Песні пра каханне
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 616с.
Мінск 1978
У сучасных запісах народных песень пра каханне побач з аднагалосымі песнямі значнае месца займаюць і двухгалосыя. Уяўленне аб іх пашьірылі магнітафонныя запісы.
Вядома, што аднагалосыя песні пра каханне — узоры пазнейшага часу, чым каляндарна-земляробчыя і сямейна-абрадавыя. Ад песень старажытных яны адрозніваюцца больш шырокім аб’ёмам мелодыі. Да ліку выключэнняў у нашым зборы можна аднесці песню аб разлуцы з каханым, якая ўзята з фонду ІМЭФ АН БССР (№ 1097)—№ 186, з дыяпазонам чыстай кварты. Наогул, самы малы дыяпазон напеваў песень пра каханне—гэта чыстая квінта: напрыклад, № 56, 138 і г. д. Сустракаецца прыклад, дзе дыяпазон напеву ў межах паменшанай квінты (№ 105), але пяты гук тут не самастойны, а з’яўляецца верхнім маласекундавым спалучэннем да чыстай кварты.
Для заходняй часткі Беларусі асабліва характэрныя песні квінтавага дыяпазону з субсекундай. Гэта прыводзіць да гукарада сексты (№ 156). Рамка меладычнага дыяпазону пашыраецца да сексты і ў песнях з распевамі, дзе ўтвараецца верхняе секундавае спалучэнне (№ 178). Напевы з тукарадам сексты — з’ява частая, яны сустракаюцца амаль ва ўсіх зборах фальклору, з якіх узяты песні ў гэтым томе (№ 2, 9е, 43, 109, 187). Іншы раз, як у № 19, у гукарадзе адсутнічае II ступень, а ў № 188 — дыяпазон пашыраецпа за кошт храматызму на VI ступені (храматызм «у разбіўку»).
Да напеваў у аб’ёме септымы таксама адносіцца значная колькасць песень. Некаторыя з іх узніклі шляхам пашырэння дыяпазону сексты пры далучэнні на распеве верхняй спалучанай секунды (№ 180"). Сёмы гук гукарада можа быць VII ступенню натуральнага мінору (№ 109а), мік-
6 В. Н. Е л а т о в. Ладовые основы белорусской народной музыкн. Мн., 1964. С. 104—105.
7 Беларускія народныя песні Гродзеншчыны. Запіс Э. Ледаховіча. Мн., 1962.
салідыйскага ладу (Ks 15a, 34). Некаторыя напевы дыяпазону септымы характарызуюцца адсутнасцю VI ступені гукарада або ствараюцца з незапоўненай кварты са шчэпленым, запоўненым тэтрахордам (№ 91 і г. д.).
Напевы, меладычны дыяпазон якіх разгорнуты да актавы, таксама бываюць запоўненага і незапоўненага гукарада. Да ліку першай групы адносяцца № 28, 49, 71в, 93а, 101, 108а і іншыя, другой групы — напевы, у якіх адсутнічае VII гук — № 13, 125, 127, 179. Можна прывесці прыклады, дзе адсутнічае II гук (№ 83а, 174). Некаторыя напевы пабудаваны з незапоўненай кварты і шчэпленай з ёй запоўненай квінты (№ 26, 88).
Прыклады напеваў з гукарадам запоўненай ноны знаходзім у зборах Р. Шырмы, Э. Ледаховіча, О. Кольберга 8, М. Федароўскага 9 (№ 32, 79, 169, 175 і інш.). Такія прыклады сустракаем і ў зборах фонду ІМЭФ АН БССР і ў Анталогіі. Эпізадычна апяваючая нона ў № 110, але гукарад тут не поўны — адсутнічае III ступень. Незапоўнены гукарад ноны часцей за ўсё прадстаўлены як дыяпазон сексты са шчэпленым з ім незапоўненым уводным тэтрахордам (№ 114, 119, 121 і інш.). Цікава адзначыць, што II гук гукарада, які адсутнічае ва ўводным тэтрахордзе (прыклады № 119, 121), узнікае потым у якасці ноны ў верхнім рэгістры напеву. 1 эта дазваляе лічыць, што запіс выконваўся ад саліста, які скамбінаваў двухгалосы напеў у аднагалосую мелодыю.
Прыклады гукарада дэцымы і ундэцымы сярод напеваў беларускіх народных песень пра каханне вельмі рэдкія. Прывядзем некаторыя — № 77, 168 з дыяпазонам запоўненай дэцымы. Але паколькі напеў № 77 запазычаны з гарманізацыі (верхні голас) У. Тэраўскага '°, магчыма, ён некалькі змяніў мелодыю ў параўнанні з народным узорам.
