Першацвет адраджэння
Выдавец: Народная асвета
Памер: 511с.
Мінск 1995
Трахіміхі дзеці лепей слухаюць, бо пры ёй гадаваліся. Яна, што сказала, тое й зрабіла. Усё са стала прыняла: і лыжкі, і міскі, й хлеб. У насценны шкапчык схавала, замкнула, а ключ сабе ў кішэню ў хвартух палажыла.
— Паглядзім: хто каму сагрозіць.
I Трахім гэтаксама ўпарты:
— Будзем бачыць.
Добра ўзлаваўся ён.
Лёг на свой ложак і на хату плячыма адвярнуўся. Так пад паўдня сонца бралася, як ён лёг. Зараз жонка паклікала дачок (у іх сыноў няма). Селі за стол. Уліла
ім Трахіміха аднае стравы міску (капусты, здэцца, ці то буракоў) — з’елі. Другую поўную паставіла на стол (не то куцця там была, не то крупнік — нешта забеленае) — і гэту спаражнілі. На гэтым і годзе — пад’елі. Трахім усё ляжыць. Хочацца і яму. Сліны повен рот нацякло. Глытае ён яе ціхенька і цярпіць. Гэта ўсё што не прывычан, што першы раз. А далей:
«Ацярплюся,— сабе думае,— і хацецца не будзе».
Меншая дачка, што ў хаце не была, сваркі не чула, хацела была спагадаць бацьку.
— Ідзеце ж і вы, татка! — пазвала.
Трахім нічога на яе словы не адказаў, а Трахіміха насварылася:
— Даміцэля! Нашто ён табе? Надта ты ўпраўная — усюды язык уткнеш. Спагадаеш. Хай от ляжыць — хоць ён не ўстане!
— I не ўстану,— аказаўся Трахім.
— I прасіць не будзем. Будзем бачыць, да чаго далежышся.
Так і не пайшоў Трахім палуднаваць.
А зараз сон яго змарыў. Прачнуўся аж тады, як сядзелі за сталом, вячэралі. Спаў на хату вачыма абярнуўшыся, дык толькі пралупіў вочы, паглядзеў ды зноў заплюшчыў. I духу не ўказаў, пакуль не павячэралі. Дочкі не раз цікавалі на яго, і бацькі не заўважылі, што не спіць, а слухае, стаіўшыся, што на хаце будзе рабіцца, што будзе гаварыцца пра яго. Вельмі ж хацелася Трахіму гэта на свае вушы пачуць. Ужо як яму добра б было сербануць цёплай толькі што зваранай заціркі, а потым сцярпеў і носам ні разу не чмыхнуў, каб хоць пах яе залавіць. Хацелася было ведаць, хваліць ці ганіць будуць яго пакуту.
Тады, як быў паўабуўшыся і апрануўшыся, сырамятнаю папругаю падпяразаны, дык першы дзень Трахім і праспаў. А ўвечары так, без сну, лежачы пачалі бакі пабольваць. Надумаўся, што калі ўсёй зімы пралежаць нельга, дык месяц яшчэ можна сяк-так пракачацца, калі чым найболей спаць. Паляжаў трохі — новае надумаў: што гэта да таго, што шмат адзежы адзета, і ў бакі муляе, і неймаверныя думкі просяцца ў галаву.
Узяў падлягчыўся: сеў на ложку — сцягнуў боты, раскруціў анучы, расперазаўся, распрануўся ды зноў лёг. Ужо лёг не на смех — коўдраю накрыўся. Дармо, што коўдра падшываная, а холадна пад адною ёю. Кажухом яшчэ ўвярцеўся паверсе.
Ужо й сон ад Трахіма ўцёк. Як не мэдзіўся* ён, каб
і лепей легчы і мацней вочы заплюшчыць, не бярэ.
Адумаўся, што гэта затым, што нераздзеты лёг — лішняя вопратка муляе, а сон не прыстае. Скінуў з сябе верхнюю вопратку, пад галовы сабе палажыў. У адным ісподнім пад коўдру палез. Паправіў кажух наверсе.
Аж палягчэла чалавеку, як сцішыўся. Усяго бяда, што мала помачы ад усяе яго турбацыі*: сну як не было, так і няма. Аж пакуль на дзень не стала займацца, пракачаўся Трахім. А тады так моцна прыкархнуў, што й сняданне праспаў.
Есці хочацца. He еўшы не вытрываць. I ратунку брыдка прасіць.
Адумаўся, што і месяца не пралежыш, а пралежаў бы з тыдзень, каб ціхенька сабе хіба прыкрадаў штодзень хоць па такой лусце, як пастуху ў торбу даць у поле.
Ляжыць Трахім.
У роце высахла, а ён і не зварухнецца.
