Патушаныя зоры
Масей Сяднёў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 375с.
Мінск 1992
Ейная маці сустракае нас з усёю ветлівасцю і пашанай да мяне. Хімы я ўжо не баюся — не першы ж раз я ў іхнай хаце. Баюся Піліпа. Добра, што яго яшчэ няма цяпер у хаце — пайшоў у поле па каня. Трэба ж брацца за працу. Дуся дае мне вышыты ёю ручнік — умываецца. Еііная маці б’е на патэльню яйкі. Дуся засцілае стол. Яешня гатова. Хлеб і малако па стале. Садзімся снедаць. Толькі пачалі — уваходзіць Піліп. Зірнуў на нас за сталом. Ад сораму лепш бы праваліўся. Ён маўчыць. Пачыяае закурваць.
— Ежце ж. Ежце ж, дзеткі,— гаворыць Хіма.— A ты, стары, што хацеў бы? Я табе згатую куляшу.— Смяецца: — Яешня ж толькі зяцям. Прывітаўся б хоць з дзецьмі.
Кулеш на стале. Піліп садзіцца побач мяне. Сіляе лыжкай кулеш. Студзіць. Дуся пытаецца, ці ён пойдзе касіць. Яна б разбівала ўслед за ім пракосы.
— Як «зяць» пойдзе са мною з касой.
Дуся глядзіць на мяне. Смяецца.
— Зяцьку ж нашаму трэба дахаты бегчы. Ён жа яшчэ не зяць.
— Ды я толькі гавару так. Няхай бяжыць. He прывязваем яго тут.
Зірнуў на мяне, а я і не ўлавіў — як: спагадліва ці з дакорам. Ён жа ведае пра ўсё. I сядзець, не саромеючыся, з ім разам за сталом немагчыма. Піліп прыкмячае маю нязручнасць і загаворвае пра другое:
— Партызаны разгульваюць. Немца не баяцца. Сустрэў во Мельнічыху. Гаворыць — у Паповай Гарэ дыямі паліцая з жонкаю расстралялі, а іхнае дзіця, грудное яшчэ, разадралі на дзве палавінкі. Прыбілі гэтыя палавінкі на вуглох яго хаты, каб ета ўсім было відна.
— Ну што ты пуя?аеш дзяцей. Нашто ета? К чаму? У цябе няма пра што гаварыць? Гаворыш абы-што,— прыбіраючы стол, суцяшае пас Хіма.— Ты, Масеевіч, бяжы ўжо. Радзіцелі будуць беспакоіцца. А мы з Дусяй пойдзем сена сушыць, балазе пагода ўдалася.
У сенцах Дуся, абняўшы, гаворыць ціхенька, на самае вуха: «Глядзі ж, увечары не заблудзі мне да Манькі».
У сваёй хаце я ўжо нікога не застаў — ні бацькоў, ні сястры: пайшлі на працу. А я? Што раблю я? Куды йду? Куды прыйду? У хаце ўсё прыбрана, чыста, запалочана ранішнім сонцам, і ад гэтай упарадкаванасці мне яшчэ болей не па сабе, гэта мне як нейкі дакор, напамінак і няўхвала. А пакінутае для мяне на стале снеданне кранула да глыбіні. Гэта маці. Гэта яна. Гэта ейны смутак і клопат па мне. He магу прыняцца за снеданне, не магу дакрануцца да яго.
Пайду пагляджу на двор, якія прылады яны ўзялі з сабою, куды, на якую працу пайшлі. Грабляў і бацькавай касы няма. Значыцца, пайшлі на сенажаць. Засталася вісець толькі мая каса. Я знімаю яе, бяру брусок, трапышку, іду дапамагаць бацьку касіць. Я ведаю, на якой пашай дзялянцы яны мусяць быць. Дапамагу маці і сястры зграбаць сена, вяршыць копы.
Паабапал дарогі, якой я іду, працуюць па сваіх дзялянках жанчыны з дзецьмі, узнімаюцца, дзівяцца касцу, што йдзе на працу такой позвяй парой.
Я падыходжу да сваёй дзяляпкі, але не бачу, каб бацька на ёй касіў. Разглядаюся. I бачу — у канцы дзялянкі, пад разложыстым вязам, сядзяць бацькі і сястра — напрацаваліся ўжо і селі адпачыць у халадку. Побач блішчыць на сонцы ўткнутая кассём у зямлю бацькава каса. Наводдалі віднеюцца граблі. Пракосы раскінутыя — сушацца. Угледзелі мяне. Ад сораму я певядома дзе дзеўся б. Моўчкі ўтыкаю сваю касу каля бацькавай. He магу пачаць гаворкі. Муляюся. Адчуваю сябе, як на якім судзе. Бацькі таксама нічога не гавораць. Выручае сястра:
— He журыся, братуха. Сядай. Ты пайшоў з хаты, і толькі бяды, а якавота нам. Дзела дрэннае. Прычапіліся яны да цябе. Уз’еліся. Учора быў бы ты ў іх руках, каб не забавіўся. У засадцы сядзелі, цябе чакалі. Думалі, прыйдзеш жа. А ты, як знаў, не спяшаўся дамоў.
