Першацвет адраджэння
Выдавец: Народная асвета
Памер: 511с.
Мінск 1995
Ад акна ж, абсыпанага на балонках і ў шчылінах снегам, цягне сцюжаю, і патроху ды ўсё болей святлее — пачынаецца невясёлы зімовы дзень.
Як тое ўсё даўно-даўно мінулася! Памёр дзядуля, пастарэлі бацька і маці, павырасталі дзеці...
КНЯЗЁЎНА
Чутна князёўне маладой, ажно з высокае святліцы чутно, як безустання плешча і б’ецца аб кручы, і стогне, і вые неўгамонны Дняпро.
Чутна князёўне-адзіноце ў ціхім пакоі, аж праз тоўстыя мураваныя замкавыя сцены чутно, як вецер над борам грыміць безупынна, гудам-гудзяць і шумяць векавыя сосн ы.
I нудна князёўне, і здаецца ёй, што такі дождж на двары, мутненькі, дробненькі, пракурыцца бесперастання цалютку ноч, а дужэючы, ён бясконца будзе бубнець аб рознакалёрныя балоны акенныя, наводзячы невясёлыя думы...
Буль-бом-бом... Буль-бом-бо.м...
Дрыжыць-мітусіцца чырвоны агонь у лампадцы перад суровымі, стродкімі лікамі святых на старых абразах у цёмным куце. Святлеецца кут ад лампадкі. А дарагія, бліскучыя шаты ўва ўсе бакі іскарка.мі сыплюць і маркоту цягуча наганяюць.
Нялёгка на сэрцы ў князёўны Ганны, нялёгка — дый дужа...
Ціха ў пакоі. Як заўсёды, безгалоса пазіраюць райскія
птушкі і сіне-блакітныя васількі з багатых тканін, што сцены імі паўвешаны ад столі да нізу.
I апошняя балона пісанай кнігі як ляжыць дык ляжыць на чырвоным аксаміце; а не дапісана, бо ў апошнія часы не ўдаюцца князёўне хітрасплеценыя застаўкі і канцоўкі і красныя літары. He ўдаюцца... калі ж сумна на сэрцы ад думак дзявочых.
I не даплецены фарботы прыгожыя. Мусіць, не плятуцца чагосьці яны. Забыты, закінуты на ўзорным стале...
I не спіцца князёўне — адзінотка ж яна.
Непрыхільна сэрцу ў ціхамірным ды пустым пакоі.
Абхінула князёўна кунічаю футраю белыя плечкі і ўздзела мяккапушыстыя палуботкі на свае ножкі дробныя; па святліцы прайшлася, маркотна на пярыны свае ўзірнула, прысела, зусім жа слабкая, на аббіты скуркамі з мякенькаю поўсцю зэдлічак і галоўку на грудзі схіліла пакутна.
Апала тонкая, беленькая з кволенькімі пальчыкамі, князёўніна ручка на калені і з кален, а валасы, як багатая кудзеля кужэльная, рассыпаліся па плечыках і на футру; з пацямнелых ад смутку вочак закапалі-закапалі гарачыя слёзы — як светлая раса слёзы...
Плача князёўна маладая, прыгожая Ганначка.
Нашто біліся вы, хвалі, аб кручу? Ці на тое, каб тут ніцая лаза парасла?
Нашто грымелі вы над борам безупынна, вятры? Ці на тое, каб тут дзікі лес усю прастору аблёг?
Нашто кўрыўся ты, мутненькі, дробненькі дождж? Ці на тое, каб тўт вечным балотам уся зямля заплыла?
Нашто пліакала ты, прыгожая князёўна Ганначка? Ці на тое, каб здплаканымі вочкамі свету ніколі не бачыць табе?
ПАЯСОК
Удава
Быўшы ў пасёлку Міхайлаўскім, вёрст 9 ад станцыі Балотнай, я пытаўся ў тутэйшых перасяленцаў-беларусаў, ці няма ў іх беларускіх паяскоў.
Hi ў кога не знаходзілася: вывезеныя з бацькаўшчыны паяскі пазнасілі, а новых тут не плятуць.
Нарэшце мне параілі схадзіць да цёткі Надзеі-ўдавы і паказалі, як да яе трапіць.
А трапіць было нялёгка. Гэта быў не двор, а ўбогая
хатка на курыных ножках за нечыім чужым дваром.
Тут і жыла цётка Надзея з сынам-хлопчыкам, пастушком.
Калі я прыйшоў да іх, маці карміла сына. Ен прыгнаў пасялковае быдла на паранкі і цяпер сілкаваўся. Еў ён параную бульбу з сухім чорным хлебам. Маці сядзела пры ім і ласкава гаманіла.
Гэта была старэнькая, дробненькая, худая, зморшчаная жанчына.
