Першацвет адраджэння
Выдавец: Народная асвета
Памер: 511с.
Мінск 1995
Нарадзіўся Францішак-Бенядзікт у Свіранах, якія арандавалі яго бацькі, праўда, з часам сям'я перабралася з Літвы ў Кушляны Ашмянскага павета. Разам з братам Францішка аддалі ў 1852 г. у Віленскую гімназію. Там са здольным хлапчуком вучыліся таленавітыя сябры, будучыя ўдзельнікі паўстання 1863 г. Атрымаўшы атэстат,
Францішак падаўся ў Пецярбург ва універсітэт і быў залічаны на першы курс, але не стаў студэнтам. Чаму? He згадзіўся з новымі студэнцкімі правіламі. Мажліва і так. Паехаў у Нежын, на Украіну, і падаў заяву дырэктару юрыдычнага ліцэя. Вучоба закончылася ў 1868 г., і будучы паэт пачаў працаваць судовым следчым у Чарнігаве, у Кралявецкім павеце, зноў у Чарнігаве, а потым у Волагдзе, пасля накіроўваецца ў Канатоп. Безумоўна, украінская песня, паэзія Шаўчэнкі, нацыянальная свядомасць інтэлігенцыі натхнялі Багушэвіча да творчасці.
Расстанне з радзімай, доўгачаканае вяртанне, праца ў Вільні адвакатам. Першыя свае вершы «Новы 1886 год», «Прывід надзеі» Францішак Багушэвіч напісаў на польскай мове. Ад гэтых часоў і пачынаецца паэтава сяброўства з вучоным мецэнатам Янам Карловічам, які ўхваліў паэтычныя спробы і, што важна, падтрымаў паэта матэрыяльна. За сем гадоў польскі часопіс «Край» змясціў звыш паўсотні артыкулаў ды нататак паэта. Тады ж Багушэвіч, які пачаў пісаць на роднай мове, занатаваў сваё знакамітае, надзённае і сёння: «Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі».
1891 год. Кракаў. Тут выходзіць першы зборнік паэта «Дудка беларуская». Праз тры гады ўжо ў Познані выдаецца другі зборнік «Смык беларускі». Ніхто тады, акрамя сяброў-таварышаў, і не ведаў, што за псеўданімамі Мацей Бурачок і Сымон Рэўка з-пад Барысава «хаваецца» адвакат, абаронца сялян Ф. Багушэвіч. Ен не крыўдаваў, што няма славы: трэба ж было некаму адраджаць пасля паўстання Каліноўскага новае беларускае слова, нацыянальную свядомасць, і ён рабіў гэта таленавіта, сціпла, непрыкметна, але вельмі дасканала. Любоў да народа нараджала талент, талент множыў любоў. Можа таму ён, мужыцкі заступнік, колісь напісаў: «Весці справу Вольскага задарма згодзен». I гэта не адвакацкая міласэрнасць, гэта быў яго жыццёвы прынцып. А сам Багушэвіч, трэба сказаць, знаходзіўся пад моцным ціскам матэрыяльнай нястачы.
Справы трохі палепшыліся, калі атрымаў спадчыну ды пераехаў у Кушляны. Тут усяго сябе, ужо цяжка хворы, аддаваў паэзіі. Скажам і не памылімся, што Багушэвіч зоркай найпершай велічыні ўзышоў на беларускім Парнасе.
За год да смерці ён здаў у друкарню зборнік апавяданняў і трэці зборнік вершаў «Скрыпка беларуская». На жаль, іх лёс дагэтуль невядомы.
Паэзія нашага песняра жыве, абуджаючы ў душах такі патрэбны ўсім матыў жыццялюбства, роднасці з зямлёю сваёй і сваім народам.
Ф. Багушэвіч паміраў з надзеяй, што распачатая ім асветніцкая хваля набярэ моцы. I ён не памыліўся. Праз год пасля яго смерці Цётка атрымала пасведчанне хатняй настаўніцы, а Я. Колас закончыў вучобу ў Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі, а ў Радашковічах пачаў працаваць перапісчыкам у судовага следчага Я. Купала. Менавіта ім лёс наканаваў узняць песню Багушэвіча і на крылах свайго таленту несці беларускую душу да людзей, знаёміць з ёй увесь славянскі свет.
Прэч бутэлькі, люлькі, карты!
Марна траціць час не варта.
Хай жывыя рушаць з кіем
У святы паход!
Нас не край далёкі кліча
Вывучаць чужы нам звычай,
Нас чакае ў нашым краі Родны наш народ.
Трэба ведаць наша поле, Блізкіх нам братоў нядолю, Што работай, кроўю, потам Кормяць усіх нас.
Панясём жа пад іх стрэхі Промень і святла, і ўцехі, 1 настане час світання — Абуджэння час!
Хай жа ўсе, усе, хто можа, Возьмуць свой кіёк дарожны, У край айчынны час ісці нам Вывучаць свой люд.
