Патушаныя зоры
Масей Сяднёў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 375с.
Мінск 1992
Пад вясну начою, недзе вобак нас, я пачуў далёкі, прыглушаны гуд самалёта. Гэты гуд выклікаў у мяне трывогу. Дасюль такога не было. Наша неба была спакойным, і вось цяпер гэты спакой парушаны. Але падумаў: мала чаго — вайна ж. Дзіва што лятуць. Гуд сціх. Сціхла і трывога. Але надыходзіла ноч, і гуд узнаўляўся, далёкі і трывожны. Чые яны, гэтыя самалёты? Адкуль і куды яны лятуць? Кожны раз там, удалечыні, куды яны лятуць, чутны выбухі. Яны скідваюць там бомбы? Што там такое? Фронт? Пэўна, фронт. Набліжаецца да нас? He. He веру. He хачу верыць. Ганю гэтую думку ад сябе. Але самалёты гудуць і, насуперак майму хаценню, узнімаюць у мяне пачуццё няпэўнасці і прадчуванне канца. Якога канца? Майго? Ці чыйго?
Бацька, калі яшчэ не было чутно гуду, прадчуваў
пабліжэнне канца. Прадчуваў наканаванасць нашага Зыходу, які, зрэшты, пачаўся даўно, у тую самую хвіліну, калі, выбіраючыся ў Менск, я пераступіў парог нашае хаты. На двары стаяў тады запрэжаны конь, і з моманту, калі я сеў на калёсы, я ўжо быў на дарозе да свае долі. Калёсы скрануліся, і скранулася не толькі мая доля, а й доля ўсёй нашай сям’і. Бацькі й сястра збіралі мяне ў дарогу — клалі ў мой чамадан патрэбныя мне рэчы — і ўжо адначасна, таго не ўсведамляючы, яны рухаліся разам са мною ў прадвызначаную дарогу. I што б яны потым ні рабілі, яно ішло так, як яно не магло ісці іначай. Незвычайная, выключная чуллівасць і засмучанасць, з якой яны мяне выпраўлялі ў дарогу, былі сполахам і крыкам перад сляпымі вачыма лёсу, які ўжо нас засціг. Калёсы мяне павязлі, але яны ўкруцілі ў свае спіцы і ўсю маю сям’ю. Маёй сям’і ўвесь час нагадвалі, куды павезлі мяне тыя калёсы. Як бы на тых калёсах сядзеў вялікі злачынец, за якога мусяць адказваць і тыя, хто нарадзіў яго. Мы ўжо тады былі на ўзбоччы, стаялі на сваёй пуцявіне, адкіпутыя. Нас, адрынутых, і падабрала наша доля. He то што яна нас знайшла — не, мы былі кімсьці аддадзеныя ёй. I трагізм гэтага ў тым, што ты не ведаеш, што ты ўжо ўступіў на прадвызначаную табе дарогу, якая схапіла цябе і імчыць... куды?
Бацька ведаў таксама, што я вярнуся. Але ён не ведаў, што я стануся прычынай фатальнага замыслу сукрытых сілаў. Я быў у руках мае долі сляпым знараддзем, караіі для тых, хто мяне найбольш шкадаваў і хто найбольш пакутаваў дзеля мяне. Ці можна было як-небудзь ухіліцца ад прадвызначанага? He. Ад долі нельга ўхіліцца. У маёй нягеглай асобе доля ўгледзела слабае звяно ў ланцугу, вырвала яго, і ланцуг перарваўся. Але перарваўся не на мне, а на тым, хто мяне нарадзіў. Я мусіў бы быць пакараны скрытымі сіламі па закону найбольшай строгасці. Але доля мая пакінула мяне. Ці мушу я дзякаваць ёй? 3 пярэрвай ланцугу рассыпаліся ягоныя звенні. Счапіць, сабраць ланцуг нанова было немагчыма — выпала з яго галоўнае звяно-часціна, дзякуючы якой ён трымаўся. Паасобныя звенні-часткі, застаўшыся паасобку, зазналі пякельную муку, і не ўсе яны ўжо існуюць. Яны распаліся ў сваю чаргу і носяцца бязроднымі крупінкамі ў сусвеце. Яны глядзяць стуль сюды і, здаецца, бачаць мяне, але, балесныя і няўцешныя, праносяцца міма, ад іх спадаюць толькі расінкі-слёзы, як пасланне мне.
Асабліва выразна бачу аблічча маці — супакоенае ў сваіх пакутах. Яна ляжыць так, як яна ляжала б у труне. Але труны і яе самой не відаць. Цела яе як бы схаванае ў воблаку, а праступае з яго толькі ейнае, як асветленае зарой, аблічча.
Калі я гляджу на матчына аблічча — а я ў думках заўсёды стаю побач яе — мне здаецца, яна ведае, што я побач і што я гляджу на яе, але яна не хоча выдаць гэтага, ейнае аблічча застаецца ўсё такім жа спакойна-велічным і трошкі як бы строгім у дачыненні да мяне. Я чую сябе вінаватым перад ёю і баюся — баюся не яе — не, a кагосьці іншага.
