Патушаныя зоры
Масей Сяднёў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 375с.
Мінск 1992
Балюча зракацца таго, што было сэнсам твайго жыцця, што было набыта, створана табою, а яшчэ перад табою — тваімі бацькам і дзедам, балюча пакідаць свой кут, дзе ты пражыў усё сваё жыццё, дзе нарадзіліся й выраслі твае дзеці, узварупівае да слёз расстанне з усім, табе блізкім і родным, стоптаным і сходжаным табою, зросся, зрадніўся ты з кожнай драбніцай, табе мілай і дарагой, і ўсё-такі з усім гэтым мой бацька вырашыў расквітацца. У хаце засмучанасць, пакора, маўклівасць. Рукі ні за што не бяруцца, не прыстаюць. Трэба тое схаваць, а гэна закапаць — усяго з сабою не возьмеш. Гаршчок, чыгун, міска, лыжка, патэльня просяцца ў рукі, а як гэта ўсё возьмеш? Усё, што нажывалі, цяпер трэба пакідаць. Перажываць гэта — вышэй чалавека. Маці не ведае, за што ўзяцца. Начамі яна насіла дачцэ ў Красны Вугал усё, што яна магла несці. Кошку і тую аднясла, каб не засталася адна ў пустой хаце. Мы пераправілі сястры ў Красны Вугал авечак, парсючка, курэй, крупы, жыта, ячменю. Шмат чаго закапалі на агародзе — будзем прыходзіць з Касцюко-
вічаў і пакрысе забіраць. 3 сабой мы мала чаго можам узяць — у пас няма каня. Карысталіся ім па радоўцы.
I так я накіроўваюся ў Касцюковічы — шукаць для ўсіх нас нейкага прытулку. Яшчэ добра не сцямнела, пусціўся ў дарогу. Іду на Вараноўку. Трэба завітаць да Агапкі. Гэта мне па дарозе. Чуў — яна ўсё яшчэ там. Жыве ў школьным будынку. Ужо ссутунела, калі я прыйшоў ў Вараноўку. Падышоў да школы. У вуглавым пакоі гарыць лямпа. Вакно зацягнутае, і я не магу разгледзець, хто ў хаце. Але заходжу. Усё роўна — адна яна ці з кім. Стукаюся. Адчыняе. Бясконца радая. Знаёміць мяне з прысутнымі — старэйшым чалавекам. Той, аднак, пачаў збірацца выходзіць, і Агапка не затрымлівала яго. Цалуе. Пытаецца, як гэта я надумаўся. Садзіць за стол. Пытаецца, ці хацеў бы я выпіць што напачатку.
— Але — не. Перш раскажы, што ты робіш. Да каго ты там прыклеіўся, што вачэй не паказваеш? Hi слыху, ні дыху ад цябе. Добры з пябе таварыш. Расказвай усё падрабязна. Часу ж у нас хопіць. Заначуеш у мяне. Дарэчы, куды йдзеш? Чаму ты захацеў мяне тут пабачыць? Я табе маю таксама шмат чаго расказаць. Ну дык расказвай, Мікола.
Я сказаў, што йду ў Касцюковічы.
— А чаго проці ночы? — I жартам: — У мяне хацеў перабыць?
— He. Рад бы. Ды спяшаюся. Справа ёсць.
— Ці не надумаўся ты здуру ўцякаць? Але што мы гаворым так, насуха. Давай чаго глытнем за сустрэчу. Такую дарагую для мяне.
Падышла. Абняла. Потым дастала з шафы пляшку гарэлкі, стаканы. Выпілі.
— Дык, можа б, ты цяпер разгаварыўся? Мяне цікавіць перш бабскае дзела. Я ж баба. Ты мо ажаніўся? Зрэшты, ці гэта мае якое значэнне цяпер? Я жанатая, але што з таго? Пакіньма гэта. Пра гэта потым. Ты ж хіба ведаеш — нашыя не за гарамі. Блізка ўжо. Дык мо сапраўды хочаш драпака даць? Чаго ж у Касцюковічы? Мяне пе бойся. Гавары. Я з табою наросхліст.
Падышла і, ужо трохі ап’янелая, абвалілася на мяне.
— Гапа, паслухай мяне. Ты пытаешся — чаго ў Касцюковічы? Хачу пакінуць Мокрае. Назаўсёды. 3 бацькамі і з...
— Са мною? Дурылка, нікуды не йдзі. Заставайся ў мяне.
— Пачакай, Гапа. Раскажы ты. Як ты жывеш? Што новага ў цябе? Мне цікава.
— Ты нейкім багамольцам стаў.— Села на сваё месца.— Дай я табе яшчэ падалыо. А сама я ўжо ап’янелая. Кажаш, хочаш пакінуць Мокрае? Я таксама хацела б выбрацца адсюль. Збрыдла. Коцік, паедзем з табою ў Мінск? Хацела б туды. Можа б, я пабачыла свайго, калі ён — малюся — жыў. Возьмеш мяне? Куды ж мне адной?
Села мне на калені. Закінула рукі за шыю.
