Першацвет адраджэння
Выдавец: Народная асвета
Памер: 511с.
Мінск 1995
— Што ў вас тут за спрэчкі? — запыталася, падышоўшы з вёдрамі, Мікалаіха.
— А мая ты кумка, а мая ты залаценькая! — не сутрымлівалася Іваніха.— Аб сцерве аб гэтай, аб Марылі, гутарым. Я кажу, што гэтага яшчэ нідзе не чуваць. Вн, Антось, яе мужык, гэтак працуе, глядзіць, каб быў хлеб і да хлеба, а яна круціцца з гэтым Сцёпкам. А бадай табе галава скруцілася з карку! Вось брыда...— і Іваніха плюнула, нібы яна гэтым узяла свой верх і замацавала сваё «я», хоць ніхто супярэчыць ёй і не збіраўся.
— А я, каб была яе мужыком, дык за валасы ды вон
сцерву з хаты: ідзі, каб і чнару твайго не было. Ідзі, валацуга, з сваімі кавалерамі, дзе горкі перац расце. A то нюня, горай, як якая баба, а не мужчына,— гэты самы Антось.
He менш Іваніхі, у сваю чаргу, разышлася Мікалаіха, але больш паважна, вытрымана.
Іваніха з Мікалаіхаю ў вёсцы Язвішча бабы першыя, якіх ніхто ніколі не можа ні ўгаварыць, ні абгаварыць. Ніхто не можа раней іх дачуцца аб той ці іншай навіне; ніхто першы не выдумае і не пусціць па ўсёй вёсцы тое, што яшчэ і на свет не паспела нарадзіцца.
Часамі возьме ды ўзбрыдзе ў галаву Мікалаісе альбо Іванісе думка, што Пятрусь, мужык Тэклі, якому каля шасцідзесяці гадоў, ходзіць да ўдавы Ганны. I яны будуць клясціся і бажыцца кожнаму, каго толькі не спаткаюць, што гэта праўда. I будуць клясціся датуль, аж пакуль не пасвараць старых людзей, якія дажываюць спакойна свой век і ўжо пагадавалі дзяцей.
Іваніха пабожыцца, што яна нават бачыла, як ён, Пятрусь, калі пачынала сутоньвацца, ішоў агародамі. 1 ішоў аглядаючыся, каб ніхто не бачыў. А дайшоўшы да Ганнінага прыгумення, пералез цераз засоўкі і пастукаў ёй у шыбу.
Мікалаіха ў сваю чаргу падхопіць, што яна бачыла, як Пятрусь ішоў, калі чуць пачынала развідняць, тады яна ішла даіць кароў і таксама бачыла, як ён аглядаўся.
I пайшло, і пайшло...
Цяпер яны ўдзвюх, у абедзве лапаткі, даказвалі Агапе, што Сцяпан, Юзікаў хлопец, ходзіць да Марылі, Антосевай жонкі. I што яна нават не то не баіцца свайго Антося, але б’е яго ў морду.
Да студні падышлі якраз яшчэ Хадора з Зосяю. Хадора таксама ўмее калі-небудзь выпусціць «слоўца». Але яна больш бярэ з «палітычнага» боку.
— Ці ведаеце вы, сястрыцы, што я вам за наві.чу скажу? — сказала Хадора, перапыняючы гутарку Мікалаіхі.
— Што? Кажы!..— запыталіся ўсе ў адзін голас.
— Вайна пачалася, вось што,— коратка адрэзала тая.
— Ды як жа гэта?
—• Што ты кажаш?
— А вось тое, што вы чуеце: пачалася!
— Адкуль гэта ты даведалася,— падскочылі Іваніха з Мікалаіхаю. A Агапа, якая хацела адыходзіць, ізноў паставіла вёдры і абаперлася на каромысла.
— Ды ці хіба ж вы не бачыце, не чуеце: і солі ўжо нідзе і за дзесяць рублёў пуда не дастанеш, і газы нідзе таксама няма; коні, вунь пішуць, калёсы,— усё, каб забіраць... А з горада дык усе салдаты выязджаюць, вось што,— скончыла Хадора і ўзялася рукамі ў бокі.
— Ды гэта, можа, у лагеры выязджаюць,— умяшалася Агапа.— Бо мой сын, Васіль, прыслаў пісьмо, дык піша...
Але не паспела Агапа дагаварыць, як разам нешта бухнула, нібы і сапраўды пачалася вайна і разарвалася першая бомба.
Бабы пераглянуліся, а потым раптам неяк адчулі: стала горача і душна...
Гэта ўгарэліся ў печы Агапіны дровы, якія былі накладзены блізка каля цялешнікаў...
Агапа цяпер аб іх успомніла, але... але ўжо было позна, бо агонь сваімі меднымі языкамі лізаў усю страху Агапінай хаты.
