Першацвет адраджэння
Выдавец: Народная асвета
Памер: 511с.
Мінск 1995
УСПАМІН
Вячэрнія сцені апалі...
Над рэчкаю дрэмле сасна,
А там,
У бярозавых далях, Блакіт асыпае вясна. Я першую песню калісьці
Складаў а такой жа пары... Шапталася соннае лісце Ў вячэрніх агарках зары. Дрыжалі зыбучыя хвалі, Каціліся ў сінь туманоў... Гуслярылі звонкія далі На струнах лясных салаўёў... Мінаюць і дні, і нядзелі (Мінулага зноў не сустрэць), Агаркі зары дагаралі, А песні ў душы не згарэць... Я першую песню калісьці Чароўнай вясне падарыў, Тады залацістае лісце Цвіло ў пералівах зары, Вячэрнія сцені апалі, Над рэчкай драмала сасна. А там,
У бярозавых далях, Блакіт асыпала вясна.
¥
Аб чым шумяць над возерам бярозы?
Аб чым гамоняць хвалі між трысця?
Ці гэта ноч і месяц пад гіпнозам?
Ці я пад хмелем мудрасці жыцця?
Як разгадаць?!
А ўрэшце і не варта
Канцоў прычын няведамых шукаць.
О, не філосаф я... і не на зорнай варце, Каб таямніцы свету вартаваць.
Мне не дала прырода тонкіх грацый, I я не зяць уласніка, не кум.
Мне не належаць скарбы і багацце, Хоць я і сам багацця не вазьму.
Дзе за капейку галаву хілілі, Там я ішоў пагардаю зарэць. Маё багацце — песня любай ліры, Мне наканована у песні дагарэць.
Я кожнай хвойкі гоман адчуваю, Я чую крокі нават туманоў,
Таму і злосць і крыўду прабачаю У лёгкім тлуме творчых аганькоў.
Таму і ноч і месяц пад гіпнозам, А я пад хмелем музыкі жыцця — Мне шэпчуць вершы белыя бярозы, Мне шэпчуць казкі хвалі між трысця.
ПЛАТОН ГАЛАВАЧ (1903—1937)
Платон Галавач нарадзіўся на Бабруйшчыне ў вёсцы Пабокавічы. Бацька яго, бедны малазямельны селянін, марыў даць сыну добрую адукацыю. У сем гадоў Платон ідзе ў двухкласнае царкоўнапрыходскае вучылішча. Ен быў старанным вучнем. Пасля заняткаў увесь час праседжваў за падручнікамі.
3 беларускай літаратурай П. Галавач пазнаёміўся вельмі рана. Вялікае ўражанне зрабіла на яго паэма Я. Купалы «Сон на кургане».
Пасля заканчэння вучылішча Платон вучыўся ў Гарбацэвіцкай школе. I як заўсёды побач з ім былі кнігі. 3 дзіцячых гадоў П. Галавач цягнуўся да мастацкіх сродкаў адлюстравання жыцця. Спачатку гэта былі малюнкі. Яму нават прарочылі будучыню мастака. Але ён стаў пісьменнікам. Яшчэ ў школе настаўнікі адзначалі яго сачыненні, часта чыталі іх перад усім класам.
Будучы пісьменнік пачаў друкаваць свае першыя заметкі, замалёўкі, невялічкія карэспандэнцыі ў Бабруйскай газеце «Камуніст». Акрамя публіцыстычных твораў, П. Галавач пачынае спрабаваць свае сілы і ў мастацкай літаратуры: піша фельетоны і нарысы, якія друкаваліся ў мясцовых газетах і часопісах. Неўзабаве з'яўляюцца першыя апавяданні.
Сталая літаратурная дзейнасць П. Галавача пачынаецца ў 1925 г., калі ў газеце «Савецкая Беларусь» было надрукавана яго апавяданне «Загубленае жыццё».
Платон Галавач быў адным з першых беларускіх крытыкаў. Журналістыка, якой ён займаўся побач з літаратурнай дзейнасцю, цесна збліжала яго з жыццём. Часта на аснове падзей, адлюстраваных у нарысах і артыкулах, пісьменнік пісаў мастацкія творы («Рубанаўскі вузел», «Спалох на загонах»), Адно за адным выходзяць яго апавяданні на разнастайную тэматыку. Гэта і апавядан-
не пра жыццёвы шлях рабочых «Перад канцом», і апавяданне «Дзве сцежкі», якое ўзнімае пытанне ўзаемаадносін бацькоў і дзяцей. Самым значным у творчасці П. Галавача з'яўляецца яго раман «Праз гады».
Хоць жыццё П. Галавача абарвалася вельмі рана, яго творы трывала ўвайшлі ў гісторыю беларускай літаратуры.
