Патушаныя зоры
Масей Сяднёў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 375с.
Мінск 1992
Я іду з імі, трыма, назад. Тыя дзве не перастаюць цалаваць мяне, і я ўжо не толькі не даюся ім, а й, не помнячы сябе, сам пачынаю ліпнуць да іх.
Гэтак дайшлі — вуліцаю праз усю вёску — да самай Піліпаваіі хаты. He даходзячы да яе, спыніліся. Тыя, дзве, запрашаюць мяне да іх у хату, у тую, што побач Піліпавай хаты. Гэта — як я ведаю — была хата Мельнікавых. Я надта не ўпіраюся — прымаю запрашэнне. Увайшлі ў хату. Яяы запалілі лямпу. Упершыню я мог разгледзець іх: Маньку — высокую, кашчавую, грубога складу дзяўчыну з запалымі грудзьмі; абедзвюх бландзінак, як выявілася — салдатак, досыць прывабпых і надта грудастых жанчын сярэдняга ўзросту. Забягу наперад. Як я пазней дачуўся — Мапька працавала ў Касцюковічах афіцыянткай, ад некага зацяжарала, зрабіла аборт і вярнулася назад у Мокрае.
Кабеткі — тыя, дзве бландзінкі, нізкага росту, кабеткі местачковага тыпу — неўзаметку паставілі на стол пляшку самагонкі і паклалі на талерку нейкую закусь. Пачалі частаваць мяне — піць са мною, громка дзынкаючы сваімі шклянкамі аб маю і высока іх узнімаючы. Яны яшчэ больш ап’янелі, у тым ліку і Манька. Ад Манькі яны дазналіся, хто я,— бландзінкам Манька сказала, што я — таварыш ейнага брата Вусціна, што яна вельмі добра помніць мяне.
He засталося таямніцай і тое, што я толькі што прыйшоў... «Адкуль — з палону?» — паспяшалася запытацца адна з бландзінак. Манька не ведала, як адказаць, і, смеючыся, ляпнула: «3 катаргі». «3 катаргі? Ах, які ж ты бедненькі, наш катаржнічак!» — мала не спяваючы, залямантавала адна з блапдзінак.— Я цябе адхукаю пад пярынаю, калі ты ляжаш са мною, Арынаго. Дам табе... што хочаш. Забудзеш і на сваю катаргу. Праўда, са мпой будзе табе яшчэ большая катарга».— «Не дурыся, Арына. Ты ўжо застарая. Мы пакладзем яго сёпня з Манькай». Гэта сказала братава Манькі, ейнага старэйшага брата жонка, што прыехала цяпер з Касцюковічаў. Ейны муж — бронь і недзе ладзіць партызанку. Іншая ж бландзіпка, Арына,— гэта ейная сяброўка, і я яшчэ не ведаю, хто яяа.
Але я пе хачу й ведаць. Мне час ісці. Мне час пакінуць іх. Ды ў мяне няма на гэта дастатковай рашучасці: падумаюць — спужаўся. I я не йду. Братавая Манькі, прыкмеціўшы маю нерашучасць, зьяртаецца да Арыны:
— Бачыш, ён не ведае, да каго з нас прыстаць. Аддамо яго Маньцы. Мы з табой — бабы, а яна дзеўка. Ёй трэба замуж. Манька! Ідзі ў сваю клець. Душы падушкі. А «катаржніка» мы табе прывядзём. I, на маё здзіўленне, Манька пайшла ў «сваю клець». Ну й добра — я пайду да Манькі. Братава бярэ ліхтарык і вядзе мяне праз сенцы ў клець. Арына, ап’янелая, крычыць мне ўслед:
— Як у цябе там не ўдасца, прыходзь да мяне. У мяне Ўдасца.
Мы ўвайшлі ў клець. Манька ўжо ляжала ў пасцелі. Братавая, сказаўшы «добрай ночы», пакінула нас. Я не ведаю, як падысці да Манькі, як распачаць з ёю гаворку. Стаю. У цямпоце не бачу яе.
— Дык раскажы, Манька, як ты жывеш,— распачаў я гаворку.— Што новага ў цябе? Ці ёсць што ад Вусціна? Што чуваць наогул? Я ж нічога не ведаю. Раскажы пра ўсё.
I прысеў на ейны ложак.
— Я ведаіо, што цябе цікавіць,— азвалася Манька.— Дуся цябе цікавіць, вот што. Япа чакае, чакае цябе, калі ты прыйдзеш да яе ў клець, дармо што да яе ходзяць іншыя.
— А вось я не да Дусі, а да цябе прыйшоў. Намацаў яе руку, трымаю.— Дуся мяне не цікавіць.
— He веру. У цябе з ёй старая любоў.
— Прайшла, Манька, тая любоў.
Нахіляюся над ёй. Тулюся да яе шчакой. Прыпадаю да
яе грудзей. Змыкаюцца вусны. Адкідаю коўдру — Манька не працівіцца...