Калі я гляджу на матчына аблічча, спакойнае, засяроджанае, мне ўяўляецца, што яна і цяпер адчувае свой боль, свае пакуты і толькі, каб магчы сцярпець іх, заснула вечным сном.
Адчуванне Зыходу ўсё ўзмацнялася ў нас. Найперш яго вычуў, распазнаў бацька ў сваіх снох. Сваімі прарочымі вачыма ён бачыў наш Зыход настолькі выразна, што ўжо сузіраў яго ва ўсёй ягояай няўхільнасці. Ён бачыў, як выплывала шырокае, сіняе мора з-пад небасхілу, затапляла нашыя палеткі, вымывала з карэннем пасаджаныя намі дрэвы, выкідвала з зямлі труны нашых продкаў, тое мора стаяла ў ягоных вачох, і ён з страхам глядзеў, як яно набліжалася да яго і, наблізіўшыся аж да самае хаты, не затапляючы яе, літасціва спынілася, каб мы маглі выбрацца з яе. Гэта было папярэджанне, відавочнае, грознае. Папярэдзіў нас, стоячы на парозе нашай хаты, і ссівелы, як лунь, чалавек ці то вобраз яго: «Не, дзеці мае, не заходзьце. Ідзеце ў свой пуць. He марудзьце. На вас ганенне». I мы пайшлі прэч ад свае хаты. Свет перад намі займгліўся, і мы не бачым, куды мы йдзём. А калі праясніліся нашыя вочы, мы пабачылі лес з зрэзаным верхам. Гэта ўказка нам і прадвесце. У страху зайшліся душы нашыя. А тут падаспела і ноч. Куды ты пойдзеш? У роспачы мы замітусіліся. Бацька пытаецца ў мяне, куды йсці. А я й сам не ведаю, куды йсці. «Ты ж быў у свеце і мусіш ведаць. Вядзі, сын. He марудзь. Вядзі куды-небудзь». А куды я павяду? Я нікуды не магу ісці, бацька. Я не развітаўся яшчэ з усіма і ўсім, як ты, бацька. Я яшчэ негатовы. Я прыкручаны тут магутнай сілай, прыкаваны ёю і, каб хацеў, не магу пераадолець яе. Яна трымае мяне. He
пушчае. Я зачараваны ёю. Я ў яе палопе. Я магу пакінуць усё: і нашую родную хату, і нашыя палеткі, і магілкі нашых продкаў, але я не магу пакінуць таго, што вышэй за ўсё гэта, што ўвайшло ў кроў маю, што зраднілася са мною, як я сам з сабою, чаго ніяк не адолець, каб і хацеў адолець. Ты можаш вініць мяне, бацька. I я сапраўды вінаваты. Я ва ўсім вінаваты, і мне горка да болю, што вы мне ўсё даруеце, як бы я заслужыў перад вамі нешта такое, за што вы мусіце цяпер быць мне ўдзячнымі цэлае вашае жыццё. Ты можаш вініць мяне, бацька. Ты можаш праклясці мяне, бацька. Я заслужыў гэта. А ты, мая сястра, гаворыш, што я не вінаваты, што каб я не квяліў сябе, што гэта ўсё напісана на нашым раду.
Сястра мая, даўно цябе не бачыў — ад самага крывавага жніўя.
Балюча мне за ўсе мае няўдачы, за ўсе мае грахі, што аплаціў не я.
Калі б не я, усё было б іпачай, я стаўся усяму віной: жыццё сваё і ваша перайпачыў, і ўсё пайшло не тою старапой.
Яшчэ калі баі ішлі далёка, а ўжо і перадсмяротны час страшней вайны аднекуль збоку наіп лёс насоўваўся на нас.
Адно другога ўсё трагічней, і страшна — гора без турбот збываў я песпяю лірычнай, замест каб стаць на эшафот.
Вясна ўжо выбухнула зялёнымі выбухамі купчастых дрэў. Мокрае абнавілася, патанула ў гэтых выбухах. Павеяла вясновым ветрам, заблішчэла поле краскамі, узнялося сонца і свеціць па-вясноваму радасна, бліскотна, урачыста. I я зноў на новым пад’ёме. Адчуваю ў сабе прыток новай сілы. Уваскрасаю разам з прыродаю. Шмат пішу. Уклаў зборнік сваіх вершаў. Старанна перапісаў — атрымалася цэлая кніга. Засунуў пад наша застрэшша на двары. Некалі мо вярнуся, дык буду мець, дык, паехаўшы ў Менск, аддам у выдавецтва.