Ляжыць і думу думае здрадніцкую:
«От каб крошачку... Каб хоць з лыжачку... Каб хоць кропельку — у роце прамачыць. Больш бы нічога не хацелася. Пакаштаваў бы й годзе сказаў».
Якраз і з хаты ўсе выйшлі. Ніхто не ўбачыць, каб і ўзяў чаго.
Памаленьку адхінуў Трахім коўдру. Ціхенька на дыбачках, прыслухоўваючыся, каб хто не найшоў, падышоў ён к насценнаму шкапчыку паглядзець, ці не льга будзе як дастаць чаго.
Ды — дудкі. Замкнёна, і нідзе такоўскай шчыліны не відаць, каб праз яе скібку хлеба выцягнуць. Нічога не зробіш, ключа не меўшы.
Гэтаксама падышоў Трахім і к печы. Адчыніў засланку, паглядзеў, што там ёсць. А што ў печы будзе — адны гаршчкі стаяць там. Жалезнікаў* і глінянікаў паўнюсенька.
Далікатненька паставіў Трахім засланку пры качарэжніку, каб не стукнула, каб хто з двара не пачуў. Узяў вілкі. Выцягнуў самы большы гліняны гаршчок. Зняў з яго гнушку*. Паглядзеў, дык там капуста. А тлустая ж яна, з баранінай. Скалкі* плаваюць паверсе. Такая смачная, харошая — хоць ты яе нагбом напіся. Так Трахіму хочацца напіцца — проста не вытрываць.
Няма лыжкі. Нідзе міскі не знайсці. Усё пазамыкана. Але калі чалавек у горы, дык ён без усякай выгады абыдзецца і без лыжкі прымайструецца пад’есці, калі голад прыспічыць. I Трахім узяў кварту* ля вядра з чыстай
вадою. Поўну начэрпаў капусты. Хоць ад кварты й горача ў рукі, але з рук яе не пушчае Трахім. Кепская іх кварта, гарачая. 3 медзі яна, салдаты ў вайну з снараду неяк вылілі ды Трахіму на памяць пакінулі.
Толькі калі стане з раніцы не шанцаваць чалавеку, дык не шанцуе і пад вечар. Пакуль Трахім у кварце капусту студзіў, нехта ў сенцах скрыпнуў дзвярыма. He давялося яму, беднаму, і разу глынуць. А такая была на погляд капуста смачная, харошая, з бліскучымі скалкамі. Аж шкода...
Спалохаўся Трахім. Супэнду ўпусціў кварту з капустаю вобземлю. Хапіў гнушку, каб накрыць гаршчок, ды й тае ў руках не ўтрымаў. Упусціў. Разбіў аб прыпек.
Старасць — не радасць. Возьмецца пажылы чалавек якую далікатную работу рабіць — рукі ў яго трасуцца. А як перапуд які, дык і саўсім тады ходырам заходзяць — ведама цапу-лапу... Гэтае самае сталася й з Трахімам.
Добра толькі тое, што ён скора здагадацца можа. Прыйшло ў памяць яму, спалоханаму чалавеку, што льга і на ката віну злажыць. He было калі Трахіму меркаваць, добра гэта будзе ці блага. Хутчэй на свой ложак пабег, коўдраю ўкрыўся. Усяго бяда, што кажух вобземлю зваліўся, але не пара было падымаць. Нехта ў хату прыйшоў.
Сцішыўся Трахім. Прыплюшчыў вочы. Дыхнуць моцна баіцца. Толькі вушы натапыраў, каб па голасу пазнаць, хто зайшоў у хату.
— Што гэта за рабункі?
Толькі пачуў Трахім голас, дык і смел стаў. Дачка Даміцэля яму не вялікі страх.
— Што тут было? — пытаецца яна другі раз.
Пасмялеў Трахім. Даміцэля — дачка добрая. Яна бацьку спагадае. Просіць ён яе:
— Хадзі сюды, Даміцэлька!
— Гэта вы тут былі, татка?
— Я, Даміцэлька...
Болып Трахім не можа гаварыць. Солана ў роце стала. Сляза слязу пабіваючы, пацяклі раўчукі з вачэй.
Зблізку як паглядзела Даміцэля на Трахіма — шкода ёй бацькі стала. Давай яго цешыць:
— Дармо! Што ж там такое, калі й вы.
— Даміцэлька! Ты ж прымі там усё, скажы, што — кот.
— Добра. Я прыму. Скажу, што — кот.
— Ну, глядзі ж.
He таго Трахім плача, чаго думала Даміцэля. Яна
папрымала ўсё — і гаршчок на сваё даўнейшае месца паставіла, і печ засланіла, і хату ў тым месцы замяла, дзе наліта было, і кварту выпаласкала, выцерла скарачом* — а ён усё не перасціхае. Усхліпвае і ўсхліпвае. Надта ж ужаліўся ён.