Яна першая падняла свой позірк, і ў яе замітусілася ўваччу.
Агонь хутка перакінуўся на стрэхі Іванішынай, а потым Мікалаішынай хаты, бо яны былі побач, нібы зросшыся ў адзінае цэлае.
Цераз некалькі хвілін вёска напоўнілася другім шумам і крыкам. Яна цяпер напоўнілася тым крыкам, які раздзірае чалавечае нутро, ад якога станавілася жудасна і страшна.
Раніца з расою зразу знікла. У паветры закруціліся чорныя клубы дыму. Дым слупамі каціўся па-над вясковымі палоскамі і нік там, дзе прападала ранішняе рэха.
Людзі страцілі ўсялякую свядомасць.
1 толькі сонца з кожным разам паднімалася ўсё вышэй ды вышэй. Яно нібы нарочна сілілася падняцца, каб накінуцца зверху, каб прыдаць больш моцы ліслівым медзяным языкам, якія з кожным разам, нібы з нейкім агідным смакам, шпарчэй ды шпарчэй лізалі стрэхі...
Цяпер раніца ператварылася ў нешта найстрашэннае, жудаснае...
I было зусім горача і душна...
МІХАСЬ ЗАРЭЦКІ (001—1937)
У сяле Высокі Гарадзец на Віцебшчыне ў сям'і вясковага дзяка Яўхіма Ануфрыевіча і яго жонкі Пелагеі Лявонцьеўны нарадзіўся будучы пісьменнік Міхась Зарэцкі (Міхаіл Касянкоў). Вялікую ролю ў фарміраванні эстэтычных густаў Міхася адыграў яго бацька. Ен любіў музыку і спевы, кіразаў царкоўным хорам. У дзесяць гадоў хлопчыка аддалі ў Аршанскае духоўнае вучылішча, а праз чатыры гады — у Магілёўскую духоўную семінарыю. Семінарыю ён не скончыў, спачатку працаваў перапісчыкам, потым у роднай зёсцы быў царкоўным вартаўніком, а з 1919 г.— настаўнікам у пачатковай школе.
Літаратурная дзейнасць М. Зарэцкага пачалася ў 1921 г. Першыя яго творы былі надрукаваны ў газеце «Савецкая Беларусь». Неўзабаве адзін за адным пачалі выходзіць зборнікі апавяданняў: «У віры жыцця» (1925), «Пела вясна» (1925), «Пад сонцам» (1926), «42 дакументы і Двое Жвіроўскіх» (1926). Пісаў М. Зарэцкі і раманы — «Сцежкі-дарожкі» (1927), «Вязьмо» (1932), а таксама п'есы— «Віхор на балоце» (1928), «Белыя ружы» (1929), «Сымон Карызна» (І935), «Ная» (1936).
Міхась Зарэцкі быў членам літаратурных аб’яднанняў «Маладняк» і «Полымя».
У 1936 г. М. Зарэцкі быў арыштаваны па ілжывым даносе, а ў 1937 г. расстраляны. Рэпрэсіі не абмінулі і астатніх членаў сям'і. Яго жонка і брат неўзабаве таксама былі рэпрэсіраваны. Толькі ў 1956 г. ярлык «вораг народа» знялі са светлага імя пісьменніка.
ЧАПЛЮК
Дружна жыла наша камуна. I весела. Бывала, ці добра, ці дрэнна, ці ёсць чым пазатыкаць назойлівыя жываты, ці няма,— усё роўна смех, песні, жарты нязводна панавалі ў нашай хацёнцы.
Стаяла нас у аднаго селяніна роўна пяць чалавек. Цесна было. Вядома ўжо, якія раскошныя пакоі ў нашага селяніна, ды к таму яшчэ незаможнага. I ў сэнсе «прадуктыўнасці» — таксама кепска... Паёк... А каб ад гаспадара што — не. Ды куды ж там: пакармі гэткую плойму раздругі, дык і сам без хлеба астанешся.
Але ў нас быў надта добры звычай: ніколі не траціць
прысутнасці духу. I жыццёвыя нягоды толькі давалі нам багаты матэрыял да бесканцовых гутарак, жартаў. Як прыйдзе, бывала, ноч, паляжам упокат на падлозе — усю хату засцелем — і давай гарэзаваць. Ужо пеўні недзе ратунку пракрычаць, ужо гаспадар разоў дваццаць перавернецца, лежачы на печы і, пэўна, на ўсе чатыры бакі лаючы ў думках сваіх кватарантаў,— а мы ўсё сваё...
Адно, другое, трэцяе — тэмы мяняюцца, пралятаюць, як матылькі ўлетку... I ўсё смешнае, усё вострае, ёмкае, усё такое, што наскрозь працінае.
Весела было... I калі на дзела станавіліся, таксама не тужылі. Умелі з работы пацеху рабіць.
