Патушаныя зоры
Масей Сяднёў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 375с.
Мінск 1992
Hi з кім асабліва Лявонавіч у гутарку не ўступае — робіць сваё, толькі калі ў брыгадзе пачуеш ад яго якое слова, дый то як кароткі адказ на якое-небудзь запытанне. Буркне і сціхне. Думае нешта сваё. 3 гэтым усе звыкліся, і ніхто надта не набіваўся яму ў суразмоўнікі. Гэтак і заставаўся ён сам па сабе, а людзі самі па сабе.
Адылі яму ой як хацелася з кім-небудзь загаварыць, ды не было з кім. 3 Маланняй ён дзяліўся толькі сваімі снамі пра сына, але гэта яго не задавальняла, яму трэба быў нехта чужы, перад кім ён мог бы адкрыцца, выкласці ўсё, што накіпела ў ягонай дупіы. Ды такога чужога не было ў яго, і невыказны жаль тлеў у нутры, не знаходзіў выхаду.
Асабліва цяжкой была для Лявопавіча нядзеля, калі ёп не працаваў і калі ў клубе — што праз дарогу — моладзь спраўляла свае гулі: танцавала, спявала, весялілася. Гэта балела Лявопавічу. Ён глядзіць у вакпо, бачыць, як моладзь спяшаецца, пачуўшы гармонік,— хто з кім Ba-
ляць валам. Смяюцца, рагочуць. А калі гарачыня, дык выходзяць з клуба і танцуюць, можна сказаць, пад самым вакном Лявонавічавай хаты. Глядзіць на ўсё гэта Лявонавіч і ніяк не можа сцішыць болю ў сэрцы: «Усе тут. Усе тут, толькі няма яго аднаго. Гуляюць вось і што ім да Karo?» Лявонавіч не можа заснуць, пакуль не сцішыцца ўсё на вуліцы, пакуль не разыдуцца хто куды. Дый пасля, калі настане цішыня, Лявонавіч усё роўна пе можа заснуць — лезуць думы адна за аднэй. Думае пра Вяркеева. Можа, загляне. Быў жа ўжо колькі разоў. I ўсё ўпачы. Саромеецца, баіцца заходзіць днём. Пабачаць — скажуць: спачувае. Ды ён — малайчына. Пагаворыць. Супакоіць. I лягчэй на сэрцы. He цураецца. Няхай бы ж забег во й цяпер. Пэўна, недзе гуляе. Што яму, маладому?
I Вяркееў прыкаціў — п’янюсенькі. «Хоча ўзнаць што пра сына ці так — лагаварыць? От — як вымаліў яго».
Селі за стол упоцемках.
— Я, Лявонавіч, толькі на хвілінку. Бег і вось забег. Як дзялы? Надта не мардуйце сябе. Будзе перамепа, і ўсё пераменіцца. I пабачыце — Мікола хутка вернецца.
— Адкуль ета вы знаеце?
— Скажу вам вось што. Давяраючы вам. Гітлер усёткі нападзе на нас. Мала што ён з намі дагавор заключыў. Усё, што мы атрымалі па дагавору з ім, забярэць назад. I каб жа толькі гэта! Як ашалелы прэцца й прэцца. Скруціў вон Фрапцыю, і ў Еўропе ніхто ўжо не ўстаіць проці яго. Завернецца, кажу, і папрэцца на нас. I тады што? Наўрад, каб мы яго стрымалі — праломіць нашу абарону і пойдзе наскрозь, аж да Уралу. Прабойная сіла ў яго вялікая. Дык разляцяцца і тыя лагеры. I пойдуць, пабрыдуць з іх ува ўсе канцы нявольнікі. Гэтак прыйдзе дахаты і Мікола. Кажу вам!