— Нікуды не пушчу. У Мінск... у Мінск.— Цалуе. Прыпала да маіх грудзей.— Я стамілася, Мікола. Я памагала нашым у лесе. Колькі магла. Шкада іх. Але ж і сябе шкада. Ты шкадуеш мяне? — Утуляецца.— Колькі ўсякага ў іх! I ўсё страшное. He магу прымірыцца. Ты ж мо чуў, што Вяркеева няма ў жывых. Дзесьці іх закуталі. Божачка. Гэта ж і твой таварыш.
Ейнае «гэта ж і твой таварыш» ацвярозіла мяне. Я ўзняўся з крэсла, адвёўшы Гапчыны рукі.
— Хочаш мо чым падсілкавацца?
— Дзякую, Гапа. Я пайду. Мпе трэба, Гапа. Дзякую за пачастунак.
Абнімаю яе крэпка-крэпка. Цалую. Гарну да грудзей. Прытуляю ў сцішнасці і жарсці. Яна супакоілася. У супакоенасці самі па сабе пайшлі ў яе слёзы. Яны заблішчэлі на ейных вейках, калі, вызваліўшыся з маіх абдымкаў, яна паглядзела па мяне.
— Міколка, ідзі, куды йдзеш. Трымаць цябе не буду. Мо стрэнемся ў Мінску?
I кінулася яшчэ раз мне на грудзі. Апамятавалася. Падала руку. Я накіраваўся да дзвярэй і, спыніўшыся на момант у ціхім развітальным паклоне, выйшаў.
У Касцюковічах я атрымаў месца бухгалтара на маслазаводзе. 3 гэтага завода ўцёк бухгалтар, забраўшы з сабою ўсю выручку. Мне далі ягоныя бухгалтарскія кнігі і папрасілі адразу ж распачаць працу. У нейкім напаўразбураным будынку адвялі мне кватэру, вялікі пусты пакой накшталт нейкай залы, без кухні, вады, ложкаў і ўсяго іншага патрэбнага для жыцця. Паставілі толькі стол з канапай побач. На гэтым стале я й пачаў разглядаць бухгалтарскія кнігі. Гартаў іх, углядаўся ў запісы, зробленыя папярэднім бухгалтарам, гартаў і нічога не разумеў — дзе дэбіт, дзе крэдыт. Дырэктар маслазавода — падазроны для мяне чалавек — у першыя дні накоратка заходзіў да мяне паглядзець, што я за бухгалтар. Як ён
паяўляўся ў дзвярох, я пачыпаў ляскаць на сваіх лічыльпіках косткамі, ганяючы іх направа і налева, каб паказаць, што я нешта раблю, але па тым, як я гэта раблю, дырэктар безумоўна, здагадваўся, што я ніколі не трымаў у сваіх руках гэтай прылады. Запытаецца ў мяне пра штопебудзь, коратка і суха, і поіідзе, а я застаюся сядзець над кнігамі, спрабуючы разабрацца ў іх. Дырэктар папрасіў мяне зрабіць пешта накшталт рэвізіі, праверыць па кнігах, што там і як. Колькі я ні біўся, у мяне пічога пе выходзіла. Ніяк пе мог праверыць балансу: кожпы раз на лічьільніку ў мяне атрымлівалася розная, не тая самая лічба. Падлічваю адзін і той жа слупок па некалькі разоў, а выніковая лічба ўсякі раз не сыходзіцца. Кідаю. Пачынаю зноў. Нарэшце пераконваюся, што гэта праца мне не па плячы. Асабліва занепакоіўся, калі пачуў, што, мой дырэктар маслазавода быў у суполцы з сваім папярэднім — што ўцёк — бухгалтарам і што ён узяў мяне, педасведчапага чалавека, у надзеі, што іхнай аферы я не раскрыю, a яшчэ болып заблытаю і такім парадкам магу яшчэ сам улезці ў гэта нячыстае дзела. Кляну сябе, што нрыняў гэтую працу, хоць ніякіх іншых магчымасцяў у мяне і не было. Балазе, што мне паабяцалі кватэру, пілыіа патрэбпую мне. Удзень я б’юся над кнігамі, а ўвечары — хоць задавіся. Сяджу адзін у сваёй кватэры-пустэльні. He ведаю, дзе дзецца. Баюся тут спаць. А лягу — сплю трывожна, мармычу, крычу, у сне шукаю пры сабе Дусю, грабаю рукамі, а яе няма. Пуста. Яна мусіла б ужо й быць. Але, відаць, нейкая затрымка, ды й не так лёгка выбрацца адтуль. Шкадую, што не прыйшоў сюды разам з ёю. Як япа можа з дзіцем дабрацца сюды? He дадумаў. He ўлічыў усіх абставіяаў. Сапраўды, пакінуў на «страд». Безадказна. Несур’ёзна. He па-мужчынску. У часе абеду забягаю на рынак — можа, прыпадкам пабачу каго з Мокрага. Прыходзяць жа сюды, каб здабыць што, з самых далёкіх куткоў, пераважпа за соллю. Ды нікога з сваіх на рынку не бачу і, занепакоены, іду назад, у сваю багадзельню. Саджуся за мае кнігі. Гляджу ў іх, а думаю пра іпшае, пра тых, каго са мною няма, а мусілі б ужо быць. Прачыпаюся рана. Бягу на дарогу, што йдзе з Сцюдзянца, паглядзець — можа, йдуць яны, усе разам з Дусяй. Hi па якой іншай дарозе яны не могуць ісці. Ад Сцюдзянца сюды толькі дзве вярсты, і гэта ўжо самы бяспечны адцінак дарогі. Пабачыў бы іх, каб ішлі, але не йдуць. Няма. Пануры, вяртаюся пазад. За сваю бухгалтэрыю не бяруся
