Патушаныя зоры
Масей Сяднёў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 375с.
Мінск 1992
На Радаўніцу на могілках калісьці было поўна моладзі. Моладзь любіла калыхацца тут на арэлях. На пашым могільніку ёсць некалькі магутных, гонкіх сосен, аброслых упізе шурпатай, а ўверсе гладкай карой. Некаторыя з іх, маючы вакол сябе досыць прасторы, працягваюць, як руку, свой даўжэзны і моцііы сук.
За такі, на адпаведнай вышыні, сук прывязвалася двума канцамі — з прамежкам паміж імі на якіх паўметра — вяроўка. Унізе яна звісала паўкруглай пятлёй, у якую і садзіліся аматары пагушкацца, папярэдне падклаўшы пад азадак што-небудзь з свае апраткі. Калі вы ўжо селі, вы бярэцеся дзвюма рукамі за вяроўку, якую, узяўшыся за канцы, нацягнутую, трымаюць перад вамі двое хлопцаў. Гэтаю вяроўкай яны раскалыхваюць вас. Калі вы ўжо раскалыханыя, узлятаеце дастаткова высока, вы адпускаеце вяроўку, але хлопцы ўсё роўна не пакідаюць вас падкі-
даць угору, вы дасягаеце ўжо ўзроўшо сука, за які ўверсе зачэплена вяроўка, крычэце: досыць! досыць! — тым не менш, асабліва калі гэта дзяўчына, вас шпурляюць яшчэ вышэй. He ў штоніках, дзяўчына заціскае каленкі, просіць ратунку, ды зпізу, яры кожным яе ўзлёце, жартаўнікі, наставіўшы да вачэй казырком руку, падглядаюць, што ў яе там. Мне прыйшло гэта на дум само па сабе, калі я прыглядаюся цяпер да сосен з велічэзнымі сукамі. У згадках пра гэта я самавыключаюся, не ведаю, дзе я. Аж бачу — на бабульчынай магілцы новы крыж. Кажуць, як памерла мая бабка, дзед амаль кожны дзень хадзіў на могільнік плакаць па ёй. Той факт, што дзед узяў цяпер сабе іншую бабку, выклікаў у мяне нейкую непрыязь да яго. Я пакінуў могільнік, пайшоў у кірунку школы. Дайшоўшы да яе, з узгорка, па якім япа стаіць. пабачыў па мосце пярэсты натоўп жанчын. Яны, апусціўшы галовы, глядзяць уніз, у ваду, прыглядаюцца. I хоць яшчэ я не прызвычаіўся быць на людзях, іду на мост. Толькі падышоў — з рэчкі вылазіць незнаёмы мне мужчына з хлопчыкам на руках. 3 моста кінуліся да яго жанчыны. Хлопчык мёртвы. Утапіўся. Мужчыпа палажыў яго на траву. Спрабаваў нешта рабіць з ім. Шкляныя вочкі застылі ў сваёй нерухомасці. Доўга не пазпавалі, але нарэшце дазналіся, чый гэта хлопчык. Пабеглі сказаць ягонай маці.
Жанчыны пачалі разыходзіцца. Усе яны з Мокрага Другога — ідуць дахаты. У іхпае Мокрае іду і я. Некаторыя з іх пазнаюць мяне або здагадваюцца, што гэта мушу быць я,— чулі ж, што сын Лявонавіча вярнуўся і ходзіць да Мельнікавай Мапькі. Толькі рэдкія з іх прывіталіся са мною, але ніхто з іх не спрабаваў загаварыць са мной. Дзяўчаты шугнулі паперад і гуртом спыніліся на пляцоўцы, што называлася раней «Цэнтрам» — як відаць, пешта задумалі. Я іду таксама на гэтае, быццам лобнае для мяне месца. Іду, уласна, не ведаючы — чаго. Я нясмела, не сваёю паходкай буду праходзіць паўз дзяўчат, буду — невядома чаму — саромецца іх. Калі я міну іх, яны будуць глядзець мне ўслед, і, можа, якая з іх адважыцца выпаліць нешта такое, па што я не знайду адказу. Я хачу прайсціся паўз вокны Піліпавай хаты — можа, мяне заўважыць Дуся, a не — завітаю да іх сам. Старыя, думаю, будуць рады бачыць мяне, У іх вокнах я пікога пе ўбачыў і вагаюся — зайсці ці не. Заходжу. Хіма і Піліп расплакаліся, пабачыўшы мяпе, змененага. Просяць праходзіць, пе стаяць
у парозе. Хіма замітусілася, змахвае фартухом лаўку — рыхтуе для мяне месца.
