КНІГІ ОНЛАЙН

Патушаныя зоры

Масей Сяднёў

Выдавец: Мастацкая літаратура

Памер: 375с.

Мінск 1992

93.63 МБ

Пераходжу адну, другую вуліцу — усюды дарожныя знакі па-нямецку і па-руску. Ніякай Беларусі тут няма.
Дуся шкадавала, што не пайшла са мною разам — доўга чакала мяне, непакоілася, што мяне, бяспашпартнага, яшчэ могуць затрымаць дзе.
Дусіна цётка згатавала для нас, дарагіх гасцей, смачны абед. Пачаставала гарэлкай уласнага вырабу. У яе гэтае пітво не выводзіцца. Дусі яна прызналася, што да яе ўначы заходзяць. Частуюцца і бяруць з сабою пагрэцца ў лесе, і што, калі б мы захацелі застацца ў яе нанач, нічога нам не пагражала б. А паліцыі яна не баіцца. Яна ўмее ладзіць і з тымі і з тымі.
Раскручваю скрутак газет — піводнай беларускай, толькі — «Новыіі путь». Чытаю загалоўкі: «Москва дрожнт под градом бомб», «Нам нужен Сталішград, п мы возьмем его», «РОА в действші», «Самопомоіць в Мннске» і г. д. Гляджу — усё застарэлыя нумары. Свежай зводкі з фронту пяма. Але з матэрыялаў, якія праглядваю, здагадваюся, што немцам туга, яны вядуць папружаныя, цяжкія для іх баі і наперад не йдуць.
Я ў нейкай разгубленасці. He разумею, адкуль яна мной аяаноўвае, трывожыць адчуванне незваротнасці, няпэўнасці і страчанасці. Дусі гавару — паедзем дамоў. He хачу тут заставацца. I Дуся ўскаквае:
— Паедзем, Юзік.
— Трымаць не буду,— гаворыць цётка. Дае Дусі нейкія падарункі. Просіць узяць і «хунцік солі». Паўтарае ўжо сказанае: калі б мы захацелі, яна нас звязала б з ... і мы маглі б жыць спакойна. Благаслаўляе нас. На развітанне гаворыць: — Беражэцеся.
Гарбунок, застаяўшыся на марозе і пасівеўшы, ахвотна нясе нас назад у Мокрае.
Я ўпершыню застаюся начаваць у Піліпавай хаце. Хіма частуе нас настоеным на зёлках гарачым чаем. Сцеліць нам пасцель. Піліп моўчкі лезе спаць на печ. Хіма прыладзілася на прыпеку, недалёка ад нас — мы маглі б даставаць яе нагамі.
Наша паездка ў Касцюковічы не засталася таямніцай для сяльчанаў. Бландзінка пусціла па вёсцы чутку, што я ездзіў да немцаў наймацца. Збіраюся пераязджаць у раён і забіраю з сабою Дусю. Але няхай не думае, што выедзе адсюль чыстым.
Памёр мой дзядзька. Ён доўга хварэў, пакутаваў і хацеў хутчэй памерці. Гэта быў ужо не чалавек, а цень ад яго. Схуднеў. Аслаб. He мог хадзіць. Яго ўжо як не было. Ён адыходзіў, і ў хаце чакалі толькі, калі ён адыдзе. Ягонае месца гаспадара даўно ўжо заступіла цётка. Ува мне дзядзька знайшоў уважлівага слухача і любіў гутарыць са мною. Пад час гутаркі ён часта правальваўся ў сон ці забыццё, і мая гутарка з ім перарывалася. Адплюшчыўшы вочы, глядзеў, ці я яшчэ з ім. У часе асаблівай знямогі прасіў мяне пахаваць яго, уласнаручна выкапаць для яго магілку, дагледзець яго.
I вось я дзяўбу на нашым могільніку магілку для дзядзькі. Апрача рыдлёўкі, ніякага іншага інструменту ў мяне няма, і пакуль я зняў верхні мёрзлы пласт, нямала намучыўся. Далей пайшло ўжо лягчэй. Я ўжо па пояс у зямлі. Накідаў наверх паабапал сябе жаўцяку столькі, што ўжо не відаць мяне. Але трэба яшчэ капаць, дзядзька прасіў выкапаць магілку глыбокую, каб яму цёпла было, каб узімку мярзлота не даставала яго і каб ён у магільнай цішыні не чуў людской скаргі. Я ўжо ўвесь схаваўся ў ма-
