Пяро арлана
Выдавец: Беларусь
Памер: 211с.
Мінск 1991
Шчаслівыя былі нашы продкі, маючы ў сваіх племян- ных паляўнічых угоддзях і «бабровыя гоны», і буйныя пасяленні чапляў. Але за права валодаь імі варагавалі плямёны, абшчыны, удзельныя княствы.
Сумныя старонкі старых часоў усыпаны фактамі па- гібелі людзей за валоданне паляўнічымі ўгоддзямі, у тым ліку — за гняздоўі шэрых чапляў. Феадалы пра- лівалі людскую кроў,— толькі і ўсяго! — каб задаволіь сябе азартам сакалінага палявання, у якім чапля з’яўляла- ся мішэнню.
Захапленне сакаліным паляваннем, лічаь некаторыя даследчыкі, прыйшло з Усходу. Свярджэнне тэта спрэч- нае. Моды і захапленні роду чалавечага шматлікія. Бы- ваюь моды-аднадзёнкі, але ёсь захапленні вечныя, якія стагоддзямі захапляюь народы і наыі. Паляванне наогул — яжкая, часам небяспечная праа дзеля хлеба надзённага, але, як разумеюь сёння еўрапейы,— азартны спартыўны занятак, у якім чалавек адкрывае самога сябе, часткова злучаючы ніі, якія звязвалі яго з маі-прыродай, а потым неабдумана абарваныя.
Ад старажытных культур яшчэ захавалася многа відаў і спосабаў: паляванне са сховы, і аблава, і гон з хортымі і ганчакамі, і здабыча з лоўчымі птушкамі, сярод якіх ва ўсе часы першынствавалі сокалы і асабліва крэ- чаты. Нездарма ў летапісах сказана, што выгляд белага крэчата гасіў бляск залатых кубкаў, мячоў харалужных і шаўкоў заморскіх. Дык з Усходу і з Захаду прыйшло сакалінае паляванне?
яжка знайсі гняздо сокала, каб узяь на выхаван- не птушаня. Яшчэ яжэй прыручыь і навучыь яго. Ад таго і ана на сокалаў празмерна вялікая, і паляванне было даступна асобам арскім, ды тым, у каго каліта тугая і ёмістая. Стала сакаліная «паеха» ўдзелам і правам нуварышаў рознага роду. I япер плаяь вялікія грошы за магчымась выпрабаваь крэчата-белазора, а выпра- баваўшы, зноў і зноў захапляа, як намнога меншы за сваю ахвяру сокал з лёту б'е чаплю!..
За прайшоўшыя стагоддзі многае мы пагублялі ў тэх- ніы навучання лоўчых птушак і ў правілах сакалінага па- лявання. Энтузіясты па калівах збіраюь згубленае, узнаўляюь забытае. Іх намаганнямі і жыве «сакаліная паеха» — свята духу і ела.
У прыныпе аматарскае паляванне змянілася вельмі мала. Жывучы ў Тураве, былой сталіы магутнага княства, адкуль пайшла і шырока распаўсюдзілася высокая культура Палесся і культура палявання ў тым ліку, я бачу, што ў ёй прыглухла святочнась, зніклі ўрачыстыя рытуалы, якія, дарэчы сказаь, мелі вялікую выхаваўчую ролю, але ўмаавалася, як форма паводзін, жаданне ўзяь найхутчэй і паболей. Тэхнічны прагрэс таксама падыграў, узрасіў абываеля-здабытчыка, узброіў яго аптычным прыэлам, электроннай вудай, быстраходнымі сродкамі перамяшчэння. У свядомасі такога чалавека ўсе Чыр- воныя кнігі здаюа вартымі толькі самакруткі, пра будучае навакольнага асяроддзя ён наогул не задумва- еа. Есь яшчэ і такія гора-паляўнічыя, хто, дзеля аса- лоды, стрэлам знішчаюь любых жывёлін, апраўдваючыся ўяўнай шкоднасю іх. Не пазбегла такога лёсу і шэрая чапля, а таму выбірае, каб прадоўжыь свой род, самыя глухія куткі, якія на планее таксама знікаюь.
Калі на поўдні, у дэльтах буйных рэк і ў плаўнях, калоніі будуюа ў зарасях трыснягу, дык у нашых краях яны робяа на дрэвах: дубах, вербах, соснах, нават на елках. Калонія па 50—60 гнёздаў лічыа вялікай, а па 100—150 у адным месы звітых гнёздаў успрымаеа арнітолагамі як сенсаыя.
