іхным заднім вакенцы агеньчык. Узыходжу на іхны агарод, з агарода — у сенцы. Бяруся за клямку — адчыняю дзверы ў хату: яны сядзяць за сталом. Вячэраюць. Кінуўшы лыжку на стол, Хіма бяжыць да парога, мне насустрач:
— Што такое? Прыехалі ўжо? А мой стары?
— Застаўся... Я толькі адзін.
— Прыехаў на чым?
— Прыбег...
— Прыбег?
— Напраўду.
— Занудзіўся, ці што? Ах, які ж ты бяглівы! Хадзі, даражэнькі, за стол. Павячэраем разам. Згаладаўся ж за дарогу, нябось.
Садзіць мяне за стол. Дае лыжку. I мы трох сіляем з аднэй міскі кулеш, гарачы і густы, запраўлены скваркамі.
Пры святле ў Дусі зораць вочы, свецяцца нейкім асаблівым бляскам. Глядзіць на мяне — гаворыць са мною вачыма. Я сіляю кулеш няўпэўнена і нязграбна. Яна ўсміхаецца, калі з мае лыжкі капае па стол кулеш. Гаворыць:
— Ты не ўмееш есці нашага куляшу.
Забраўшы з грудзей косы, закідвае іх за плечы, злёгку дакранаецца левай рукой локана, што звісае ў яе над вухам. Яна неспакойная. Уражаная маім прыходам.
— Цябе там нечым угнявілі, што так прыбег,— пытаецца Хіма.— Гэта ж не так сабе прычгаў? Мой стары нічога табе не казаў? Калі прыедзе? — Вылезла э-за стала: —Ад куляшу па целяшу. Ды куляшом я вас не накармлю. Дастану яшчэ чаго.
Выйшла ў сенцы. У нейкім сполаху Дуся зірнула на мяне, відаць, таму што мы засталіся з ёю адны. Але вярнулася з сянец Хіма з паліваным гаршком у руках. Паставіла на стол. Пачала калупаць з яго на ісподак заліты маслам сыр.
Дуся бярэ рукамі з ісподка драбочкі сыру, дае мне, кладзе сабе ў рот, смеючыся. Мне падабаецца, як гэта яна робіць. Яна пачувае сябе ўжо больш свабодна, натуральна. Я любуюся ейнымі загарэлымі зграбнымі рукамі, адкрытай, прыгожай шыяй. Лёгкую, тонкую балахонку на ейных грудзёх ледзь прыкметна пораць два кукішы ейнай сарамлівасці. Я не гляджу на іх — грэх.
Ззаду нас, у вакне, спалыхнула трывожным святлом зарніца. Хіма, перахрысціўіпыся, пачала зачыняць вокны — будзе навальніца. Нездарма ж так парыла.
— Масеевіч, заставайся ў нас нанач. Нам боязна адным. Падышла да вакна. Адчыніла. Зірнула на ўсе бакі: — Сунецца цёмная туча — агонь у чэраве. Ці не на бяду якую, крый ты Божа! Застанься. Начуй у нас!
— Але я мушу йсці. Мне трэба збірацца.
— Ты не хочаш у нас заставацца? — спыталася Дуся. Я не пайшла б — баюся грому. Хочаш дамоў?
— Так, дамоў. I — не дамоў.
— Ды што ета ты гаворыш, Масеевіч? Бог з табой, a куды ж? — устрывожылася Хіма.
— Мне трэба збірацца, збірацца... у дарогу.
— He мані. У якую дарогу? Гэта табе надаела ў нас, і цябе цягне туды назад, у горад,— не верыць мне Хіма.— От не дуры галавы, чалавеча. Хочаш Дусю напужаць? Куды ты пойдзеш проці ночы? Заставайся, кажу!
Дуся глядзіць на мяне — што я скажу? Я вылажу з-за стала. Вылазіць за мною і Дуся.
У вокнах зноў, як у сударгах, закалацілася зарніца. Хіма ледзьве паспела перахрысціцца. Яна выкруціла ў лямпе кнот, і лямпа згасла. «Нельга, каб гарэла святло ў гразу».
Я стаю ўжо ля парога, гатовы выйсці. Вокны ўсё часцей асляпляюцца бліскавіцай, і ў прамежках гэтага асляплення я ўлаўліваю постаць Дусі ў белай балахонцы. Пад дзвярыма азваўся кот — просіцца ў хату.
— I ён чуе небяспеку. Уцякае. Бяжыць да людзей. Баіцца застацца на двары,— ціха, амаль шэптам, гаворыць Хіма.
За хатай, над рэчкай, ударыў гром, і рэха пакацілася па ўсім наваколлі. Яшчэ і яшчэ. Раз за разам. Загуркатаў. Яшчэ лупянуў.
— Пэўна, вярбу над мостам цяў,— прашаптала Хіма.
Зашумеў дождж, і сціхнуў гром. Ды нечакана лупянуў зноў у самы вугал, і сіняя кацёлка пакацілася па двары.
Дуся кінулася за полаг на свой ложак.
— Крый ты Божа, а я й забылася юшку зачыніць — яшчэ ўляціць у комін. He стой і ты ля парога. Ідзі супакой Дусю — насмерць перапужалася.
Я адхінуў полаг — Дуся ляжала, накрыўшыся з галавой.
— Баішся грому?
— Каб у хаце быў бацька. я не баялася б. Як гром, я тулюся да яго і хоць дрыжу ўся, але ў ягоных руках супакойваюся.
Яна скінула з сябе дзяругу і гатовая была ўзняцца. як гакнуў, здаецца, у самую хату — гром. Учэпістая, прыклеілася да мяпе. Калоціцца. I толькі калі я дакрануўся яе шчакі сваёю, яна супакоілася, сціхла.
— Ты цяпер як у бацькі.
Маўчыць.
— He баішся?
ГТацалавала.
Дождж абкладваў сваім шамаценнем хату, лагодны і сцішны, закладваў вушы, суцяшаў. Гром ужо не парушаў гэтай сцішнасці. Толькі дзесьці далёка — ужо за Вараноўкай — зрэдку чуваць было ягонае вуркатанне.
— Ты ўжо цяпер не пойдзеш ад нас? Застанешся ў нас? Мая маці не пусціць цябе.
— А ты пусціш?
— Я таксама не пушчу цябе. Змокнеш.
— А калі дождж перастане, магу я пайсці?
— Дождж будзе йсці. Хіба табе дрэнна ў яас?
Але дождж усё-ткі ўшчук, і я пайшоў. Адарваўся. Я баяўся пераступіць тую крайнюю мяжу, да якой я так наблізіўся. Дуся — нясведамае дзеўчанё, але ўжо абуджанае і гатовае на нешта ёй дасюль няведамае, прынадна неадчэпнае. Я мушу пайсці ад яе як найхутчэй, каб не выклікаць у яе, абуджанай, яшчэ болей згубнай для яе жарсці. Я не хачу, каб на гэтым усё і скончылася.
Заўтра я скажу бацьком, што еду. Я сваё тут адбыў. Сягоння серада, і да суботы яшчэ будзе ў маці час сабраць мяне ў дарогу. Надышоў час мне выбірацца, і нікуды больш, як толькі ў Менск. Я не магу не вярнуцца туды. Усё маё там. Я ведаю — бацькі ўжо пе будуць болей пярэчыць — яны здаліся, змірыліся з тым, што няўхільна.
КНІГІ ОНЛАЙН