Прыкладам напеву з дыяпазонам незапоўненай дэцымы з яўляецца № 111. У зборы Ледаховіча змешчан напеў з дыяпазонам незапоўненай ундэцымы (№ 50).
Характэрны рэгістр, у якім выконваюцца песні пра каханне,— сярэдні: сі малой актавы— соль другой. Гэта знаходзіць адлюстраванне ў Шарагу музычных фальклорных збораў. Выключэнне сустракаем у зборы Кольберга, дзе верхняя мяжа дыяпазону сі і ля другой актавы — № 150. 169. Тое ж самае і ў Федароўскага— № 179. У зборы Ледаховіча ў некаторых прыкладах ніжняя граніца дыяпазону — соль і нават ля малой актавы. Трэба падкрэсліць, што тэнар гучыць на актаву ніжэй, чым напісана.
У шэрагу песень невялікага дыяпазону адразу акрэсліваюцца межы
8 О. К о 1 b е r g. Bialorus—Polesie, t. 52. Wroclaw—Poznan, 1968.
9 Michal Fede rowski. Lud Bialoruski. Warszawa, t V, 1958; t. VI. 1960.
10 У. T э p a ў c к i. Беларускі спеўнік з нотамі на тры галасы, паводле народных мэлёдый. Мн., 1921.
напеву: тут гучаць і самыя нізкія і самыя высокія гукі. Гэіа першыя такты песень (№ 52, 81, 103, 112, 182, 190 і інш.). У песні № 130 дыяпазон ноны акрэслены ў двух першых тактах.
Іншы раз напеў песні, які пачынаецца з «вяршыні вытоку», носіць характар вокліча: «Ой ты, хмель» (№ 77б), «Ой, з-пад гары» (№ 12), ніжні голас песні «Ой ты, сосенка» (№ 165). Звычайна гук, які прыпадае на вокліч, зацягваецца на фермата, за кошт працягласці паслядоўнага гуку: J або распяваецца, што таксама падаўжае яго гучанне. Зыходзячы гамападобны рух у пачатку напеву, які не заключае непасрэдна вокліча «ой», таксама носіць часта патэтычны характар, як № 60 — «Сэрца млее, грудзь баліць».
Можна прывесці вялікую колькасць напеваў, якія пачынаюцца плаўным гамападобным рухам голасу ўверх і ўніз. Колькасць ахопленых гукаў ад трох да шасці. Пры руху ўверх (частая з'ява) адбываецца поўны axon усяго дыяпазону напеву (№ 59, 180). Прыкладаў на большы ахоп колькасці гукаў не назіраецца.
Шмат якія песні пачынаюцца рэпетыцыяй гуку абы-якой ступені гукарада. Гэта быццам своеасаблівае «разгойдванне» перад паслядоўным рухам напеву, які развіваецца то плаўным паступовым рухам, то скачкамі на вялікія інтэрвалы. Прыклады на паступовы рух знаходзім ва ўсіх фальклорных выданнях (№ 26, 38, 97, 105, 116, 184, 185, 195 і інш.)
Прыкладамі напеваў на скачкі як уверх, так і ўніз могуць паслужыць № 32, 34, 71, 85а, 93. Іншы раз пасля паўтору першага гуку ўступу песні пачынаецца рэпетыцыя наступнага гуку (№ 29, 46, 96, 108" і інш.), што стварае напеў рэчытатыўнага характару.
Шэраг беларускіх народных песень пра каханне пачынаецца напевамі са скачкамі ўверх, але з абавязковым запаўненнем у наступным руху (№ 6, 33, 64, 65, 186 і інш.). Некаторыя напевы проста пачынаюцца скачкамі ўверх (без наступнага папаўнення) — на тэрцыю, кварту. квінту, сексту. На большыя інтэрвалы скачкі не наглядаюцца.
У напевах, якія пачынаюцца меладычнымі ходамі па гуках узыходзячага раскладзенага танічнага трохгучча, з самага пачатку ствараецца ладавая настройка ўсяго напеву — мажорная ці мінорная. Гэта наступныя напевы песень — № 19, 27, 41, 94, 111, 158, 198. У прыкладзе № 199 уступам з’яўляецца раскладзены септакорд першай ступені натуральнага мінору. Можна прывесці прыклады, калі раскладзеныя трохгуччы ва ўступах напеваў заснаваны на пабочных ступенях. Іншы раз напеў пачынаецца дамінант-септакордам з выхадам далей у тоніку ладу (№ 48). Гэта, безумоўна, сведчыць аб уплыве гарадской прафесійнай культуры, бо вядома, што класічная функцыянальнасць не ўласціва славянскаму народнаму меласу. У некаторых песнях зачыны пабудаваны на раскладзеным трохгуччы, якое выкладаецца зверху ўніз (№ 1 15, 132).