— Ды ты, калі ўжо ўзялася, раскажы ўсё па парадку,— незадаволеным тонам прамовіў бацька. Хацеў нешта яшчэ сказаць, але ўстрымаўся, дастаў з-за пояса кісет, пачаў
скручваць папяроску. Маці запыталася, ці еў я снеданне.
— Зпаеш,— пачала сястра,— было ўжо позііа, і мы думалі, што ніхто й не лрыйдзе да нас, аж тут не адзін, a трое ўвалілася ў хату. I ты ведаеш, хто з імі быў? Мікола Бугроў. Паш тут павадыр. Зацяты камсамолец. Ен адразу ж: «Міколы няма? Хаваецца? He хоча пас бачыць? Але не схаваецца. Знойдзем!» Сказаў і замоўк. Тады пачаў той, што ўжо быў у нас: «Сватаць больш пе будзем. Сватанне скончылася». I да мяне: «Ану збірайся! Жыва! Паглядзім, наколькі ты дорага свайму браціку». Штурхае мяне да выхаду. Я ў плач. А тут бацька: «Бярэце мяне! Я гатоў. А дачкі, прашу, пе чапайце! Трэба я вам?» Тут уступіўся трэці, што з імі быў. Я так думаю — з тых лейтэнантаў, што былі ў нас на акопах. Відаць, глаўны ў іх. «Оставь ее!» — сказаў. Пачаў гаварыць да бацькі: «Нн ты, іш твоя дочь нам не нужны. Нам нужен был, повторяю,— был нужен ваш сын. Но, вндно, он пошел не туда. Всякнй разговор с ннм прекраіцается. Запомннте это!» I выйшлі з хаты. Я кінулася была да вакна — куды яны пойдуць, а яны — як расталі ці скрозь зямлю праваліліся. Бацька хацеў выйсці на двор, лаглядзець, ці не затаіліся дзе, ды маці не пусціла бацьку. Знаеш, як гэта ўсё ўстрывожыла, напужала нас. Мы ўсю ноч не спалі. На ранку маці выйшла на двор за нейкай патрэбай, а тыя — прост перад ейным носам — як з-пад зямлі паказваюцца. I хоць бы што. Пералезлі праз нашае прасла, нічога не сказаўшы, пайшлі агародамі. Іх было толькі двое. Трэцяга не відаць было. Гэта ж яны хацелі цябе падпільнаваць.
Я маўчу. Слухаю сястру.
— Ну й што цяпер дзелаць? — звяртаецца як бы да мяне бацька. Яны не дадуць жыць. Хоць выбірайся адсюль. Цябе спаймаюць — не пажалеюць. Было ж сказана — не туды пайшоў. А куды ж табе йсці? Да іх? Дык ты ж у іх ужо быў пяць гадоў. Іх заела, што ты пачаў тут проці іх нешта рабіць. З’ехаў бы ты куды, ці што. У раёне знайшоў бы сабе нейкую работу. А нам тут усё роўна. Што яны з нас тут возьмуць? А пе — дык і мы б да цябе перабраліся. Згары яно тут усё гэтае нашае хазяйства. Злыдня гэтага, немца, усё роўна прапруць. I будзе ўсё тое самае, што й было. Вырашай, сын.
Маці дастала з торбы полудзень — хлеб, яешпю ў маленькім гаршчочку, бутэльку малака. Я сказаў, што я еў, і ўзяў толькі агурок. Бацька прагна запіваў ежу малаком, маці — вадою з біклагі. Мы з бацькам дакасілі наш лапік,
а потым дапамаглі скапніць згрэбенае сепа. Вынеслі з топкага месца на ўзгорак скошаную траву на прасушку. Да вечара яшчэ заставалася часу, і мы паіішлі з бацькам у Скарнякоўшчыну нагледзепь якую сасну на дошкі, каб потым уначы зрэзаць. Бацька хоча пакласці ў хаце новую падлогу. Дый трэба ж нейкі запас дошак на якую труну — спатрэбяцца. У Мокрым часта паміраюць дзеці і пяшчасныя іхныя маці прыходзяць да бацькі з просьбай збіць на скорую руку труну. Бацька ніколі не адмаўляўся — грэх.
Дахаты ішлі моўчкі — ці бацька быў дужа змораны, ці думаў пра нешта сваё, я ж нс ведаў, з чаго пачаць гаворку.