Я, доўга не быўшы, пайшоў ад Мапькі з страхам, што зачапіў яе. Спяшаюся дахаты, а ў сэрцы балючая стрэмка: «Хто ж ходзіць да Дусі?»
Нядзеля. Нейкае вялікае свята, здаецца — Духаў Дзень, і я мог бы паспаць даўжэй. На працу ж не йсці. Але я не магу болей спаць — лезе ў сэрца Манька, трывожыць маё сумленне. Вырасла на руках маці, без бацькі. Рана пайшла з хаты на свой хлеб. Людзі выкарысталі ейную маладосць і недасведчанасць. Тое зрабіў і я? Хацела яна мяне дзеля свае жарсці, ці тут быў разлік — знайсці сабе жаніха? Але які з мяне жапіх? А потым Маньчыны словы: «Дуся цябе чакае, дармо што да яе ходзяць іншыя». Ці гэта Манька сказала знарок, каб я зрокся Дусі і заставаўся з ёю? Ці гэта на самай справе Дуся такая? Мне надта не залежыць па Дусі, але тое, што сказала пра яе Манька, глыбока крапула мяпе. Мне сорамна цяпер за сваю колішпюю рамантычную, па сутнасці, мною выдуманую закаханасць у Дусю. Я зпаходзіў у ёй тое, што хацеў знайсці. Япа адпавядала маім пошукам прыгожага, але ці была яна сама ўвасабленнем гэтага прыгожага, я тады не думаў. Я забаўляўся ёю, па-незямному прыгожай, па-нябеснаму чыстай і некранутай. 3 гэтым вобразам я пайшоў насустрач майму лёсу. Апынуўшыся ўжо на сваёй, наканаванай мне дарозе я падта й не думаў пра яе, ейны вобраз як бы адышоў ад мяне, быў заслопены маім пакутлівым існаваннем. Гэты вобраз для мяне набыў іншае, абстрагавапае значэнне. Каб магчы пераадольваць пакуты, насуперак ім, як выратаванне, паўставаў ужо вобраз зборны, абстрактны, неабавязкова канкрэтны вобраз Дусі:
Як думка аб табе мая мільгне,— а думаю я пра цябе штодзень,— ў тваім пакоі на сцяне становіцца мой чорпы цепь.
I нерухомы ў постаці сваёй, нябачанай табой нідзе, над сумпаю тваёю галавой ёп гутарку з табой вядзе:
— Я пе загіну ў пебыцці, мой след не змыць дажджам.
Я за табой прайду ў жыцці, спакою я табе пе дам.
— Мы — кветкі ў полі па вясне жыцця на вогненным лагу. Ты жыць не можаш без мяне, як без цябе я не магу.
Бо ты — багіпя на зямлі і хараство, а ім, як у палон мяне ўзялі, павінен я жыццём сваім.
Маліцца хараству — закоп, закоп адзіны мой.
Жыццё маё пастаўлена па кон — і целам і душой я твой.
I думка да цябе мая імкне,
I як адыдзе ў вечнасць светлы дзепь, Стаповіцца ў пакоі па сцяііе, цябе вітаючы, мой сумны цень.
Створаны мной ідэальны вобраз я надзяляў пакутлівымі рысамі. Вобраз жыў маімі пакутамі. Мне патрэбна была ягоная татальная адданасць, гатовасць ісці за мною, калі трэба — і на смерць. I вось цяпер аддапасць майго ідэальнага вобраза стаўляецца пад пытанне: «да яе ходзяць і іншыя». Ува мне ўзнялася цэлая віхура не гэтулькі рэўнасці, колькі шкадавапне сваёй адданасці гэтаму вобразу, што вёў мяне праз усе годы маіх пакутаў.
Вуліца наша ўся ў маладых, уткнутых у зямлю ля кожнай хаты, бярозках — сапраўднае свята. Раніца сонечная. Неба глыбокае. Паветра звонка-празрыстае. Жанчыны без сваіх мужыкоў насеклі сабе бярозак. А можа, не так для сябе, колькі для тых, каго няма. Бярозкі — гэта як бы жывая сувязь з тымі, што не дома. Бярозкі — іхны ціхі шэпат — гэта пасланне ім, размаўленне з імі. У нядзелю людзі чысцейшыя. Лепш убраныя. Больш лагодныя. Сонца ўжо высока, у самым зеніце. Дзень грае сваё, адвечпае. Яму здаецца, няма ніякай справы да людзей — свеціць, бліскотнае, і ўсё.