У зачыне напеваў некаторых песень пра каханне нярэдка сустракаецца 24
і тыповая для каляндарна-абрадавых напеваў «квартсекстакордная пабудова»: незапоўненая кварта і шчэпленая з ёй тэрцыя (№ 51, 52, 151, 159, 166). У шэрагу выпадкаў тэрцыя запоўнена (№ 69а, 81, 108, 114). Тыповыя формулы каляндарных напеваў мы знаходзім і ў песнях № 24, 133. Так, пасля паўтору першага гуку напеву з’яўляюцца дзве шчэпленыя кварты. Часам ва ўступах напеваў сустракаем скачкі на кварту—да субкварты (№ 157, 200) і скачкі на кварту ўніз—■ да тонікі (№ 163, 177 і інш.).
Квінтавыя скачкі ўніз у пачатку напеву ў нашым зборы прыводзяцца толькі ў адным прыкладзе і нават толькі пасля паўтору першага гуку (№ 1). Ва ўзыходзячым руху, наадварот, яны вельмі распаўсюджаны (№ 119, 120, 146", 187 і інш.).
Шырокія інтанацыйныя скачкі ў аб ёме сексты, зразумела, не маглі ўзнікнуць у старажытных напевах, якія былі абмежаваны дыяпазонам. Зараз — наадварот, гэтыя інтанацыі даволі часта знаходзім у напевах песень пра каханне. I тут не цяжка ўбачыць уплыў гарадскога ріманса, для якога гэты інтанацыйны абарот адыгрывае выразную ролю ў раскрыцці паэтычных вобразаў песень. Часта сустракаецца ўзыходзячая інтанацыя вялікай і малой сексты, напрыклад № 43, 161, 171. Напевы № 103, 201 пачынаюцца паўторам першага гуку, пасля чаго адбываецца скачок на сексту. Іншы раз, як у № 39, 112 і іншых, пасля паўтору першага гуку напеву даецца ўзыходзячы ход на квінту, а пасля — секундавае спалучэнне на распеве стварае інтэрвал сексты «з пад'ездам».
Ходы на септыму ў меладычных зачынах не назіраюцца, а на актаву сустракаюцца рэдка.
Шмат якія рысы, адзначаныя ва ўступах напеваў, тыповыя і для сярэдвіх падзелаў песні. Так, побач з рэчытацыяй, як № 29, 46, для шэрагу песень характэрна плаўнае голасавядзенне, пры тым часта сустракаюцца ўнізідучыя меладычныя лініі, якія ахопліваюць увесь дыяпазон сексты (№ 48, 92, 96", 115, 178 і інш.). У актаўнага дыяпазону песні № 24" знаходзіцца нават поўная ўнізідучая гама (мі мінор) з тэрцавай уторай другога голасу. Трэба адзначыць, што падобныя ўзыходзячыя меладычныя лініі, якія адлюстроўваюць дыяпазон напеву, не сустракаюцца. Адрэзак узыходзячай гамы ў межах нават сексты сустракаем вельмі рэдка. У № 118 такі прыклад ёсць, але дыяпазон песні — актава.
У сярэдзіне напеваў можна сустрэць раскладзеныя трохгуччы ва ўзыходзячым руху як танічныя, так і іншых ступеней (№ 32, 56, 120 і інш ). Сустракаюцца таксама і раскладзеныя септакорды — № 71 а, секстакорды — № 93а, 203. Прыклады раскладзеных квартсекстакордаў ёсць у № 55, 132, 171, 177 і інш. Пры гэтым часта характэрна і запаўненне тэрцыі, што прыводзіць да аналогіі з формульным напевам жніўных песень. У зборы Э. Ледаховіча напеў «Ой, у полі тры крынічанькі» (№ 4а) змяшчае «перакулены» квартсекстакорд з апяваннем устою, што ўтварае
незвычайную для беларускіх народных напеваў інтанацыю зменшанай кварты — № 50.
Трэба падкрэсліць, што такія прыклады напеваў, якія складаюцца як з інтанацый, характэрных для гарадскога фальклору — раманса, так і для каляндарных песень сялянскай народнай творчасці, г. зн. інтанацыйныя кантрасты, сведчаць аб шматсастаўнай прыродзе беларускіх народных песень пра каханне.
КНІГІ ОНЛАЙН