Лявонавіч слухаў настаўніка, вучопага чалавека, насцярожана і з пэўнай доляй недаверу: «Як гэта ён так раптам загаварыў пра вайну, пра Гітлера. Усё як бы ціха, a ён пра вайну... Ніхто нічога не гаварыць, а ў яго на языку — вайна. Ці, можа, сп’яну?» Ды тым не менш слухаў уважліва, стараўся нічога не прапусціць, усё ўцяміць. «Пэўна ж, мы, сляпыя людзі, нічога не ведаем — што і да чаго. А гэта во чалавек разбіраецца, бачыць наперад. Прадказвае».
Лявонавіч слухаў і адчуваў, як у ягоную душу ўлі-
ваецца нешта новае, дасюль нечуванае нешта радаснае, хоць і трывожнае. Вяркееў узбудзіў у ягонай душы надзею, ашаламіў яго незвычайнымі новасцямі. Лявонавіч адчуваў, быццам у яго пад нагамі вырасла нейкае апірышча.
— Ці пра ета, пра вайну, пішуць газеты, ці вы гэта ад сябе?
— Газеты выхваляюць поспехі Гітлера ў заваяванні Еўропы, але маўчаць, піто ён можа заваяваць і нас. Газеты пра гэта пакуль што маўчаць. Але ёсць людзі ў Крамлі, што бачаць такую апаснасць. Нездарма ж наша ваенная тэхніка дзень і ноч грукочыць праз станцыі і лаўстанкі. Вязуць. Куды, вы думаеце? На Захад. Для спаткання з Гітлерам. Нашым снаражэннем завалены ўжо ўвесь наш Заходні фронт. Адкуль я ведаю, запытаецеся? He сумнявайцеся! Мы ведаем. Мы ведаем, што Гітлер вылупляе свае вочы на нашыя прасторы, дык мы і хочам стварыць надзейны заслон супраць яго. Гэта адно. Іншае — каб, як вытварыцца адпаведная сітуацыя, ударыць Гітлеру ў спіну. Ён там, на Захадзе, будзе курпечыць розныя Бельгіі, Галандыі, Даніі, а мы — тут як тут. Раз-два, і ўся Нямеччына наша. He падумайце, Сталін таксама ў шапку не спіць. Вусамі сваімі добра стрыжэ.
Лявонавіч не можа ўседзець на месцы спакойна — усё гэта так незвычайна для яго. Усё гэта такое пажаднае, але й такое ненадзейнае. Захапленне яго вялікае, але й апаска не меншая: як пачнецца тое, дык чым яно скончыцца.
— Вы думаеце, што й мы тут, на месцы, не рыхтуемся да гэтых падзеяў? He, Лявонавіч, рыхтуемся, дый яшчэ як! Мы лічымся — трэба ж разлічваць на самае горшае,— што Гітлер можа праскочыць, заняць некаторыя нашы тэрыторыі, у тым ліку і наш раён. Дык што, вы думаеце, мы будзем сядзець склаўшы рукі? He, у нас на такі выпадак будзе ўжо ўсё гатова. У нас ёсць ужо бронь: старшыпя сельсавета застаецца ў тыле, наш камсамольскі важак...
— А вы?
— I я. Да нас далучацца і некаторыя раённыя кіраўнікі, на чале з сакратаром партыйнай арганізацыі. Між іншага, пакідаецца ў тыле і наш з вамі ўпаўнаважаны для арганізацыі партызанкі, на выпадак, калі, кажу, вораг дапне і сюды. Вось такія, Лявонавіч, планы. Я з вамі гавару сакрэтна, давяраючы вам. Хоць вы і пакрыўджаны савецкай уладай чалавек, але вы не вораг савецкай улады.