Ізноў падышла Даміцэля да бацькі.
— Чаго ж вы, татка? Што вам баліць?
Дзе ён скажа, што баліць. Нічога ў яго не баліць. Гора ў чалавека, дык і плача. 3 тае прычыны йдуць слёзы з вачэй, што над сваім дабром волі не мае, сваё дабро замыкаюць ад гаспадара. Дзе ж ён гэта скажа?! Дачка цешыць, а Трахім і не скардзіцца.
— Я так сабе. Што мне будзе балець?
— Дык не плачце ж! Чаго ж вы?
Трохі разважыла бацьку ды пайшла Даміцэля за парог. Яна з мацераю й з меншаю сястрою цэпам малацілі гарох у таку. He было калі доўга ў хаце забаўляцца. Трэба было глядзець работы.
Адумаўся Трахім. Адным плачам сам сабе ў горы не паможаш.
— Даміцэля! — паклікаў дачку.
Аж з двара мусіла яна вярнуцца ў хату.
— Што вам, татка?
— Дай ты мне, дачушка, хлеба скібачку.
Даміцэля ведае дома ўсе ўходы. Выняла ключ з пячуркі. Адамкнула насценны шкапчык. He скібку, але дужаватую лусту ўкавяліла й дала Трахіму. А сама і нож на тым месцы, дзе брала, палажыла, шкапчык замкнула і ключ у пячурку зноў схавала.
Напрамілуй бог яе Трахім просіць:
— Глядзі ж, не кажы нікому нічога.
— Добра. He скажу.
Пайшла Даміцэля работу рабіць, а Трахім стаў хлеб есці. Такі яму просты, нясеяны хлеб смачны здаўся, што ніколі такога пірага на Вялікдзень не каштаваў. I ў касьбу не еў з такою ахвотай. Цяпер Трахім і пераканаўся, што не ад адной работы есці хочацца, а можа хацецца і ад лежні. Гэты раз яму ад лежні так захацелася, што не вытрываць. Але Трахім не галодны. He душыцца ён хлебам, а толькі каштуе, толькі лепшую форму лусце дае. Жуе і прыслухоўваецца, каб хаця смак быў у памяць, каб да смерці ведаць, які ён.
Як ні мэдзіўся ён з хлебам, але такі, пакуль жонка ў хату, з’еў усю лусту. З’есці-то чыста з’еў, але крошак не ў галаве было пазбіраць, не здаўмеўся іх далоў з падушкі
стрэсці. Па іх Трахіміха й пазнала, што не шчырым пастом посціцьён, а загадзя прызапашаны хлеб ціхенька жвакуе, на ложку лежачы.
— От ты які галадамір! Работы рабіць не хачу, a есці — есць.
Калі ўспала яна на яго, калі раскрычалася, разлякаталася. He так ёй таго хлеба шкода, але нашто ж бо быў задзёр.
He вытрымаў-такі Трахім жаночай звягі. Мусіў адзявацца, абувацца, апратвацца ды йсці на сяло. Каб дома быць, трэ было вушы затыкаць. Немаведама, як сцерпіцца трэба чалавеку, каб жаночую звягу ціхенька слухаць. Спрыцен Трахім да гаворкі, а да сваркі не варт. Ад першага слова спудлуе яго Трахіміха.
А ўсе кажуць на Трахіма, што валачашчы ён чалавек. Нехаця звалачэшся, калі дома ў сваёй хаце неспакой. Няма чаго ганіць Трахіма — благое яго жыццё. Здаўна звык свайго дому не пільнавацца. Цяпер дык, каб і хацеў, цяжка яму было б пакінуць еваю благую (ці то добрую — я не ведаю) моду. Абы толькі паснедаў, дык і цягне схадзіць даведацца людзей, як яны жывуць, пачуць.
А таго самага дня, як кінуў жыць аб шчырым пасце, пайшоў Трахім у Баркаўцы ды й давай расказваць, як цыган сівую кабылу хацеў ад яды адвучыць.
— Ваду,— казаў,— і сама, бэцю, кіне піць.
Яго й праўда была: не даў есці — кінула ваду піць. Але ад першага тыдня ў трэску высахла, як у хваробе якой паляжаўшы. Потым не ўстала на ногі, а ўрэшце й саўсім іх выпрастала.
Было б гэта самае й Трахіму. Толькі ён не такі дурны, як тая сівая цыганская кабыла,— як прыпёр голад, пайшоў каля гаршкоў шныпарыцца*. Цяпер, пасля таго, ходзіць па сяле ды смяецца з дурной цыганскай работы, з яго практыкаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