КАЛЫХАНКА
Люлі, сынок, люлі, люлі!
Усе курачкі паснулі, Ой, паснулі і курчаткі Пад скрыдэлкам сваей маткі;
А ты чаго не спіш, сынку, Як бы чуў ліху гадзінку? Можа, будзеш калі панам Ці вялікім капітанам, А як матка прыйдзе ў госці, Ой, то будзе ёй радосці... Сядзе матка ў кут на лаве, Сын хлеб-соль прад ёй паставе. Ручкі, ножкі пацалуе, Памілуе, пажалуе;
Пачастуе мядком сытным, Блінком мякенькім падсітным, Піражочкам і з начынкай, Верашчачкай гарачынькай... Люлі, сынок, люлі, люлі... Бо ўжо курачкі паснулі. Ой, то будзе рада матка, Хоць і простая салдатка, А ўсякі шапку здыме, Як дазнаецца аб сыне, Люлі, сынок, люлі, люлі... Бо ўжо курачкі паснулі. Можа, будзеш калі панам Ці вялікім капітанам, Людцоў Божых будзеш біці, Цяжка будзе ў свеце жыці, Будуць клясці, як ліхога, Прасіць смертанькі ад Бога. Люлі, сынок, люлі, люлі... Бо ўжо курачкі паснулі. Тагды матка прыйдзе ў госці, Сын выкіне стары косці, Жабруючы, пойдзе ў вёску, Будзе прасіць Матку Боску, Каб забыцца ёй аб сыне, Каб не ведаць, гдзе ён згіне, Люлі, сынок, люлі, люлі... Бо ўжо курачкі паснулі. Ой, не будзь ты лепей панам, Hi вялікім капітанам, Будзь, чым матанька радзіла, Каб у госці не хадзіла, Каб век з табой векавала, Гаравала, працавала...
Люлі, сынок, люлі, люлі,
Усе курачкі паснулі, Ой, паснулі і курчаткі Пад скрыдэлкам сваей маткі.
ПЕСНЯ
Чаго бяжыш, мужычок? — Паганяе мароз.
Чаму ляжыш, мужычок?
— Бо ўрадніка вёз.
Чаго ты п’еш, мужычок?
— Бо і хлеба не еў.
За што б’еш, мужычок? — Бо і сам тое меў.
Нашто ты краў, мужычок?
— Бо свайго не пазнаў.
Чаму ты лгаў, мужычок?
— Бо хтось праўду украў.
Чаму чорны, мужычок?
— Бо ў хаце курыць.
He праворны, мужычок?
— Бо ўсякі журыць.
Чаму цёмны, мужычок?
— Бо пад цёмным сяджу.
Чаму бяздомны, мужычок?
— Бо чужога гляджу.
Чаму хіцёр, мужычок?
— Бо дурны, як варона.
Чаму ўмёр, мужычок?
— Уцякаў ад «закона»!
ВОЎК I АВЕЧКА
Злавіў воўк ягнятка I панёс жывое!
Плачуць сын і матка, Як бабры, абое.
Воўк над маткай злітаваўся,
Як які аконам,
У аўчынку перабраўся Ды ідзець з паклонам. «Прыйшоў,— кажа,— я здалёчку Расказаць пані авечца Добру вестку аб сыночку,— Як яму цяпер жывецца.
He пазнала б ніколі, Такі стаў дасужы I жывець сабе на волі, Без бяды, без нужы. Зубы выраслі з клыкамі, I адпалі рожкі, Ножкі цяпер з пазурамі, Хвост даўжэйшы трошкі. I ўжо воўка не баіцца, Ў хлеў ніхто не гоне; Mae чым абараніцца I другіх бароне!
Прыйдзі, імасць, да нас ў госці, Справім сабе вечарынку: Будзе мяса, будуць косці, Будзем есць без адпачынку!» «Дзякуй, дзякуй, ягамосці, За весці такія!
Няхай прыйдзе сын у госці, Пагляджу, ці вые?
Бо, кажуць, меж вамі Трэба быць ваўкамі. Я ж па-воўчу не умею Hi выць, ні есці, ні лгаць. Ды скінь скурку, дабрадзею, Бо зубкі відаць».
I авечка, хоць дурная, А воўка ж пазнае!
сведка
У нядзелю ранюсенька заходзіць да мяне Панасюк. Тое ды сёе, а потым кажа: «У тую суботу каб быў ты ў воласці ў сведкі на суд».— «Як у сведкі, дык у сведкі. Хоць я нічым нічога, казаў той, нікому ніколі».
Прыходжу — сядзяць. Я зірк — і ён тут, наш Бартак храмы.
Пытаюць суддзі: «А ты што знаеш аб гэтым дзеле?» «Чаму,— кажу я,— не знаю? Ведама, усё, казаў той, знаю».
«Ну, дык кажы!»