HE TAK
Была вясна.
Моцна пахла зямлёю.
Сузон ляжаў у акопах і часта-часта ўспамінаў далёка кінутую хату, дзядзінец, пустуючыя гоні. I чым больш успамінаў аб іх, тым больш ныла сэрца, нязносна падоўгу балела, і ўсё яскравей паўставалі ў памяці вобразы далёкіх няўзораных гоней і змучанай голадам і працай жонкі.
Пахне зямля. Акурат, як у час, калі ідзеш за плугам і яна мяккімі дробнымі кавалачкамі абсыпае ногі. Пах гэты казыча нос, прабіраецца ў самае сэрца і балюча раніць яго. Варочаецца тады Сузон, седзячы ў акопе, плюшчыць вочы і бачыць неўзараныя гоні, раскрыты хлеў, худую жывёлу, і ўсё гэта просіць яго гаспадарскай рукі. Сузон скрыгае зубамі, кладзецца тварам да зямлі і стогне. А зямля пахне ўсё мацней і мацней, кліча да сябе.
I не сцярпеў.
Ноччу выпаўз з акопаў, нібы за патрэбай, адышоў у кусты і потайкам, паціхеньку пайшоў у тыл. За ноч адышоў вёрст пятнаццаць, а далей, прабіраючыся ад вёскі да вёскі, напаткаў па дарозе часць нейкую, даў пісару ротнаму тры рублі, а той выпісаў Сузону пасведчанне на пабыўку без тэрміну. I тады, ужо не баючыся, ехаў у таварным вагоне аж да свайго павятовага горада.
У вагоне прасторна было, ніхто не перашкаджаў думкам. 3 вагона відаць было поле, убранае рунню, і аратыя за плугам. Над полем слалася ціхае неба светлае, плылі далёкія хмары кавалкамі, рассыпаліся песні жаўранкаў.
I душа поўнілася спакоем і ўпэўненасцю: прыеду, за зямельку вазьмуся, падпраўлю гаспадарку...
Дадому ад станцыі гасцінцам дванаццаць вёрст. Прыйшоў, як сцямнела. У цемры будынкі двара здаліся прыгожымі, цэлымі, форма іх не была парушана; цемра згладзіла дзіркі ў стрэхах, абломы ў кутах згніўшых. Нават хата старая, ад таго, што гарэла на камінку
смоль і ад таго, што з радаснай усмешкай стаяла ля стала жонка, не адрываючы ад яго вачэй, і ад таго, што аб калены церліся галоўкамі дзеці, здалася прытульнай, цёплай.
Ноччу сніў акопы і страляніну і цывільнага ў фрэнчы, які ўгаворваў салдат змагацца з немцамі да перамогі, за Часовы ўрад і абяцаў зямлі і волі.
Назаўтра і яшчэ дзён некалькі хадзіў па суседзях, гасцяваў, апавядаў пра фронт і не прыглядаўся асабліва да двара, да гаспадаркі.
А потым бліжэй падышоў да гаспадаркі, прыгледзеўся, абмацаў усе куты. Хата з дзіравай страхой, са згніўшымі шуфлядамі ў вокнах, падлогай, хлявы разбураныя, параскрываныя і пустыя гумно, клець і стопка; паросшы муравой, адзічэўшы дзядзінец і полезаросшае — аблог,— усё гэта неяк сабралася разам, абступіла Сузона, пытала: «Ну, што, як?» — і чакала адказу.
Глыбока, у самым нутры, ціха заныла... Пачалі знікаць мэты, надуманыя ў вагоне.
Спадзяваўся перасіліць гэта.
Дранкай заляпіў страху на хаце; накраў у лесе жэрдак і трохі падправіў гумно; пазычыў у суседзяў каня і ўзняў тупым сашніком аблог; пазычыў жыта на хлеб і адрабляў за яго. А ўсё па-ранейшаму стаяла наўкола яго, падыходзіла ўсё бліжэй і бліжэй і пытала: «Ну, а ўсё ж такі?»
Мучыла, не давала спакою.
Поле патроху ўзараў, пару гоней засеяў, а на больш не хапіла насення. Там, дзе меркаваў ячменем сеяць, кінуў пад грэчку. Пайшоў пазычаць насення — не пазычылі, і поле зноў пачало зарастаць.
Ужо думалася: «Нічога не выйдзе, не падняцца аднаму на ногі, не так трэба рабіць, не так, па-іншаму». А вечарамі ў хаце, пад ціхія словы жонкі, зноў трохі бадзёрыўся і зноў з’яўлялася жаданне нешта рабіць неадкладна, зараз жа.