У хаце — страшэннае ўбоства. Зямля, бруд, чарнота. Хлопчык босы, у кашулі і штанах з грубага палатна. Скот ганяе... Выганіць як свет. I на ранкі, і на дзёнкі прыгоніць, два разы.
Яна спярша здзівілася, потым ласкава запрасіла мяне. У яе ёсць паясок. Але не адразу ж яго несці.
Мы разгаварыліся.
Яны перасяліліся з в. Сялец Радомскае вол. Чавускага павета.
Муж кінуў яе. Нядаўна пісаў. Цяпер у Кіеве. Горкі жаль на мужа. 1 пры сыну.
Паясок была прадала, а потым дагнала і назад узяла: «Памяць аб вяселлі».
У ЧЫМ яго КРЫЎДА?
Да яе
12 студзеня 1910 г.
Ці здарова ты, мая даражэнькая, мая прыгожанькая, мая любенькая Ганначка?
Каб ты ведала, як многа-многа чаго маю напісаць табе! Аж не знаю, з чаго й пачаць...
Усе нашы вучні з’ехаліся і хваляцца каляднымі навінамі, як хто адсвяткаваў. Пансіён увечары гудзе і грыміць; той на балалайцы брынчыць, той скрыпку наводзіць, той пяе, іншы галопае — мазурку вучыцца скакаць, іншы, грэючыся каля грубкі, гаворыць, як у двары на ігрышчы хадзіў (укруг яго груд хлапцоў, і ўсе рагочуць, аж столь у зале дрыжыць, і агонь у лямпе мітусіцца), іншы ў сталовай кілбаскі ўбірае ды пампушачкі розныя смакуе, успамінаючы калядкі — святыя вечаркі, а каторы, схаваўшыся ў куток дзе-небудзь, пісьмы піша, піша.
Хаджу я, хаджу, як непрытульны, з вугла ў вугал, па ўсім пансіёне хаджу ці ў акно пажуруся, як там так рана невясёла цямнее, а снег сыпкі бялеецца, зверху кру-
цяцца ўсё сняжынкі, дзьме замятуха касякамі па дарозе ад паркана, і нудна ж, нудна мне...
Тут, сярод гэтага тлуму і гоману, куды б я ні пайшоў, у вачах стаіш ты, Ганулька! He п’ецца мне тут і не есца мне тут. Я дайжа драчоны і пірагі, і ўсё, што мама напякла і нарыхтавала мне сюды, прыехаўшы, аддаў таварышам, каторыя на святкі ўдвору не ездзілі. Сам толькі паядаў — дзеля гадзіся. Усё думаю і думаю аб табе, калі то ўвіджу?.. Доўга як ждаці.
I ці ведаеш, сёння на ўроку хіміі так залетуціўся, што і не чуў, як вучыцель, паглядзеўшы, што я не слухаю,— торк! зняцеўку да мяне, аж сэрца маё закалацілася: «Повторнте, господнн Зарембо, как, следовательно, получается эта кнслая фосфорно-кнслая соль?» Я пачырванеў ускочыў і пачаў лупаць, вытрашчыўшы вочы. «Не слушаете?» — сказаў ён і ткі адстаў.
А ўрокі такія доўгія, цягнуцца-цягнуцца, званка жджэш не дажджэшся.
Пасля гэтага ўрока таварышы жартавалі і прыставалі ка мне: «Не слушаеце? А-а, улюбіўся, панічок! Замаркоціўся, коця-варкоця! Так, так, хлопча... Ну, а якая ж яна? Чарнявенькая? Як зоркі, вочкі, крамяны шчочкі... Вучыцца дзе? Ай ды Касцюк!» Як слова, ведалі, якая ты сапраўды. А што ты не ўчылася, то няма нічога, друкаванае ж ты разбіраеш, толькі пішаш не дужа ладна. He думай, што ў грамаце ўсё шчасце. Ат, каб можна было вучыцца, дык бы вучылася, праўда?
I цяпер-цька, каб напісаць табе гэту пісульку, я залез у парожні клас, абгарадзіўся партамі і пільную, каб хто часам не падгледзеў. Лямпачка перада мною ціха і змрочна свеціць жаўтавата, у коміне вецер паціхеньку свішча, унізе, у першым паверсе, на гітары іграюць, і тужлівыя, прыгожыя, густыя гукі так і лезуць з нейкай ціхай пакутай і ў вушы і ў сэрца, лезуць і жмуць пад грудзьмі...
Божа мой, божа мой! Чаму я гэткі шчаслівы, што спазнаўся з табою, Ганнуся мая, і нешчаслівы, што жыву далёка-далёка? Здаецца, каб нейкая лятучая машына, ці кавёр-самалёт, як гаворыцца ў казках, дык бы выўчыў урокі, сеў і паляцеў бы да Ганначкі, хоць бы на аднуадну мінутачку. Ax! Hi разу не забудуся я на тое ігрышча.