Я думаю, Сталін распусціць турмы — патрэбны людзі. Выйдзе і Мікола, ваш сын, а мой таварыш. Дзеля яго, у імя яго я й гавару пра ўсё гэта з вамі. Мы з ім не заўсёды ладзілі, але я паважаю яго як здольнага, карыснага нам чалавека. Пабачыце, Лявонавіч, мы яшчэ будзем з ім партызаніць... Мне шкада цёткі Маланні — гэтак яна ўбіваецца! А Дар’я? Гэта ж золата, а не дзеўка! Прывязаўся я да вашай сям’і, як ні да кога. Вы сапраўдныя людзі. Вы мне — як бацькі. Вы думаеце, я прырос тут, знайшоў душэўных людзей? He, каб не вы, мне некуды было б дзецца. Я, можа, дзеля гэтага і ў бяду папаў — пусціў на свет Божы незаконнае дзіця.
Жальба, скарга Вяркеева падкупіла Лявонавіча, ён стаў болей верыць у тое, што яму гаварыў паважаны ім настаўнік.
— Думаеце, Сямёнавіч, Сталін пабярэць і тых, што ў турме сядзяць? Возьміць ён іх у армію?
— Усе яму спатрэбяцца... А як жа? Але, Лявонавіч, я ж не Бог, усяго ведаць не магу. Можа, яно ўсё пойдзе па-другому.
— Я, Сямёнавіч, баюся, што як пачнецца вайна, зняволеным будзе горш. Іх можа Сталін і пастраляць.
— Нашто яму іх страляць. Вайна пастраляе, як яна пачнецца. А я ўпэўнены ў тым. Але ж пайду ўжо — глядзіце, ужо віднеецца.
Лявонавіч зірнуў у вакно — супакоеная за ноч дарога ўжо шарэла, плот насупраць выступаў з імглы сваімі абрысамі.
— Дык, Лявонавіч, іду. Хай наша гутарка застанецца паміж намі. Можа, я вам і зашмат нагаварыў... Ад Міколы ж нічога не чуваць, а?
— Я ж бы не таіўся ад вас.
Вяркееў пайшоў, пакінуўшы ў душы Лявонавіча надзею, спадзяваннне, сумляванне, трывогу.
На прызбе дзеда Мельніка сядзяць дзяўчаты — вечар ядраны, халаднаваты, і яны туляцца адна да аднэй. Хлопцы ўкліньваюцца паміж імі, садзяцца на калені, залазяць за пазуху, просяць пагрэць там свае рукі. Дзяўчаты брыкаюцца, адпіхваюцца, верашчаць. Але хлопцы, асабліва найбольш нахабныя, лезуць зноў, дамагаюцца свайго. Але лезуць не да ўсіх. Ёсць дзяўчаты, якіх яны баяцца: тыя добра даюць ім кулакамі пад рэбры.
— Няхай сядзяць, недатрогі. Каму яны патрэбпыя? У нас ёсць вон маладзейшыя.
I чапляюцца да тых «маладзейшых» —• повай змены, якой папоўнілася дзявочая грамада пад хатаю дзеда Мельніка. Сярод гэтай новай змены і Дуся. Яна прыходзіць сюды спяваць. Маці просіць яе не пазніцца, прыходзіць дахаты, калі яны яшчэ не лажацца. I калі Дусі доўга няма, па яе прыходзіць маці. Забірае яе, і яны разам ідуць дахаты. Хлопцы суправаджаюць іх жартамі, смехам і скаромнымі словамі:
— Усё роўна не ўцалее.
Сёння вечар звонкі, і дзяўчатам трэба ўсё-ткі заспяваць. Сціхаюць і хлопцы. Часамі і яны слухаюць, хоць і нядоўга. Дзяўчаты радзяцца, з якой песні пачаць. Пагаджаюцца на той, якая будзе далей чуваць. Спрабуюць свае галасы. Нейкая з іх — вядучая — бярэ ноту — завысока, кажуць. Просяць — ніжэй. I вось, ужо зладжаныя, патхнёныя, яны аддаюцца песні, аддаюцца ўсёю душою, выспеўваюць усё тое ў ёй, што наспела і просіцца на волю. Песня ўзнялася высока, паплыла, пакацілася, япа то замірае, то зпоў узносіцца, бясконцая, запаўняе прастору, і ў ёй, у гэтай прасторы, здаецца, ужо пічога няма, апрача самой песні. Дуся мае надзвычайны слых і голас. Ейны толас пазнаюць нават на адлегласці, у бліжніх вёсках, дзе таксама збіраюцца па вечарох хлопцы і дзяўчаты. Адклікаюцца сваімі песнямі або прыслухоўваюцца, як спяваюць іхныя суседзі.