Раніцою выганяў з хлява карову з цялём,— худую, замызганую; ногі худыя ў каровы, адна аб другую каленамі труць. Ідучы назад у хату, змеціў, што ў клеці згніла падруба і яна ўся пахілілася набок. Высек тоўсты дубовы кол, каб падперці клець. Упёр кол канцом адным у зямлю, а другім у шула, стаў абухом па калу біць, каб ямчэй падперці,— ажно шула гнілое, у нутро ўламалася, парахня парашком жоўтым паляцела, зачыхаў Сузон.
Стукнуў тады абухом па бервяне ў сцяне,— глуха адазвалася гніючым нутром бервяно.
Апанавала безнадзейнасць.
«Не так, не так трэба, аднаму не ўправіцца, гэтак усё жыццё тут пылам пойдзе, парахнёй».
А клець пахілая, хата са згніўшымі шуфлядамі і падлогай, крывыя хлявы з дзіравымі стрэхамі, пустыя гумно і стопка, худая жонка і замурзаныя плаксівыя дзеці, і на крывых нагах карова — усё гэта абступала Сузона ўсё шчыльней і шчыльней і, ні то насміхаючыся, ні то з жалем, пытала: «Ну, дык як жа?..»
Ад гэтага знікалі сілы, абвісалі вяла рукі.
У ліпені нядзельным раннем абвясціў Сузон жонцы, што пабыўка скончылася, і, сабраўшыся, азіраючыся, пакуль не знікла вёска, пайшоў назад у акопы.
«Трэба неяк інакш. Так нічога не выйдзе».
НАВЕЛА БЕЗ НАЗВЫ
Чалавек у кепі павольна перастаўляў ногі і ў такт крокам ледзь-ледзь схіляў па чарзе за нагой тулава. Ногі мералі дакладна: семнаццаць крокаў да канца пляцоўкі і семнаццаць назад. I калі б чалавек у кепі з кожным разам, як ідзе ў канец пляцоўкі, не азіраўся назад, можна было б падумаць, што прыйшоў ён сюды трэніравацца ў рытмічнан хадзе і што ніякая рэч з навакольнага яго не цікавіць.
Аднак гэта было не так. Чалавека ў кепі зацікавіў шэры падношаны гарнітур, гаспадаром якога быў малады яшчэ, белабрысы хлапец, які даўно ўжо стаіць каля трамвайнага прыпынку і ўсё не едзе.
Чалавек у кепі, не прыпыняючы крокаў, выняў партсігар, дастаў папяроску і пайшоў у бок да шэрага гарнітура.
— Прабачце, пане, дазвольце прыкурыць.
— Калі ласка, калі ласка.
Шэры гарнітур страсануў з свае папяросы попел і падаў яе. А потым, пакуль чалавек у кепі, крыху сагнуўшыся над папяросай, закурваў, ён паспеў разгледзець лёгкае, табачнага колеру, кепі ў клетку, туга накрухмалены белы каўнер і пад каўняром, на шыі, цёмна-шэрую поўсць.
— Прабачце, пане,— сказаў ён,— сюдой ідзе нумар трынаццаты?
— Бясспрэчна, бясспрэчна, пане,— адказаў чалавек у
кепі і, выпрастаўшыся, падзякаваў за паслугу.— Дзякую, прабачце.
— Няма за што, пане. Прабачце, што не даў пану запалкі.
— О, то нічога не значыць, пане.
Чалавек у кепі кіўнуў галавою і адышоў убок.
На пляц з суседніх вуліц павольна падыходзілі трамваі. Яны скрыгацелі на заваротах, выходзячы з перакрыжаванняў вуліц, і густа званілі. Звонячы, прыцішалі ход і, уваходзячы ў людскі натоўп, спыняліся, a потым зноў званілі і павольна рушылі з месца, каб знікнуць за камяніцамі ў блізкай вуліцы.
Яшчэ праз пяць хвілін шэры гарнітур зайшоў у вагон. Сядаючы ў вагоне на лаўку, ён змеціў, як мільганула пад самым акном вагона лёгкае, табачнага колеру, кепі ў клетку. I тады, ні да кога не звяртаючыся, выказваючы задаволенасць тым, што дачакаўся трамвая, сказаў:
— Ну, вось мы і паехалі.
3 бразгатам, злёгку гойдаючыся, ішоў трамвай ад аднаго прыпынку да другога, далей ад цэнтра, ад параднай часткі горада, ішоў і бесперапынна званіў, перасцерагаючы вузкія, шматлікія завулкі ўскраіны.
— Проша, проша.
Старэйшы адсунуўся і даў месца. Адась сеў.
КНІГІ ОНЛАЙН