«Як казаць,— кажу,— дык і скажу ўсё. Так і так,— кажу,— у мяне,— кажу,— Каруська (гэта жонка мая) надта, гадзіна, рана ўстае. Так якасьць пасля Пятра, якраз пасля нядзелі, чуць зорачка занялася, яшчэ нават і дзяр-
кач на балоце ні разу не дзёрнуў, калі яна прыходзе да мяне і будзіць: «Юзук, Юзук!» — «Ці ты,— кажу,— здурэла, ці што такое? Гэта ж,— кажу,— нядзеля».
«Гэта,— яна кажа,—учора была нядзеля».
Я схамянуўся: праўда, учорй! Як так, дык так. «Ідзі ж ты,— кажа,— касіць на Лабок».
А той Лабок, каб ваша ведалі,— дык чысты лабок. Як пойдзеш касіць, дык сцімбіркі толькі дзылін.каюць ля касы ды казельчыкі скачуць, а сена толькі, сколькі валасоў вунь на галаве ў пана суддзі (адзін лысы быў)...»
«Ну, ну,— той кажа,— да дзела гавары! Ці відзеў?» «Відзеў,— кажу,— чаму не відзець? Святлюсенька стала, покі расчухаўся. Вот расчухаўся, пайшоў пад свірон — узяць бы касу, а касы нямаш: сюды — нямаш, туды — нямаш! Ніяк не спомню, гдзе дзеў. Аж я гэта, як рэзаў барана яшчэ з восені ды ўткнуў у сцяну, дык яе там ці ржа пабіла, ці мышы вышчарбілі. Давай я яе кляпаць, а яна —■ давай крышыцца. Кляпаў-кляпаў, кляпаў-кляпаў...
Віджу — нічога не будзе, пара палуднаваць. Папалуднаваў, праўда — Каруська кіслага малака дала крышку, а ў нас перадойка гэты год была, казалі, палявала, а цяліцца — не цялілася. Пад’еўшы трошкі, думаю: падбягу да Барткі храмога,— вот і ён тут, не дасць салгаць,— пазычу касу. Пакуль тое ды сёе, туды ды сюды, калі і сонечка стала хавацца. Прыляцеў да Барткі храмога (а ён сусед), калі яго няма. Косіць, кажуць, тыкі ж на Лабку (і ў яго такія ж сцімбіркі); калі я слова сказаць, і Бартак тыц у хату,— і зараз пацямнела. Мы сабе аб тым ды аб сім, а пасля таго я пайшоў дахаты вячэраць. Як дзісь помню, еў зацірку з малаком. Дык чаму ж я не знаю? Усё знаю.
«А відзеў ты (пытаюць суддзі), як Пятрук Сушка Бартку біў?»
«Калі?» — пытаю.
«Да тагды, як тое было?»
«Не ведаю»,— кажу.
«Які ж ты сведка?»
«Але,— кажу,— які ж я сведка?»
I пайшоў дахаты.
А, праўда, па дарозе зайшоў да Барчыхі. А больш, дальбо, нічога не ведаю.
Прыпісваецца Ф. Багушэвічу
ПАЛЯСОЎШЧЫК
(Апавяданне старога лесніка)
Трэці год ужо быў лесніком на графскай пушчы, хадзіў цягам па лесе, па оступах і ведаю, што мядзведзь ёсць-то ёсць, але Бог бараніў спаткацца аж да гэтага года: ды і цяпер не ведаю, ці відзеў я мядзведзя, ці не відзеў.
А вот як было: якраз у задушны дзень. Той дзень на ляпорт мы ўсе сабраліся. Прыйшлі рана, меўся лоўчы паляваць, ды штосьці з жонкай пабіліся, ці што, от так, яму было не да палявання, і пратрымаў нас да вечара, без нічым нічога, а пад вечар загадаў дроў нарубаць, так да ночы звялося.
Ноч цёмная, мне дахаты трэба ісці праз маю пушчу, праз оступ; дарогі ніякай няма, ідзеш логам, пасля градой, а пасля ізноў оступ; праз ручаёк доўгая старая ёлка, можа, ужо гадоў сто ляжыць вываратня, і па ёй пераходзім, бывала.
Якраз даходзячы да той вываратні, думаю сабе: «Вот, Божа барані, цяпер мядзведзь на спатканне...»
Аж шапка паднялася, аж сэрца ёкае, улез на вываратню, пугач недзе стогне ў старым дубе,— яшчэ страшней стала...
Калі чую: вываратня аж калышацца, хтосьці ідзе з другога канца на спатканне... Так і ёсць, ён, мядзведзь, сапець, аж страх. А дожджык як з рэшата сыпе. А ведаю я, што мядзведзь палахлівы, але ж і я не надта, каб ад яго смялейшы. Дай, думаю, спалохаю я яго. Як зараву я памядзведжаму — уга! А ён — шабалдыхць у балота, a крыкнуў, як чалавек: «Ах!»
КНІГІ ОНЛАЙН