— Дуські няма. Збегаю па яе. Сорамна табе, Масеевіч. Колькі часу ў хаце, а да нас і не ўступіў. Дзякуем, што во зайшоў. Пагамані пакуль з маім старым, а я зараз...
Выбегла з хаты.
— Ну куды яе халера пагпала? Дуська вон сама ўжо йдзець,— зірнуўшы ў вакно, нібы сам сабе сказаў Піліп.
Хвалююся — зараз Дуся ступіць на парог. Адчыняюцца дзверы — і першай уваходзіць Хіма, за ёю Дуся. 3-за плячэй маці яна паспела ўжо секануць мяне сваім кароткім, ледзь улоўным паглядам: тоіі жа позірк, строга ўзнятыя бровы, гулліва-цёплая ўсмешка. Хіма, увайшоўшы, адступілася набок, як бы даючы дарогу Дусі. Дуся сумелася, не ведала, як ёй быць, але, перамогшы сябе, падышла і падала мпе руку. Я не затрымліваў ейнай рукі, і яна адышлася, стала побач маці, быццам чакала ад яе нейкай помачы.
— Але нічога, дзеткі, звыкпецеся,— паспяшалася сказаць Хіма і пачала сваю лёгкую гаворку.— Сядайце во за стол, трэба ж дарагога гасця нрывеціць. Ну, а ты, стары, чаго маўчыш, як маўмыра, даставай, што я зберагла — не выпіў жа? А ты, Дуська, займі чалавека. Пакажы Масеевічу Ягоркавы фатаграфіі. Забралі ж і яго на вайну. Можа, ужо, крый Божа, няма і ў жывых.— Хіма выцерла фартухом слёзы.
Дуся дастала альбом і, стоячы, пачала гартаць яго, паказваючы мне здымкі.
— Ну чаго ж вы стаіцё? Сядайце ета за стол. Выгадней будзе,— парадзіла Хіма.
Мы селі за стол побач адно адпаго. Апрача нядаўніх Ягоравых з Эмай здымкаў, у альбоме былі і ранейшыя фатаграфіі, у тым ліку шмат Дусіных. Свае здымкі яна прапушчала хутка, смяялася з іх, саромелася сябе, рапейшай. А мне тыя здымкі падабаліся найбольш, хвалявалі, будзілі мае незваротпыя часы. Дуся гартае й гартае. Мы бачым Ягора ў форме сяржанта, Эму — у прыгожай сукенцы, у капелюшы, з узнятым над галавой парасонікам. Бачым здымкі з Ягоравага вяселля. На іх Дуся пе затрымліваецца — хутка прагортвае.
— А гэта ты тут! — упершыню загаварыла са мною Дуся. Дасюль яна гартала альбом моўчкі. Ейнае «а гэта ты тут» кранула мяне. Я чую яе вобак сябе і, паддаўшыся
гэтаму пачуццю, амаль пе ўспрымаю таго, што яна гаворыць.