Быў у нас Чаплюк... 3 аблічча нічога цікавага: маленькі, хударлявы, непрыгожы, нос непамерна вялікі, губы тоўстыя... А дзіўны быў хлопец!
У нашай часці ён быў самым старым чырвонаармейцам. Ад самага фарміравання часці ён як трапіў у яе, дык увесь час безадлучна і служыў у ёй. На яго памяці колькі камандзіраў, камісараў перабыло, склад чырвонаармейцаў зусім змяніўся, а ён нязменна аставаўся на сваім месцы.
Быў ён сакратаром ячэйкі. I трудна было адзначыць: ці добры ён сакратар, ці благі? Абавязкі свае спаўняў шчыра, нават залішне шчыра. Бывала, як прыйдзе час справаздачы, як надыдзе дзела да ўсякіх «формаў» ды «бланкаў» — бяда! Ад кампаніі адаб’ецца, забудзецца аба ўсім чыста на свеце і сядзіць. Строчыць. Колькі ён, бывала, паперы перапсуе, колькі чарніла паразлівае! А сам запэцкаецца ўвесь, ускалмачыцца — зірнуць страшна.
У гэткую пару звычайна ўся камуна наша неяк цішэла. Спачатку, бывала, пасмяёмся троху над нашым «пісарам», пажартуем, а потым кінем яго, займемся кожны ў адзіночку сваім дзелам — няхай працуе! Зналі, што йначай не можа наш Чаплюк.
А цяжка-ткі давалася Чаплюку пісарская справа. Яно й не дзіва: бадай, толькі ў арміі ён і пісаць добра наўчыўся. Проста ад станка з завода пайшоў ён бараніць Саветы.
Ну, затое ж і аджывала наша камуна, як вялізным пакетам скідаўся з Чаплюка цяжар месяцовай адчотнасці! Тады Чаплюк — не пазнаць — мяняўся. Трудна было даць веры, што гэта той самы пісака, што толькі што з натугай выседжваў за сталом страшэнныя, вялізныя «формы».
Дый наогул Чаплюк неяк дужа ўмеў мяняцца. У яго
было два абліччы: адно, калі можна так назваць,— «афіцыйнае», а другое — «сяброўскае». Першае з’яўлялася тады, калі Чаплюк быў заняты сур’ёзнай справай або як саромеўся. А саромеўся ён часта. Досыць было з’явіцца ў нашай камуне якому-небудзь новаму чалавеку, як Чаплюк, што смоўж, убіраўся ў сваю шкарлупу і выстаўляў напаказ толькі свае наіўна-сур’ёзныя вочы ды важна напружаны выраз цьмянага твару.
Затое, калі аставаўся ён сярод сваіх блізкіх сябрукоў (а гэткімі былі ўся вайсковая часць і блізка ўсе мясцовыя сяляне), ён ураз вылазІў з свае шкарлупы і разліваўся на ўсе бакі ўсёй сваёй істотай.
Чаготолькі ён не вытвараў! Чаго не выгадваў! Бывала, да таго давядзе, што духу не хапае смяяцца. Ен табе і тэатр, і балет, і опера, калі хочаш. A то проста скорчыць такую міну, што ўсе аж кладуцца. I мастак жа ён быў міны корчыць! Ды не проста, абы-як, а ўсё з закідам у чый-небудзь бок.
Больш за ўсё армейцы любілі, як ён «Антанту» паказваў. Заўсёды, бывала, так і крычаць:
— Антанту! Антаяту!
А паказваў ён яе якраз так, як у чытальні на афішы яна была намалёвана, ды так удала — проста дзіва!
Здольны быў хлопец. Хтотолькі ні знаў яго, усе ў адзін голас казалі:
— Талент. На сцэну трэба, у студыю, вучыцца.
I ўсе вешчавалі яму слаўную будучыню.
А ён, калі чуў гэта, не карожыўся, як іншыя, не аднекваўся, а сур’ёзным, шчырым тонам гаварыў:
— Мне каб павучыцца. Каб апрацавалі мяне добра, адшліфавалі. Толькі — дзе там...
Колькі раз прабавалі зацягнуць Чаплюка на сваю армейскую сцэну, але з гэтага нічога не выходзіла. На рэпетыцыях яшчэ нішто, а як прыйдзе справа да спектакля — быццам нешта зробіцца з ім. Палохаўся, мусіць, ці што. Ужо за колькі гадзін да пачатку засмуціцца неяк, убярэцца ў сваю шкарлупу, і хоць ты што хочаш рабі — не разварушыш яго, не абудзіш у ім таго Чаплюка, які патрэбны. Гэтак і выйдзе на сцэну і пачне гаварыць нейкім глухім, замагільяым голасам.
КНІГІ ОНЛАЙН