— Чуеце? Гэта ж Хіміна Дуся гэтак бярэ.
Калі Дуся не прыходзіць на спеўку, яе выклікаюць ейныя сяброўкі. Сярод дзяўчат на прызбе дзеда Мельніка ёсць выдатныя спявачкі, харысткі, як іх называюць хлопцы. Да харыстак належыць і Дуся. Зрэшты, яе надта і не трэба ўпрошваць — сама рвецца на пагулянкі. Ейная маці добра ведае, што дачку цікавяць не толькі песні. Дзеўка яна ўжо «бальпіая», і Хіма неспакойная за яе. Выгадавала. Выпеставала. Дзеўка завідная. He налюбавацца. I ростам выйшла, і стройнасцяй, і з твару піхто не зраўняецца — шляхетныя рысы, бровы ўзнятыя, вочы — іскрыстыя, зірне — не ў адпаго сэрца ёкне. А было ж — іх за людзей яе лічылі: бедныя, хата голая, ні кала ні двара. Толькі яядаўна Піліп прыбудаваў сенцы. Гультаяваты, басні толькі расказвае. Пачоту ў людзей не мае — дзівак нейкі. А во глядзі — якую дзеўку праізвёў! Сын — як сын.
А гэта ўзяла ўсім. Піліп нават аўтарытэт набыў: такую дачку мае.
Пацішэла на прызбе ў дзеда Мельніка — дзяўчаты пачалі разыходзіцца. Позна ўжо. Заўтра трэба рана ўставаць на працу.
3 рэчкі на вуліцу напоўз туман, нічога не відно — схаваліся хаты. Дуся йдзе дамоў. Яе ніхто не праваджае. Хлопцы пагналіся за іншымі. Яна ні з кім не захацела ісці разам. Аж нехта ззаду цапнуў яе за плячо.
— Дуся, гэта я! Мікола.
Дуся пазнала Міколу Бугрова. Ён не прыходзіць на прызбу да дзеда Мельніка, адасабляецца — камсамольскае званне не дазваляе яму змешвацца з гуртам. Але за Дусяй ён страляе. Даганяў яе па дарозе дахаты ўжо не раз. Угаворваў, каб яна з хаты перабралася спаць у клець. Дуся баіцца яго. Дый маці, яна ведала, не пусціць яе ў клець — будуць прыходзіць хлопцы. I Дуся не выходзіла, як ні схіляў яе да гэтага Мікола Бугроў. He сказаць, каб яна не цікавілася ім — хлоцец ён ладны, хоць і вялікі хвалько. Яго так і празвалі дзеўкі — Хвалько. I Дуся, уласна, была цяпер не супраць, перад тым як пайсці ў хату, пастаяць з ім якую часінку. Спыніліся. Мікола адразу паказаў свой хлапцоўскі спрыт: пацягнуў Дусю далей ад хаты, у закутак на двары. У пяспыннай жарсці цалаваў яе, абнімаў. Калаціўся ўвесь, як ў ліхаманцы. Дуся ўпіралася, не йшла ад хаты. Мікола пачаў тады прыпіраць яе да сцяны і, прыпёршы, шчыльна прыпаў да яе, цалуючы і хапаючыся аднэй рукой за ейную сукенку знізу. Дуся не ўпусціла яго, і ён, звяўшы, у знямозе, абвіс у яе на грудзёх. 3 агідай Дуся адштурхнула яго і ўцякла ў сенцы. Хіма, відавочна, пачуўшы, як яны валтузіліся, пачала гукаць у вакно:
КНІГІ ОНЛАЙН