На стале ўжо традыцыйны ў вёсцы для госця пачастунак — яечня і паўлітра. Дуся з судніка дастае шклянкі. Калі яна выходзіла па іх з-за стала, я ўгледзеў у ёй усю жаночую прынаднасць. Дуся зноў села вобак мяне. Піліп разліў паўлітра на ўсіх нас чатырох, выдзеліўшы пры гэтым жонцы і дачцэ самую найменшую дозу. Узняўшы шкляпкі, Хіма і Піліп прывіталі мяне з прыходам у іхную хату, паспачувалі маёй бядзе, але, сказала Хіма, дзякаваць Богу, што вытрымаў, вярнуўся цэлым і здаровым. «Будзь жа, Масеевіч, не толькі нашым госцем, а й нашым сем’янінам. Будзе з кім і нашай Дусьцы бавіцца. Дачакалася яна цябе, Масеевіч. Помніш, не забыў, як ты быў у нас у гразу і як ад страху Дуся, дзіцянё, ускочыла табе на рукі?»
— Ды пакінь ты, мама,— просіць яе Дуся.
— Ці гэта ты ачмурэла, выпіўшы, ці дурнота табе стукнула ў галаву? — раззлаваўся Піліп.
— Трэба ж нешта гаварыць, а не сядзець надуўшыся,— апраўдвалася Хіма.
— Дык няхай во чалавек ета й гаворыць. У яго ёсць пра што гаварыць,— не ўступаў Піліп.
— А што Масеевічу пра тое гаварыць? Лепш пра тое забыць. Ідзеце, Дуська, пагуляйце святам такім. Глядзіце, як людзі высыпалі на вуліцу. I мы з старым во куды выйдзем.
Дуся прапанавала пайсці ў «Цэнтр», але я не захацеў ісці туды — там, яапэўна, будзе Манька. 3 хаты мы выйшлі па агарод, адтуль спусціліся на рэчку і хутка апынуліся ў зацішку, сярод вербалозу, на міжрэччы, на тым самым астраўку, дзе калісьці я любіў ляжаць у траве, слухаць пчаліны гуд, аддавацца спасціжэнню самога сябе і ўсяго існага навокал. Гэта тое самае месца, дзе мяне падглядала Дуся, падаравала сплецены ёю вяпочак і прасіла, калі я не захачу ўзяць яго з сабою, пусціць яго на ваду, паглядзець, дзе ён, ля якога берага прыстане.
Ідзём. Украдкам аглядаем адно аднаго. Дуся ідзе вобак, падта пе пабліжаючыся да мяпе. Ідзём, але пяма болей куды ісці, і мы спыняемся. Закутак, ахутаны з усіх бакоў вербалозам, дрэміць у сваёй цішыні, дыша водарам нагрэтых разнаколерных траў, звініць ледзь чутнай музыкай розных казюрак. Сонца свеціць яшчэ на ўсю сваю паабедзепную моц. Напоенае духмянасцяй паветра, мляў-
кае і душнае, родзіць нейкае асаблівае адчуванне паўніны жыцця. Мы селі. Трава вышэй нас. Я рву травіпку, па якой паўзе божая кароўка, паказваю яе Дусі. Яна ўсміхаецца, ейпая ўсмешка яснее, свеціцца лагодай і любасцяй. Дуся падстаўляе свой пальчык, і божая кароўка перапаўзае з травінкі на ейпы пальчык. «Я люблю ейны дотык»,— гаворыць Дуся. Выстаўляе мне кароўку ііа ейным пальчыку і гаворыць: «Знімі ў мяне яе». Я адказваю: «Ты ж любіш ейны дотык». I, зняўшы з ейнага пальчыка божую кароўку, бяру Дусіну руку. Цалую ў далонь. Ад гэтага майго дотыку вочы ў Дусі імгляцца, закатваюцца ў чуллівасці. Замёршы ў пацалунку, сцішна, нетаропка, яна замыкае мяне ў сваіх абдымках.
Мы доўга ляжым у траве. У нас няма страху, шго нехта можа пабачыць нас.