Я не магу ўседзець у хаце. Павячэраў — і выходжу. Што ў нас былі «госці», заглушана іншым — маім жаданнем быць у Дусі. I я іду да яе ў клець. Учора яна мне сказала — на выпадак яна затрымаецца ў хаце, не будзе яшчэ ў клеці, я магу заходзіць туды сам і чакаць яе: дзверы будуць не на замку. Пераходжу па бервяне рэчку. Хоць ужо сцямнела, прабіраюся на Піліпаў двор крадучыся. Я перад дзвярыма. Гэтыя дзверы для мяне сталіся ўваходам у нейкі патаёмны церам, дзе мяне чакае яшчэ нязведаная дасюль радасць і насалода. Дусі яшчэ няма, і, увайшоўшы, я кладуся на ейны ложак. Чую ейныя крокі. Дуся ўваходзіць. Я гавару, што я тут. Дуся падыходзіць да ложка, і я, не дачакаўшыся, пакуль яна будзе гатова, цягну яе да сябе. Ахвочыя, мы аддаёмся самім сабе. Дуся здзівіла мяне, калі, сцішаная, без ніякага на тое поваду, цалуючы мяне ў вусны, шэптам пытаецца, ці мне добра было ў Манькі. Я ніяк пе спадзяваўся ў гэтую хвіліну згадкі пра Маньку. He мог зразумець, ці Дуся дражніць мяне, ці ў яе нешта наўме. He паспеў я адказаць ёй, як Дуся загаварыла далей: «Ейная братавая, што цяпер у іх, абзывае цябе самымі апошнімі словамі, вярзець усякую несусвеціцу, гаворыць, што ты сапсаваў Маньку, абяцаў узяць яе, цяпер адкінуўся і піто табе гэта так не пройдзе».
Дусі ўся гэтая гісторыя баліць, і мне нялёгка было яе заспакоіць. Я было хацеў запытаць у яе пра яе ўхажораў, але ўстрымаўся, шкадуючы яе, гэткую безабаронную і дарагую мне. He сказаў я Дусі й таго, што да нас прыходзілі людзі з лесу, дамагаліся сустрэчы са мною. Я адкладаў гэта на пазней. He хацеў трывожыць яе цяпер, калі мы жывём адно адным, калі кожны дзень для нас наступае
толькі для таго, каб змяніцца на ноч, што зводзіць нас разам.
Ад Дусі я пайшоў дахаты, калі яшчэ добра пе развіднелася. Лёг у сенцах і праспаў амаль да паўдня — мяне не будзілі. Усхапіўшыся, спужаўся, што ўжо позна і што не змог пайсці разам з сям’ёю на працу. Снеданне мне пакінулі зноў на стале. Чаму мяне не будзілі? Чулі, што я прыйшоў ужо раніцою, і далі мне паспаць? Ведаюць яны, дзе бываю я? Канечне ж, ведаюць, але ўдаюць, што не ведаюць, і ад таго яшчэ болвш сорамна, брыдка і ніякавата. Такое палажэнне нязноснае. Я мушу калі-небудзь запрасіць Дусю да сябе ў хату, найлепей на якое-небудзь свята. Яна была ў нашай хаце малой, з братам і Эмай, a цяпер мне трэба паказаць яе, дарослую. Так будзе прамей. Чаго ж хавацца? Я ведаю, бацькі будуць супраць Дусі. Яна прастая, наіўная і нераўня мне, скажуць. А я не думаю, якая яна. У той ейнай прастаце ўсё для мяне, у наіўнасці — уся звабнасць.
Пастух прыгнаў у вёску на час спёкі статак, і маці прыйшла з поля падаіць карову, зрыхтаваць для бацькі і сястры полудзень. Бацька ёй перадаў, каб я схадзіў па каня, запрог яго ў мажару і пазвозіў копы сена ў стадолу — будзе дождж. Я падта быў рады гэтай працы і да вечара звёз амаль усе копы з поля.
Пад час вячэры неспадзявана паказваецца ў дзвярах Агапка. Вітаецца яшчэ з парога: «Добры вечар вам у хату, людзі добрыя. He перашкоджу вам?» — «Праходзьце. Праходзьце»,— гаворыць бацька. Агапка, ні на кога не гледзячы, толькі ўглядаючыся ў мяне, працягвае руку: «Ну дык прывітаемся, Мікола». Цалуе. У вачох слёзы. «Ты ведаеш, як я рада за цябе». Маці запрашае Агапку за стол, і яна сядае побач мяне. I ўсё глядзіць — то ў вочы, то на мае рукі. Я адчуваю сябе не свабодна, але свайго неспакою пе выдаю. Сяджу, уважліва слухаю яе. I думаю — наколькі яна змянілася! Прыстойная і нават прыгожая. «Я сказала вам, Лявонавіч, што Мікола прыйдзе»,— «Дзякаваць Богу, Агафія Дзямідаўна»,— адказвае ёй бацька. Я быў здзіўлены, што бацька так велічае яе. «Вось і прыйшоў»,— падагулыіяе Агапка. Цалуе мяне зноў. «Ну што ж ты маўчыш, Мікола? Нічога не гаворыш. Скажы, як ты тут прышчапіўся пасля Сібіру? У партызаны япічэ не пайшоў?» Смяецца. А потым сур’ёзна і заклапочана: «Чула, што ты адчыняў тут школку, ды разагналі нашыя таварьтшы з лесу. А я вось усё вучу дзяцей (ведаеш,
КНІГІ ОНЛАЙН