гілцы. Нада мной уверсе жаўцее цэлая гара пяску, гатовая, здаецца, абсунуцца і засыпаць тут мяне самога. Зверху цярусяцца спакойныя сняжынкі, кладуцца мне на шапку, плечы, рукавы. Я, услухоўваючыся ў іхны нейкі шапатлівы дотык, міжволі спыняю працу, аддаюся нейкай бяздумнасці. Мне ўтульна ў гэтай дзядзькавай магілцы, быццам я ў самай цёплай і зацішнай хаце. Нічога не чую, апрача шапатлівага руху сняжынак, нічога не бачу, апрача неба і гонкай нада мною сасны, што, як і я, узіраецца ў неба. Стаю з рыдлёўкай у руках і адчуванне такое, быццам я атрос з сябе ўвесь цяжар свету і, вызвалены, стаю заспакоены, з палёгкай на душы. Стаю, быццам сузіраю нешта, а што — добра не ўцямлю, тое «нешта» бясконца снуецца ў мяне ў душы, праходзіць праз мяне ўсяго, тчэцца нейкай светлай уявай, не перарываецца. Я не чую сябе, што я ёсць. Усё йдзець без мяне, і я ў тым, што йдзець, плыву разам з ім, і няма той плыні канца. Мяне няма, і нікога няма. Ёсць толькі бясконцая плынь, існаванне плыні, а не маё існаванне. I толькі, калі я адчуў у руках рыдлёўку, я ўявіў, што я — гэта на самай справе я, а ніхто іншы і што мне трэба канчаць дзядзькаву магілку і вылазіць з яе. Я ж яе капаю не для сябе, а для дзядзькі.
Прывезлі дзядзьку ў труне на санёх. Труну знялі з сайей і ўзялі сабе на плечы два досыць моцныя мужчыны, дзядзькавы нейкія далёкія родзічы, якіх я ніколі не бачыў. ІДётка запрасіла іх дапамагчы ў пахаванні. Яны апусцілі на вяроўках дзядзькаву труну ў магілку. Усе, што прыйшлі хаваць, сыпнулі па жмені жвіру на труну, і рыдлёўкі пачалі паспешна засыпаць дзядзьку зямлёй, што я накапаў.
Прайшло сорак ці колькі дзён ад часу пахавання, і цётка зладзіла памінкі па дзядзьку. Нагнала гарэлкі. Нарабіла каўбас. Запрасіла гасцей, у тым ліку, канешне, і мяне. На памінкі прыехалі і тыя два родзічы, што бралі ўдзел у пахаванні. Цётка запрасіла на памінкі і жанчын, што плакалі, калі дзядзька ляжаў на покуці прад абразамі і калі яго апушчалі ў магілку. Седзімо такім парадкам за сталом. П’ём. Закусваем. Успамінаем нябожчыка. Цётка паставіла на часах сваю старэйшую дачку, маю пасёстру, каб яна наглядала за вуліцай і калі, крый Божа, нарвуцца партызаны, мігам папярэдзіць нас. Седзячы за сталом, я даведаўся, што дзядзькавы родзічы, тыя двое, што
апушчалі дзядзьку ў магілку — паліцэйскія. Яны былі толькі запісаўшыся ў паліцэйскія, але службы не няслі — воласць, пры якой яны мусілі служыць, ліквідавалі партызаны ў першым жа тыдні яе існавання, але за імі ўсё роўна замацавалася званне паліцэйскіх. На самым пачатку вайны яны папалі ў палон, але ўцяклі з палону, у партызаны не пайшлі — палезлі ў паліцыю.
Я думаў, што цётка, пасылаючы дачку на вуліцу сцерагчы нас, выставіла варту дзеля мяне і быў надта праняты ейнай услужлівасцяй.
Добра захмялеўшы, загаманілі на ўсю хату. Пра дзядзьку ўжо й не згадваем, гаворым хто пра што і ўсё болей уцягваемся ў гарэлку. Закусваем смажанінай і кіслай капустай з агуркамі. Жанчыны зацягнулі ўжо й песню, аж тут апромеццю бяжыць у хату наша стража з страшным: «Партызаны!» Mae паліцэйскія выскачылі на панадворак, а я чамусьці — на вуліцу. Зірнуў направа — даўгая вуліца хіснулася сваім канцом у маім п'яным мозгу. Зірнуў налева — на мяне бяжыць з аўтаматам партызан. Я назад на двор. 3 двара — у поле, у белае чыстае поле. Партызан — за мною. Крычыць: «Стой!» Я бягу. Колькі моцы стае — бягу. Уцякаю. Ён — страляць. А я ўсё — бегчы. Спатыкнуся — ён перастае. Узнімуся — страляе. Ды я бягу. А ён паліць па мне. Я чую, як паўзбоч мяне ціўкаюць кулі і, падаючы ў снег, шыпяць. Прабілі расхлістаную палу ў маім кажушку, бяссільна ўдарыла адна ў гумовы запятак калошы на маім валёнку. Ды я бягу. Уцякаю ад смерці. Упаду. Зірну на яго — ён перастае. Думае — не ўстану. А ўстану — ён ізноў. Ka­ni бягу, баюся — патрапіць у спіну. Падаю. Бягу. А ён усё гоніцца за мной і страляе. На чыстым заснежаным полі толькі я і ён.