Узняўшыся, Дуся папраўляе сваю святочную сукенку, пытаецца, ці што-небудзь на ёй відаць. I мы пайшлі. Зноў паўз рэчку. Дуся просіць мяне, каб я зайшоў да іх у хату, але я гавару, што мне лепей цяпер пайсці дамоў. Развітваючыся, Дуся доўга не адпушчала мяне. Абняўшы, цалавала і калі адпусціла, у ейных вачох стаялі слёзы, цяжка было зразумець — слёзы радасці ці засмучэння. Адыходзячы, я сказаў Дусі, што прыйду да яе ўвечары.
Калі я вярнуўся дахаты, сястра сказала мне, што, пасля таго як партызаны пакіпулі вёску, да нас заходзіў нейкі чалавек, хацеў пагаварыць са мною, пытаўся, дзе я. Сказаў, што зойдзе пазней, увечары, але пе сказаў, хто ён і якая ў яго да мяне справа. Сястра думае, што гэта нехта ад партызапаў.
Адведзіны незнаёмага чалавека ўстрывожылі бацькоў. Устрывожыла гэта й мяне, хоць, вярнуўшыся дахаты, з першага дня я зразумеў, што спакойна ў Мокрым я не пражыву. Праіснаваць між немцамі і партызанамі немагчыма. Мая нейтральная пазіцыя можа аказацца самай небяспечнай, але паколькі я заняў яе, я мушу і стаяць на ёй. Я хачу жыць. Я не жыў яшчэ. Я толькі пакутаваў, хоць пакуты — тое ж жыццё, можа, найвышэйшая форма яго праяўлення. Ды я не хачу пакутаваць. Мне дваццаць сем год, а ці жыў я? He, я толькі рыхтаваўся жыць, жыць для печага высокага, прыгожага. Дзеля гэтага высокага я бярогся ад спакусы ніжэйшым. Я, папрыклад, не кахаў, як кахалі іпшыя. Я кахаў употайку, саромячыся прадмета майго кахання. Mae равеснікі кахалі інакш — яны збіралі ураджай з свайго кахання. Я жыў у мройнасці, яны — у
дзеяпні. На подступах да свайго ідэалыіага, дзеля якога я ахвяраваў сабой, я зазнаў паражэнне, самае вялікае ў маім жыцці. Я нікога пе віню за маё паражэнне. У мяне няма нянавісці — яе пагасілі мае пакуты. Я мусіў бы ненавідзець партызанаў, але я не магу іх ненавідзець — я толькі баюся іх. У мяпе ёсць падстава ненавідзець савецкую ўладу, але яна пагасіла ў мяне сілу супраціўлення ёй. Я хачу жыць. Настаў мой час жыць. Я не зважаю на тое, што дзеецца вакол мяне. Дый я не ведаю, што дзеецца. Забралі немцы Маскву ці не — мне ўсё роўна. Я не прагны да навінаў. Я паглынуты адным — сабою. Я нават не ведаю, што робіцца ў мяне пад носам — у Мокрым. Я ахутаны ўласнай глухатою. Адраблю на полі з бацькам дзепь, і ўсё. Я не магу дачакацца вечара, калі я магу нырнуць у сцішанасць і патаемнасць начы. Выйду — навокал ні душы, усё ціха, ніхто нідзе не шамніць. Толькі ты сунешся, паглынуты цемрай. Ідзеш — куды хочаш, ніхто табе не перашкодзіць. Ты не думаеш, што нехта, стаіўшыся, можа, сочыць за табою — з вакна, з-за вугла, з-за дрэва. Ты думаеш, што вёска спіць. А яна не спіць. У ёй ідзе начное жыццё. У нейкай хаце вось цяпер, калі ты йдзеш, патаемна шэпчуцца, вядуць нараду, рыхтуюцца да нейкага дзеяння, можа, нат адліваюць на цябе кулю, а ты пра гэта не ведаеш — ідзеш, снуючы ў душы найлепшыя спадзяванні.
КНІГІ ОНЛАЙН
