Патушаныя зоры
Масей Сяднёў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 375с.
Мінск 1992
Канстытуцыю далі, адчынілі дзверы. У астрог нас павялі і таўкуць без меры.
Напужаныя гэтым выкрыкам, студэнты палічылі патрэбным як найхутчэй змыцца. Мікола стаяў у разгублепасці, пе разумеючы, што здарылася. Міколу й прышылі, што ён, Мікола, гэтак во адгукнуўся пра сталінскую канстытуцыю. На самай жа справе Мікола сказаў гэта ненарокам, не думаючы, механічна. Атрымалася яно вось як: Мікола мусіў выступіць з сваім рэфератам на семінары па Коласу. Седзячы ў бібліятэцы, Мікола й пісаў свой рэферат, падмацоўваючы свае выказванпі цытатамі з Коласа. Падаў і гэту, ходкую ўва ўсіх крытыкаў цытату з коласаўскага верша пра царскую канстытуцыю. Па сканчэнні работы над рэфератам Мікола быў нагэтулькі стомлены і затлумлены, што, выйшаўшы з бібліятэкі і прачытаўшы на дошцы абвестку пра канстытуцыю, у яго міжвольна, па асацыяцыі ўспыхнулі коласаўскія радкі. Гэта была механічная, ненаўмысная аддача стомлепага мозга. Але Міколу прыпісалі ў НКВД, што ён сказаў гэта наўмысна, што гэта злосная контррэвалюцыйная выхадка.
Неасцярожны быў. He бярогся. Такі ён у нас, неразумны,— падагульніў Лявонавіч.
— Так, праўда — неразумны. Але ў яго быў своіі розум. На ўсё. Інакш у яго не магло быць. I гэтак Мікола знік. Прайшлі годы, і я, паглынутая сваім, не то што забыла Міколу, а проста не чула пра яго. Я ж з таго часу ў Мокрым не была і не ведала, што вы мелі ад Міколы пісьмы. Але пра самае важнае я вам яшчэ й не сказала. Проста неверагодныя рэчы. I я думаю, што Мікола на самай справе дзе-небудзь у дарозе дахаты.
На настаўніцкай канферэнцыі ў Мінску я пазнаёмілася з аднэй настаўніцай з Смілавічаў. Ейнае прозвішча — Валя Камоцкая. Яна вучылася разам з Міколам на літаратурным аддзяленні. Будучы студэнткай, была ўжо замужам за студэнтам з свайго ж курса. Ведала добра Міколу, паколькі ейны муж-студэнт таксама нешта пісаў і, бывала, запрашаў да сябе Міколу паслухаць напісапае. I вось арыштавалі — я думаю, тады ж, як і Міколу — і ейнага мужа-студэнта, разам з цэлаю групай студэнтаў. I ўсіх іх асудзілі. Яны прайшлі па аднаму супольнаму дзелу. Усім ім далі па дзесяць год. Але слухайце, што далей. Валя Камоцкая пачала хадайнічаць за свайго мужа і дамаглася ў Маскве адмены прысуду Вярхоўнага суда БССР. Ну й прывезлі ўсю групу пазад у Мінск на новае следства. Камоцкая перадала свайму мужу й перадачу. Значыць, мае даражэнькія, Мікола быў у Мінску. Гэта абсалютна верагодна. А пачалася вайна, дык іх жа некуды вывелі з турмы. I напэўна. Я сама бачыла, як уцякала з Мінска і йшла вобак шашы Мінск — Чэрвень вялічэзную калону зняволеных пад канвоем. Я бачыла гэтую калону, калі яна ўжо ўваходзіла ў самы Чэрвень. На ўскраіне горада я спынілася каля студні напіцца вады — такая спякота тады была — і назірала за гэтай калонай. Мне падумалася, што сярод зпяволеных можа быць і Мікола і я магу яго ўгледзець. I мне сапраўды ў нейкім моманце здалося, што я пабачыла Міколу, але калону гналі хутка, і твар Міколы — можа, гэта быў і не ён — прамільгнуў, знік. Вот якая, даражэнькія, гісторыя. Я пра гэта хацела расказаць вам, як толькі прыйшла, але за мяне ўзяліся нашыя, хочуць, каб я засталася ў тылу ў немцаў, калі яны прыйдуць сюды, і вяла работу. Пра ета я яшчэ падумаю. Але піто Мікола можа прыйсці, кажу,— на гэта ёсць надзея. I вы, Лявонавіч, і вы, цётка Малання, усцешыцеся, пабачыўшы на сваім парозе Міколу.