ўжо. Знайшоў тры ложкі і матрацы да іх — прыйдуць, будзе на чым легчы. Але не прыходзяць. Настае дзень, бягу зноў на дарогу і зноў — няма. Мокрае патанула ў нейкім мроіве, хачу ўявіць яго, а япо — як па-за светам, як няма яго. A то наадварот — зырка бачу ў сваёй уяве то Дусю, як яна ідзе з дзіцем сюды, то бацькоў і сястру з клумкамі за спіною. Але гэта толькі ўява. Іх няма. А тут, у мястэчку, усё болей і болей нарастае трывога — чуцён фронт. Вязуць параненых, здаецца, толькі што падабраных з поля бітвы. Мой дырэктар маслазавода патайна рыхтуецца да адступу, зафрахтаваў сабе цэлы вагон, каб калі надыдзе той час, пакінуць Касцюковічы з усім сваім скарбам. Ходзяць самыя розныя чуткі: немцы ўжо пакідаюць фельдкамендатуру, раённае начальства гатова змыцца ў кожную хвіліну, паліцыя перабегла да партызанаў, на цягнік бяруць толькі тых, хто гэтага даможацца. А я? Я нікога тут не ведаю, і мяне ніхто. У мяне ніякіх сувязяў. Я чуюся тут чужым, і ўсё тут для мяне чужое.
He спаў усю ноч. А настала раніца — усхапіўся. He ўмыўшыся, бягу на сцюдзянецкую дарогу. Яшчэ рана — ніхто не едзе і не йдзе. Толькі я на гэтай дарозе — іду, набліжаюся да Сцюдзянца. 3 вёскі выходзяць і выязджаюць. I сярод тых, хто выходзіць,— бачу бацьку з каровай на повадзе, а за ім — маці і сястру. Убачыўшы іх, не столькі ад радасці, колькі ад жалю хлынулі слёзы. За іх, пакутных.
Прывёў на сваю «кватэру». На агародзе навязалі карову. Увайшлі. Сястра азірнулася — і не вытрымала. Бацька моўчкі знімае з сваіх плячэй хатулі. Маці, паставіўшы свае клумкі па падлозе, выйшла нарваць на агародзе травы для каровы.
На стол сястра кладзе хлеб, некалькі вараных яек, агурок, памідор. Вярнулася з агарода й маці. Селі за стол. I не можам дакрануцца да яды — рукі не бяруцца за яе: сціснулася, закамянела душа. Пры кожным глытку — глытаюцца і слёзы. Калі аціхлі, сястра першая парушыла маўкліню. Расказвае, як яны йшлі. Гаворыць — пакінулі хату, калі ўжо сцямнела. Ішлі ўсю ноч. Мусілі часта спыняцца, каб даць адпачынак карове. Раніца застала на паўдарозе. 3 паўдарогі ішлі ўжо пры светлым. Баяліся, што дзе-небудзь нагоняць ці перастрэнуць. Пра Дусю сястра не гаворыць нічога, хоць і бачыць, што я з нецярпеннем жду слова і пра яе. Нарэшце сястра пачала і пра Дусю. Кажа: Дуся да нас не заходзіла, нічога не пыталася, пічога нам
не перадавала. Але пра што я табе зараз скажу, пра гзта мы пачуліся пасля. Дуся, не дачакаўшыся ад цябе ніякай весці, выправілася ў дарогу з дзіцем сама. Днём. Куды ж ёй ноччу? Думала, можа. яе з дзіцем хто падвязе. Ездзяць жа людзі. He баяцца. Выправілася яна, а за ёю — пагоня. Дуся аж да Дзяражні дабралася. Вот там яе нагналі і павярнулі назад. Ці яна йшла назад на пяхоту, ці яе падкінулі дахаты — пра ета мы не знаем, а толькі пасля етага пайшоў ейны бацька шукаць свайго каня. Партызаны забралі, павезлі на ім нейкую сваю паклажу, і Дусін бацька думаў, што, завёзшы, дзесьці кінуць каня, як гэта яны часта і робяць. Па Мокрым пабегла чутка — Піліпа знайшлі ў лесе нежывым пад хворастам. Шукаючы каня, ён найшоў на партызанскі лагер у лесе, і тыя партызаны, угледзеўшы яго, пабаяліся, што ён можа перадаць каму план месцазнаходжання лагера, узялі і забілі. Днямі й пахавалі яго. Так што ў Дусі — гора, і я не думаю, што яе можна цяпер выручыць. А табе ж туды і патыкацца нельга.
КНІГІ ОНЛАЙН