Тое, што недзе ўначы гудуць самалёты, мяне ані не турбуе. Тое, што выбухі з кожным тыднем як бы набліжаюцца, успрымаецца мною як нешта пабочнае. Вёска рыхтуецца да Вялікадня. Беліць у хаце печы, чысціць, прыбірае, пячэ пасхі, фарбуе яйкі. Бацька напачатку не
думаў — як звычайна перад Вялікаднем — бяліць печ, нешта перарабляць, перастаўляць у хаце, прыбіраць на панадворку і вакол хаты, але перадумаў — узяўся. Як жа адступаць ад даўно заведзенага? He глядзі ні на што. Памірай, а жыта сей. Маці з сястрой лыоць на падлогу гарачую з чыгуноў ваду, адскрабаюць нарослы за зіму на цэлы корх бруд. Падлога, як новая, засвяцілася сваімі сасновымі палавіцамі. Каб не наслядзіць, захаваць падлогу чыстай і на свята, бацька заслаў яе саломай, і мы ходзім па ёй дзень, а то й два, пакуль не адкрыем на свята. Хата, пасля чысткі і ўпарадкавання — як не тая: велікодная, светлая, радасная.
Заўзята рыхтуецца да Вялікадня і Хіма. У яе ўжо ўсё гатова: пасха, кулічы, сыр, шынка. Яна павязе пасху ў Папову Гару свяціць — кажуць, там ёсць non. Дуся дапамагае маці ва ўсім. Я ж майструю люльку — Дуся будзе хутка раджаць. Яна выглядае цяпер прыгажэй і зайздросней. Жывот толькі трохі выпірае — пад ейнай балахонкай яго амаль не відаць. Яна яшчэ як дзеўка, толькі трошкі як бы папаўнела, акруглілася, паходка сцішаная, ейны стан тоіць у сабе нешта такое, што мне даспадобы, прыгожы, прывабны, на ёй блузка-безрукаўка, грудзі заяўляюць пра сябе болей, як раней, шыя — тонкага крою, вочы — як у іконкі, толькі цяпер болып глыбокія і супакоеныя. Дуся, стоячы над сталом, фарбуе, распісвае яйкі, і ўсмешка ў яе, як у нованароджанай. Зверху, з покуці, на яе глядзіць Божая маці, мне здаецца, што цяпер іх дзве. Прыбраная хата, светлыя вокны, накрыты белым абрусам стол, Дуся каля яго, запаленая лампадка пад абразамі і нават тое, што я майструю люльку, стругаю гэблікам дно пад яе і мне пад ногі спадаюць закручастыя стружкі — усё гэта мае нейкі асаблівы сэнс, ва ўсім гэтым адчуванне нечага, што мае хутка наступіць, адчуванне, што яно ўжо тут, у хаце, варта толькі нейкай нябачнай завесе расхінуцца — і з’явіцца цуда. Толькі трэба ўчуцца і чакаць. Усё ў чаканні — і Дуся, і люлька, і хата, і я.
Я ўсё сваё жыццё чакаў. Думаў, што ўсё маё яшчэ наперадзе. Што прыйдзе тое сапраўднае, маё, чаго я хачу і да чаго імкнуся. Што тое, чым я жыву цяпер,— гэта яшчэ не маё «я», што маё «я» яшчэ будзе, маё наступіць. А што такое маё «я», якое яно, я й сам не ведаў. Ды й не думаў пра гэта ніколі. Але ўсё-ткі недзе, у падсвядомасці, было спадзяванне нечага, хоць і няяснага. Я не ведаў, што яно такое і не меў клопату пазнаць яго. Гэта я ўжо цяпер
«апалізую». Тады ж я чічога пе ведаў і ведаць не хацеў. У мяне не было ніякай патрэбы да майго «я». Я быў шчаслівейшым чалавекам без яго Нашто яно было мне? Мне было добра жыць без яго, без майго «я». Гэта ўжо неяк бацька прабудзіў тое маё «я».
У першую сусветную вайну бацька мой быў салдатам, звычайным салдатам, не ўмеў ні пісаць, ні чытаць. Быў ён на фронце педзе ў Румыніі. У.мовы на пазіцыях цяжкія, у тым ліку — санітарныя — завяліся вошы і блохі. Заелі, скусалі салдатаў. Бацькаў камандзір, якога ён паважаў як адукаванага і разумнага чалавека, вазьмі і напішы верш пра вош. Бацька не гаварыў «напісаў верш», a — «складна ўняў пра вош». У тым вершы, звернутым да вошы, камандзір радзіў ёй, вошы, пакінуць грызці беднага салдата ў зямлянцы, худога і знясіленага, а запаўзці пад кашулю афіцэра, ён гладзейшы, у яго больш крыві, чыстая бялізна і наогул куды лепшыя ўмовы, як у таго абяскроўленага салдата. Камандзір прачытаў свой твор салдатам, і тыя, канешне, былі ў захапленні ад яго. Гэтую гісторыю бацька расказаў мне, калі я хадзіў у трэці клас. Закончыў бацька пра свайго камандзіра словамі: «Складпа ўмеў пісаць. Вот чалавек быў! Галава!»
КНІГІ ОНЛАЙН