У Мокрым не відно ўжо старшыні сельсавета. He пахаджае з вінтоўкай за плячыма. Некуды знік. Знікла і ўся бронь. Няма ўлады. Сельсавет і школа — адзіныя ў Мокрым савецкія ўстановы — глядзяць разбітымі вокнамі, папераджальна і трывожна. Калгасы засталіся без старшыняў, іхнымі гаспадарамі сталі самі людзі: забіраюць сабе з фермаў кароў, свіней, авечак. Цягнуць, што пападзецца — плугі, хамуты, калёсы. Можа, усё гэта спатрэбіцца — даходзяць жа чуткі, што немцы калгасы распускаюць, зямлю аддаюць сялянам. Дык чым яе будзем абрабляць? Вось толькі бяда — засталося мала коней. Як іх ладзеліш? Страху ўжо пяма, што вернецца ўласць. Немцы бяруць за горадам горад. Мільёны нашых салдатаў ужо ў руках немцаў — здаліся. Іх, кажуць, адпускаюць дахаты, дык мо й сапраўды пачнуць варочацца да сваіх сем’яў. Даў бы Бог. Гавораць, вайна абмінула нашы балоты, пайшла бокам наперад, і мы ўжо ў тыле, пад немцам. Невядома яшчэ, што робіцца ў Касцюковічах, але пагаворваюць, што там ужо ўласць нямецкая. Бургамістр будзе нейкі ўпраўляць. Сельсаветаў не будзе. Будуць воласці. Як раней. У валасцях таксама будуць бургамістры. Прышлюць і нам якога-небудзь. Толькі калі яны да нас дабяруцца сюды? Трэба ж, каб быў нейкі парадак. 3 уласцю жыць нялёгка, але кепска і без яе. Хто дужэйшы і смялейшы, той і бярэ. А слабому? Слабому трэба зашчыта.
— Дык што — немец цябе зашчыціць? Ты ўжо чакаеш яго? Пабойся, Хадоска! Мужа адправіла на вайну, а сама немца чакаеш? Ён табе дасць такую зашчыту...
— Але чаго ты ўз’елася? Я не баюся цябе — чакаю. А ты што — чакаеш, калі твой з кустоў прыйдзе? He, трасца! Досыць вам папаваць! Я адправіла свайго на вайну, а ты куды адправіла? У лес? Твой бронь, а мой аблонь. Мой і нашы ўсе кроў праліваюць. Можа, ужо каго няма й у жывых, а твой, нябось, цэленькі. Яшчэ па начах табе й пад спадніцу залазіць. He, я хачу, каб і мой прыйшоў да мяне, вярнуўся з фронту жывым. За якога лысага чорта ён будзе ваяваць? За цябе? У мяне вунь куча дзяцей засталася. Ім патрэбны бацька! А ты мяне немцам упікаеш. Вот і хачу немца! Няхай ён навядзець парадак.
— Чаго ета вы раскудахталіся, мае даражэнькія? Ці не падзялілі чаго? Сцішыцеся! Прасіце Бога, каб памілаваў нас. Прасіце помачы ў Яго. Ніадкуль яе не чакайце,— Хіма хоча злагодзіць спрэчку паміж жанчынамі, але гэта
ёй не ўдаецца. Хадоска гэтак распякла сакратарову, што тая пачала лезці да яе з кулакамі.
— Ну ці гэта вы пашалелі — адна на адну наступаць? Мужчыны б’юцца, а тут, глядзі, бабы пачьшаюць. Хадоска! I ты, сакратарова, разыдзіцеся, кажу! Людзі засмяюць! — Хіма стала сіаміж імі, распасцёршы рукі.
I тут, як якое насланнё, прарэзалі вуліцу тры матацыклісты ў касках. Памчаліся на мост, крута павярнуўшыся каля сельпо.
— Ну вось і твой немец! Дачакалася? Свісні ім!
Сказала і пайшла. А Хадоська яшчэ глядзела на мост, ці не пакажацца адкуль болей немцаў.
Росказень Агапкі пра Міколу ўзбудзіў у Лявонавіча і Маланні надзею па вызвалеіше сына, на зварот яго дахаты. Але шмат чаго ў ейным росказпі выдавалася ім малапраўдападобным. Яны думалі, што Агапка проста хацела суцешыць іх і дзеля гэтага выдумала для іх, як для дзяцей, байку, што Міколу прывезлі з Калымы ў Мінск і што ён ужо можа быць у дарозе дахаты. Праўда, ад Міколы яны ўжо не атрымлівалі лістоў болей як паўгода, і за гэты час усё магло быць. Маглі прывезці яго ў Мінск, маглі зноў узяцца за іх дзела, калі такі загад з Масквы. Ды ўсё ж росказепь Агапкі дужа сумленны, дужа замыславаты, каб у яго можна было лёгка паверыць. I ўсё ж Лявонавіч і Малання хацелі верыць. Верылі. Пачалі жыць гэтай верай. Агапка шмат чаго адкрыла ім пра сына, чаго яны не ведалі. Цяпер ён стаўся для іх болып зразумелым, а ад таго сталіся больш зразумелымі і ягоныя пакуты.