Як то жывеш ты цяпер? Ці здаровенька? А ці бываюць вечарынкі? Ці прыязджалі к нашым дзеўкам сваты? А можа, хлопец каторы наш дзеравенскі высватаўся? I як, ці TaKi бярэ Міхалка Аўгінню, ці ўсё няма шчэ ладу? А к Банадысёвым у супрадкі ты, божа крый, не хадзі: іхны батрак,
як усе кажуць, прыкры хлопец, мне ён надта не спадабаўся, такі буян. Мала за чым не пабіўся на заручынах у дзядзькі з бельскімі хлапцамі. Што яму вадзіла, што яны прыйшлі пагуляць? А гарэлкі ж наглытаўся! I мяне дзівіць, што ты з ім так любіш скакаць польку... Ці мала лепшых мальцаў ёсць? Адылі, ты не падумай чаго-якога, гэта я толькі так, к таму, што ён чалавек не то што «не рахманы», як ты гаварыла, а дрэнны, скрыўдзінь як, і што ты яму, такому?
Прыпішы мне, што кажуць людзі аб дзядзькавым вяселлі. Як жывуць нашы: тата, мама? Як маладая дзядзіна?
Марку я табе пасылаю ў гэтым заказным пісьме; паперы возьмеш у Мэндаля, у яго ж і напішы пісьмо сама, адрас напіша табе Мэндалеўна Этка; павестку табе перадасць таксама яна, а дзеўкам нічога не кажы... 1 майго пісьма Этцы чытаць не давай, а чытай сама, я пішу табе чытэльна.
Ну, а затым і бывай здаровенькая, мая красачка, мая журавіначка! He нудзіся, прашу цябе,— што сказаў, таго не забуду, дай бог толькі скончыць школу, ужо не доўга!..
А людзі, калі смяюцца, няхай смяюцца, ці каму-то закажаш? I аб жыдаўчынцы, з каторай, быццам, відзеў мяне слабадскі Піліп у гарадскім саду, як ездзіў у Багумільск,— брахня, і не давай ты веры, можа, катораму злосніку зайздросна.
Ты ў мяне адна, Ганя, мая першая і апошняя. Лепей за цябе не знайдзецца мне ў свеце.
Цалую цябе, Ганя, на ўсю сілу... Абшчапіўшы за шыйку, жалею-мілую на ўсю сілу...
Званок на вячэрнюю малітву... Дабранач, Анюта, Ганя!
На векі-вечны твой Касцючок Зарэмба. R.S. (Пасля пісана.) Пішу пасля малітвы. Прысылай пісульку скоранька па адрасе: горад Багумільск, Магіслаўскай губ., пансіён такога-та вучылішча, такому-та. Мне вучыцель за каляднае сачыненне па псіхалогіі (такая навука) «Чуўства сімпаціі» паставіў чатыры з палавінаю. Дабранач!..
Твой Касцючок. Цалую цябе! Люблю...
Таварышу
13 студзеня 1910 г.
Насмешлівы Андрэю!
Віншаваць з Новым годам у гэтым пісьме не буду, бо я табе паслаў свйю картачку якраз 28 снежня (здаровіў цябе), ці дайшЛа яна, ай не?
Як адсвяткаваў я ўдвары, пісаць не хочацца — сам добра ведаеш, як я жыву ў дзярэўні, калі прыязджаю з вучылішча.
Ведаеш... He, браце насмешлівы Андрэю, не дагадаешся, што стала з тваім Кастусём: ён цяпер саўсім другі чалавек!
Я цяпер і сам дзіўлюся, як гэта мог я раней, у тыя гады, прасядзець у сваёй хаце цэлыя каляды, не паказваючы нікуды носа? Помніш, бывала: у цэркаў не езджу (хоць і тошна тым крыўдзіць бацькоў), бо «сучасная вера — ашуканства»; к радні не езджу, бо радня мая — з хамскімі поглядамі, бачыць ува мне «кандыдата ў немалыя паны» і прыкра тым выстаўляецца; на ігрышчы не хаджу, бо «што я там знайду? Тупых дзевак, буянаў-хлапцоў, мацершчыну і ўсякую брыдоту, карты, гідкае скалазубства, насмешку над маімі словамі аб лепшым людскім жыцці», і так далей, і так далей, і так далей. Валяюся сабе тыдні тры ў хаце за кніжкаю ў гордай адзіноце і душу маладыя здаровыя кірункі свае горкімі думамі: «Такая доля мужыцкага сына з дзярэўні, што пайшоў вучыцца».
КНІГІ ОНЛАЙН