Гляджу ў вакно, і перада мною як на далоні — праз рэчку — Піліпава хата. Нехта выходзіць з яе, нясе вялізны — укоптур — кошык. Стаўляе яго на зямлю, пад нацягнутай між двума слупкамі вяроўкай. Нагінаючыся,
бярэ з кошыка паасобныя рэчы і вешае — бялізна. Хто гэта? He Хіма ж. Дуся? Такая вялікая? He пазнаю. А мо гэта Эма? He, гэта пе Эма. Гэта ўсё-ткі Дуся. Нагінаецца і вешае. Нагіпаецца і вешае. У прамежку спыпяецца і пазірае на нашу хату. Я хаваюся за прыталкай. I зноў гляджу. Яна развесіла бялізну і з парожнім кошьткам ідзе назад у хату — я гляджу ёй услед, яна ідзе не азіраючыся, і мне здаецца, што сваёю спіною яна адчувае мой зірк і ні разу не аглянулася толькі таму, каб заінтрыгаваць мяне. Але, адумаўшыся, я палічыў такую сваю здагадку наіўпай, тым не менш у ейнай пастаці, у тым, як яна ішла — быццам выстаўляла сябе напаказ, стройную, танклявую, з прыгожым рухам у таліі,— я не мог не заўважыць ейнага намеру звярнуць на сябе ўвэгу. Бо ж я дапушчаў, не — я быў упэўнены, што яна бачыла мяне ў вакне і ўсёй сваёй істотай — можа, падсведама — выказвала сваю неабыякавасць да мяне. I я ўжо ўяўляю, як, дачакаўшыся вечара, я пайду да яе ў клець. Манька ж гаварыла, што Дуся спіць у клеці. Пайсці да іх цяпер, удзень, не адважваюся, баюся паказацца ў іх там, на вуліцы, тым больш не гатовы пайсці да іх у хату, як гэта, можа, трэба было б. Бацькі ж яе, канешне, ведаюць, што я прыйшоў, і, можа, чакаюць, калі я зайду да іх. Напэўна, пакрыўджаныя, што не йду.
Mae бацькі, безумоўна, чулі, што ўчора я прыйшоў дахаты позна, і глядзяць сёння на мяне якімісь іншымі вачыма. Бачу ў іх першую за гэты час стрыманасць да мяне.
На вуліцы поўна народу — жанчын, дзяцей, сярод іх — трох мужчын — гутарадь, размахваюць рукамі, нешта даводзяць адзін аднаму. He йдуць слухаць Вусатага Якава — што ён там вярзець? Мо прадказвае ўжо канец свету? Гэта бабскае дзела — яны вераць усяму. Ну й разяўляюць раты. (Вусаты Якаў, паставіўшы на сярэдзіне вуліцы свой маленькі столік, чытае бабам Біблію, і іх усё болей і болей падыходзіць да яго.) I калі паглядзець збоку — няма й гора: прыбраныя, заслоненыя бярозкамі хаткі, падмеценая вуліца, жоўты на ёй, пасыпаны на свята, пясочак, гулыіі маленькіх дзетак, пакора і сцішапасць. Алс за ўсім гэтым — затоеная трывога, яна чытаецца ў вачох, страх перад невядомым, боязь, што вось у гэту ці ў паступную часіпу нешта стэ.нецца. Зблізку, з лесу, даходзяць да слыху стрэлы і глухія выбухі — што б гэта мела азначаць?
Дзеці першыя заўважылі людзей па конях, калі тыя
былі яшчэ наводдалі. Нехта крыкнуў: «ПартызаныІ», і ў адно вокамгненне вуліца агалілася. Стаяць толькі строем бярозкі ды пакінуты Вусатым Якавым столік. Я зірнуў у вакно — яны! Сястра выпіхвае мяне з хаты на двор, a сама бягом — на вуліцу. Яна бачыць — б’юць, малоцяць прыкладамі вокны ў нашага суседа — паліцая, што служыць у Касцюковічах. Сястра ў страху — будзе тое і нашші вокнам. Ды партызаны, уваліўшыся ў хату паліцая,— громяць усё, што ў ёй ёсць. He пакінулі нават печы. Селі на коні і зніклі гэтак жа хутка, як і з’явіліся. Нас не зачапілі. «Як гэта зразумець,— шапталіся вяскоўцы,— зямлю дзяліў, школу адкрываў, а не зачапілі. Звязь з імі мае, ці што?»
3 двара я падаўся на могілыіік, не таму, што баяўся тых партызанаў — хоць у рукі ім не хацеў пападацца,— а проста, каб пекуды сысці, пачакаць, пакуль усё ўляжацца. Дый наш могільнік — гэта адпо з маіх улюбёных месцаў. Яшчэ ў маленстве я часта хадзіў сюды на святы з маёй маці, часцей з маёй бабкай,— аглядаць пашыя могілкі, папраўляць, калі што было няспраўна. Асабліва я любіў хадзіць на могілкі на Радаўніцу. У гэты дзень могільнік наведвала ўся вёска. Кожная сям’я прыпосіла з сабой што-небудзь з ежы, у тым ліку яйкі. Засцілаюць сваю магілку абрусам, стаўляюць на яго ўсё прынесенае і, згадваючы пябожчыка, запрашаюць яго частавацца разам з імі. Добра памятаю, як мы з маці аздаблялі маленькую магілку мае сястрычкі, што памерла, калі ёй не было яшчэ й году, і як маці сцішна расказвала пра яе.
КНІГІ ОНЛАЙН