Як жа было мне ў Ланскіх нетрах, наколькі неве- рагоднай здалася наяўнась на вельмі абмежаванай плош- чы 600 гнёздаў! Ды ў адной толькі кроне я налічыў адразу паўсотні! Стаў прыкідваь агульную колькась птушынага насельнітва. Калі ў кожным гняздзе дзве да- рослыя птушкі-баькі ды чавёра, у сярэднім, птушанят, ды дадаь сюды няпоўналетніх І састарэлых халася- коў, то ў гэтым чапліным мегаполісе набярэа пяь тысяч жыхароў. Стрымліваючы эмоыі, зноў і зноў аглядаў гнёзды: не ўсе ж бываюь жылымі. Так, у шчыльнанасе- леных кварталах паветранага горада калі-н;калі сустрака- ліся «хаты з забітымі вокнамі». На агульную статыстыку яны ўплывалі нязначна.
Самае, бадай, надзвычайнае заключалася не ва уні- кальнасі калоніі, а ў тым, што да гэтага часу аб ёй нічога не было вядома ў вучоным свее. Наша ывілізаыя за апошнія чатыры-пяь стагоддзяў толькі тым і займалася, што адкрывала за марамі-акіянамі здаўна вядомыя аба-
рыгенам з'явы і факты. А палескаму селяніну няўям было камусьі паведаміь аб бескарысных птушках у той час, калі яго даймаюь клопаты, дзе накасіь сена і на- рыхтаваь дроў на зіму. 3 практычнага пункту погляду калонія ікавасі не мае. Паляванне? Калі ў наваколлі дастаткова дзікіх качак, водзяа ласі, вепры, казулі і заў- сёды можна злавіь рыбу, наўрад і паважаючы сябе паляўнічы паквапіа на чаплю, якая пахне ворванню. Праўда, ніжэй Лані прыпякія людзі не грэбуюь і такой здабычай. Але што ні край, то звычай...
А ўсё ж не выпадкова калонія пасялілася мена- віта тут. Напрасткі да Сінкевічаў рукой падаь, усяго кіламетраў дзесяь-пятнааь, але якіх! Даволі дакладны індыкатар глухамані: побач з чаплямі пасяліліся чорныя буслы. Адасобленая, маладаступная мясовась радуе разнастайнасю фауны. Бабры, выдры, андатры — не часта сустрэнеш іх усіх адразу. Аб птушках можна га- варыь доўга: Прыпяь — райскія шаты для пёрыстых, а тутэйшыя ланскія мясіны найбольш спрыяльныя.
Але аб'яўленая біялагічным заказнікам некалькі гадоў назад чапліна вотчына здаеа практычна безабароннай. Не ад браканьераў. На іх у апошні час спісваюа агрэхі і безгаспадарчась леснікоў-міністраў і бяспраўных ляснічых, бескантрольнась ведамстваў, бездапаможнась прыродаахоўных органаў. Вінаваты і той, хто дрэнна ахоўвае, і той, хто кепска вызначыў ролю аховы, межы ахоўваемага і віну парушальніка закона.
У нас у Беларусі (у параўнанні, скажем, з Прыбал- тыкай і еўрапейскімі краінамі) надзвычайная мяк- кась закона дазваляе браканьеру жыь ды пажываь. Мізэрныя штаты лясной аховы, адсутнась матэрыяльнай заікаўленасі ў леснікоў і нешматлікіх егераў, амаль непакаральная антыэкалагічная дзейнась прамысловых і сельскагаспадарчых ведамстваў на нішто зводзяь нават гэтае мяккаелае заканадаўства.
Той жа біязаказнік, да прыкладу. Яго аддалі пад ахову Сінкевікага ляснітва, не павялічыўшы ні штатаў, ні срод- каў на ахову. I непраходнась ланскіх нетраў, якая ратуе заказнік ад няпрошаных гасей з сушы, адначасова пе- рашкаджае рэгулярнаму назіранню за парадкам, які лётка парушыь з боку Прыпяі. Я ў тым пераконваўся не аднойчы, жывучы па некалькі дзён на тэрыторыі заказніка: ні адна «вартаўнічая» душа не паікавілася маёй асобай, толькі пара несамавітых шчытоў-аншлагаў папярэджвала аб адносным суверэнітэе некалькіх соень гектараў поймы. Шчыты катэгарычна забаранялі паляваь, лавіь рыбу, секчы лес, касіь траву, разбіваь палаткі,
паліь вогнішчы. Але ў вузкіх пратоках насіліся маторкі, дзесьі ў глыбіні заказніка звінелі косы, прыткнуўшы лодкі да лазняку, перабіралі сеткі рыбакі. А потым і мы разбілі на запаветным беразе палатку і жылі ў ёй колькі патрэбна было, маючы, праўда, на тое самае высокае дазваленне, але яго ніхто не спрабаваў спытаь...
На жаль, заканадаўчымі актамі ў нас не рэгламен- таваны многія правілы паводзін чалавека на прыродзе.