У надзеі, што іхны сын можа і прыйсці, Малапня пачала нават рыхтавацца да сустрэчы яго: шыць яму з саматканага палатна сподняе — штаны, кашулю і іпшае. 3 гэтага ж у яго нічога не засталося — знасіў усё бацька. Пачала дбаць і пра верхнюю адзежыну: прыйдзе, дык не будзе чаго падзець. Ператрэсла пасцель, абнавіла, памыла. На ягоным ложку ў сенцах ніхто не спаў: як пакінуў яго Мікола, гэтак і заставаўся ён стаяць пустым. Малання пачала клапаціцца і пра скароміну: як прыйдзе, дык чым жа яго карміць? He хлебам жа з бульбай! На гэтым не паправіцца. Трэба якая й скварка. Але ў Лявонавіча й Маланні не вяліся свііші — дохлі. Што ні рабілі — праводзілі дэзінфекцыю, клікалі ветэрынара, чысцілі, мылі хлявы, увесь двор — нічога не дапамагала. Корміш-кор-
міш свінніо, парсюка якога, пажывець якіх тры-чатыры месяцы, і няма — чэзне. A то ўжо калі й апаросіцца свіння, дык пасля трох-чатырох тыдняў дохнуць і парасяты. Ніяк не развядзець Лявонавіч свіней! У суседа — аднаго і другога — няма ніякага зводу, ёсць свінні і кормныя і надворпыя, і ёсць сала і да сала, а ў яго няма. У яго ідуць свінні на звод. Вось і цяпер — апарасіла шасцёх. Ім толькі па два тыдні, а ўжо захварэлі. Дык ці калоць іх, каб усёткі спажыць, ці пачакаць — мо выздаравеюць? А як пе — што тады рабіць? Калоць ужо будзе позна — заразных есці ўжо не будзеш. Малання радзіць — калоць, пакуль не здохлі. Будзе чым пачаставаць, як прыйдзе. (Лявонавіч і Малання чамусьці не называлі сыпа на ймя — баяліся. Абыходзіліся трэцім, неазначальным імем: «як прыйдзе».)
Лявонавіч верыць у свае сны. Яны ў яго прарочыя. Што сасніць уночы — чакай таго ўдзень: спаўняецца. Маланпя нават баіцца ягоных сноў. Прачнуўшыся раніцой, скажа, напрыклад, што прападзе карова, конь, свіння ці авечка, ведай — гэтак і будзе. I таму Малання баіцца раніцою выходзіць з хаты на двор — баіцца там убачыць Лявонавічава прароцтва. Або — сасніць, што не сёння, дык заўтра прыйдзе ад сына пісьмо, глядзіш — паштар і прыносіць яго. Няма тэй ночы, каб ён не сасніў чаго і каб тое не адбылося. Лявонавіч, здавалася, і лажыўся спаць не для таго, каб адпачыць, выспацца, а каб сасніць, даведацца, што будзе. Калі што дрэннае сніў, хадзіў, прачнуўшыся, маркотны, пануры, чакаў таго моманту, калі саснёнае адбудзецца. Хацеў тое дрэннае прадухіліць, хоць ведаў — гэтага зрабіць нельга: няўхільнае застаецца няўхільным. Калі ж сон прадказваў яму нешта радаснае, ён баяўся яго чым-небудзь спужаць, пашкодзіць таму, што мае наступіць. Досыць толькі, прачнуўшыся, сказаць якое-небудзь паганае слова, як сон твой не спраўдзіцца, уцячэ ад цябе, нядобрага. Для прарочага сну чалавек мусіць быць накшталт святога. Толькі такі чалавек можа пабачыць,— а пабачыць можна толькі ў сне,— цудоўнае ўдалечыні святло, якое — калі ты здольны спазнаць яго — і прадказвае, вяшчае табе.
Лявонавіч майстраваў сабе на двары калёсы. Свідраваў у «падушчы» дзюрку для шворна і неяк свярдлом парэзаў сабе палец. Пайшла кроў. He ўпершыню такое, але Лявонавіч на гэты раз угледзеў у гэтым пейкі знак. Спакойна глядзеў, як ішла кроў і нічога не рабіў, каб спыніць ейны плын. Яму гэты плын здаваўся нечым асаблівым.
КНІГІ ОНЛАЙН