А на высокім узгорку над рэчкай ля моста стаіць мая маці з сястрой і ўсё гэта бачыць. Глядзіць і памірае раней, чымся я.
Ён гоніцца ўсё за мною, і мне ўсё роўна — пяхаіі б’ець у спіну. Толькі хутчэй.
Перад вачыма вынырнула вёска Віроўка, і мне як бы адлягло. Я азірнуўся — ён адстаў. Стаіць і не страляе. У яго няма болей патронаў.
Уваходжу ў Віроўку. Звечарэла. У першай жа з краю хаце пачуў — граюць. Я ў хату. Як бы нічога са мною й не было. Тут мяне пазнаюць — уцяклі з палону хлопцы, з якімі я вучыўся ў сямігодцы. Яны даюць мне гарэлкі.
Я адным дыхам асушыў шклянку. Грае музыка. Танцуюць. Як ні ў чым не бывала, пайшоў і я. Яшчэ не скончыў — на парозе сястра і Дуся. Яны йшлі маім следам і знайшлі мяне тут. Я апамятаваўся. Сыпнулі слёзы. Мы пакінулі хату. Сястра і Дуся ўзялі мяне пад рукі. Ідзём назад тым следам, якім яны ішлі. Маім следам. Паказваюць мне — і я бачу сам — гэты мой след, усе ўмятыя мясціны ў снезе, дзе я падаў. Як ішлі яны сюды, яны з боязяй сустракалі кожную з гэтых мясцін — можа, я ляжу — і радаваліся, калі ў іх мяне не было: значыцца, пайшоў, значыцца, жывы, не забіты, не паранены. I гэтак да самай Віроўкі. Сястра і Дуся вялі мяне і плакалі — ад болю, ад гора, ад радасці.
Расцалаваўшы сястру, прашу яе супакоіць маці, а сам іду з Дусяй да яе. Застаюся нанач у яе. Толькі яна можа суцешыць мяне.
Вяскоўцы мне гавораць, што мая смерць расстраляная і мне ўжо няма чаго баяцца. Ды я і не баюся. Партызаны ўціхлі. Іх не чуваць. У Мокрым яны ўжо даўяо не паказваліся — з’ехалі, і я начую ў Дусі, мала асцерагаючыся. Але яна ўсё-ткі неяакоіцца. Болей, як я. Баіцца, што ад яе могуць забраць мяне людзі з лесу. Калі лажымся, Дуся пытаецца, а што, як прыйдуць? Ды лёгшы пад коўдру, мы ўжо не думаем пра небяспеку: жарсць, што ахоплівае пас, выключае ўсякае меркаванне перасцярогі. Я знарок гавару Дусі: «Ну, дык я пайду, калі ты баішся».— «Не, не, цяпер ужо не пушчу». Абнімае: «Прастудзішся». A то просіць мяне прыкласці да ейнага жывата вуха. Паслухаць, ці там што чуваць.
На печы варочаецца Піліп. I мы не ўпэўненыя, што ён не чуе нас. У прыпеку крэхча Хіма. Яна ляжыць ад нас зусім блізка і, пэўна, чуе, як мы шоргаемся. Яна ўстае рана. Пачынае прасці, і мы чуем у сне ейную самапрадку, але ўставаць не хочам. Спім, пакуль не развіднеецца. Дуся хоча ўжо падняцца, дапамагчы маці, мне ж не хочацца яе адпушчаць — такая яна раніцой нейкая асаблівая і пажаданая. Гляджу на яе, як яна, падняўшыся, адзяецца, скідаючы з сябе начное. Просіць мяне не глядзець — саромеецца. Мы снедаем, і я хацеў бы ўжо пайсці дахаты, але Дуся ўгаворвае мяне заставацца, каб ейныя бацькі не падумалі, што я прыходжу да яе толькі нанач. I я застаюся. Дапамагаю Піліпу рэзаць дровы, Ka-
лоць, складваць іх у сцірту. Трэба ж, каб у хаце было цёпла. Дуся памагае маці. I калі мы, пасля працы, садзімося за стол вячэраць, мне прыемна, што й я нечым прыслужыўся ў гэтай хаце. У покуці сядзіць Піліп, no634 я з Дусяй. Хіма на другім баку стала. Мы седзімо пад абразамі. Над намі свеціцца лампадка, і ад ейнага святла сыходзіць нейкая асаблівая лагода, мір, суцяшэнне і светлая радасць. I тое, што вобак мяне Дуся, і што з лампадкі сыходзіць святло нейкай таямнічасці, і што Піліп з Хімай у сваёй маўклівай згодзе благаславілі нас, выклікае ў мяне зварушлівы свет нязнанай яшчэ радасці і яснабачання.