У апошні час назіраеа змяншэнне папуляыі, у чап- лявым мегаполісе прыбаўляеа «забітых дамоў» — пус- туючых гнёздаў. Што з'явілася прычынай: інтэнсіўная меліяраыя Палесся і пагаршэнне ў сувязі з гэтым кар- мавой базы? Узмонены адстрэл чапляў на пералётах і на зімоўках у паўднёвых краях і ўплыў чарнобыльскай катастрофы? А можа, непакой на гняздоўі ад ікаўных пасля некалькіх крыклівых публікаый у масавай прэсе?.. Вучоным яшчэ належыь тэта выявіь.
Сямейства чаплевых у нас прадстаўлена пяю родамі:
Чаплі — ARDEA. LINNAEUS 1758
Белыя чаплі — EGRETTA. FORSTER 1817
Кваквы — NICTICORAX. FORSTER 1817
Ваўчкі — IXOBRYCHUS. BILLBERG 1828
Бугаі — BOTAURUS. STEPHENS 1819
ШЭРАЯ ЧАПЛЯ — ARDEA CINNEREA. L.
Мясовыя назвы: «каня» (Жыткавікі раён), «валя- ваха» (Краснапольскі раён), «чапля» (паўсюдна).
Самая буйная з усіх нашых чапляў. Агульная афар- боўка спіны блакітнавата-шэрая. Чэрава, пярэдняя частка шыі і валляк сметанкова-белыя. Лоб і емя белыя. Над вачыма ідзе шырокая чорная паласа, якая заканчваеа на патыліы чорным чубам-коскамі. Ад горла па ніжняму баку шыі, накшталт гальштука, ягнуа тры палосы буйных прадаўгаватых чорных плямаў. Валляк упрыгожа- ны падоўжанымі пер'ямі. Махавыя пер'і і вялікія, што іх пакрываюь, чорныя. Рулявыя ў асноўным буравата-шэ- рыя, на вяршыне чорныя. Дзюба жаўтавата-бурая, ногі зеленавата-шэрыя. Радужніа залаіста-жоўтая, адсюль уражанне змяінага позірку.
Па складу — гэта найболей тыповая чапля, вузкая га- лава, вялікая прамая дзюба, доўгая шыя, доўгія ногі, кароткі хвост. I шырокія крылы. На ляту не вельмі стройная. Шыю складвае ў форме лаінскай літары «5», калі глядзеь злева, і ўягвае яе ў плечы. Голас зусім не му- зычны, нагадвае рыпенне іржавай завесы — «краанк».
Вага да 2250 г, даўжыня крыла да 480 мм, дзюбы — да 122 мм.
Гняздо конусападобнае, выбіраеа самом, а бу- дуюь абедзве птушкі з сухіх галінак і палачак. У клад- ы 3—7 яек (звычайна 4—5) нябесна-блакітнага колеру, іх сярэдняя велічыня 59,8X43,7 мм. Наседжваюь абедзве птушкі, але саме значна менш. Наседжванне праягваеа 26—27 сутак.
Харчуеа дробнай рыбай, жабамі, апалонікамі, на- сякомымі, грызунамі, яшчаркамі, змеямі.
Чапля не спіь на праягу ўсёй ночы. Часта яе можна бачыь, калі яна стаіь на краю касы па водмелях, на мелкаводных плёсах. Але вось яна заўважыла здабычу — і адразу маланкава б'е дзюбай. Гэтак жа доўга і ярпліва выстойвае чапля ля норак палёвак.
РЫЖАЯ ЧАПЛЯ —ARDEA PURPUREA. L.
Мясовая назва: «чырвоная чапля» (Пінскі раён).
Буйная, крыху меншая за гусь, птушка. Вага 1,2 кг. Агульны фон афарбоўкі ёмны. Спіна шэравата-бурая. Галава, шыя і грудзі рудыя. Крылы ёмна-шэрыя. Маха- выя пер'і чорныя. Ногі і дзюба доўгія, жаўтавата-бурыя. У адрозненне ад шэрай чаплі вельмі рэдка прысаджваеа на дрэвах. Голас нягучны, можна перадаь словаспалу- чэннем «краанк».
У СССР жыве ў Еўрапейскай часты — ад паўднёвых абласей да 52—53 градуса паўночнай шыраты і ніжняга ячэння Волгі на ўсходзе, на Каўказе, у Сярэдняй Азіі І Казахстане, у Паўднёвым Прымор'і.
Знаходкі рыжай чаплі на Беларусі часей за ўсё адно- сяа да яе паўднёвай часткі, асабліва да Палесся. На тэрыторыі Прыпякага дзяржаўнага ландшафтна-гідрала- гічнага запаведніка ў Снядзінскім і Перароўскім ляс- нітвах асобныя экзэмпляры сустракакэа штогод на пра- ягу ўсяго лета з 1970 года, што сведчыь аб магчымым гнездаванні гэтага віду.
КНІГІ ОНЛАЙН
