КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
& /іСЬМОВАЯ СПАДЧЫНА ТАТАРАЎ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА І ЯЕ ГІСТОРЫКАКУЛЬТУРНЫ КАНТЭКСТ НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМІЯ НАВУК БЕЛАРУСІ Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа ПІСЬМОВАЯ СПАДЧЫНА ТАТАРАЎ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА І ЯЕ ГІСТОРЫКАКУЛЬТУРНЫ КАНТЭКСТ Зборнік навуковых прац Мінск «Беларуская навука» 2024 УДК 091(=512.145)(476)(082) ББК 76.10(4Бен)я43 П35 Навуковыя рэдактары: I. А. Сынкова, М. У. Тарэлка Рэцэнзенты: доктар філалагічных навук, прафесар Г. А. Цыхун, доктар філалагічных навук, прафесар М. Р. Прыгодзіч Выданне падрыхпіавана ў рамках выканання НДР «Беларуска-блізкаўсходняе (беларуска-арабскае, беларуска-яўрэйскае, беларуска-цюркскае) моўнае/культурнае ўзаемадзеянне: гіспюрыя і сучаснасць», № дзяржаўнай рэгістрацыі 20214056, дата дзяржаўнайрэгістрацыі 24.12.2021 (навуковы кіраўнік — кандыдат гістарычных навук Д. Э. Сеўрук) задання 6.1.01 «Беларуская дзяржаўная мова ў кантэксце нацыянальнай бяспекі Рэспублікі Беларусь» (навуковы кіраўнік — кандыдат філалагічных навук I. Л. Капылоў) падпраграмы «Беларуская мова і літаратура» (навуковыя кіраўнікі — кандыдат філалагічных навук I. Л. Капылоў, доктар філалагічных навук 1. С. Роўда) Дзяржаўнай праграмы навуковых даследаванняў на 2021-2025 гады «Грамадства і гуманітарная бяспека беларускай дзяржавы» (навуковы кіраўнік — акадэмік A. А. Каваленя) Пісьмовая спадчына татараў Вялікага Княства ЛітоўскаП35 га і яе гісторыка-культурны кантэкст : зборнік навуковых прац / Цэнтр даследаванняў беларус. культуры, мовы і л-ры НАН Беларусі, Ін-т мовазнаўства ; навук. рэд.: I. А. Сынкова, М. У. Тарэлка. Мінск : Беларуская навука, 2024. 205 с., [4] л. іл. ISBN 978-985-08-3174-3. Зборнік змяшчае артыкулы беларускіх навукоўцаў, прысвечаныя гісторыі і рукапіснай спадчыне татараў ВКЛ, выбітным асобам, невядомым раней пісьмовым помнікам, феноменам нематэрыяльнай культуры. Кніга разлічана на шырокае кола даследчыкаў (філолагаў, гісторыкаў, культуролагаў), а таксама на ўсіх тых, хто цікавіцца гісторыяй і культурай Беларусі. УДК 091(=512.145)(476)(082) ББК 76.10(4Бен)я43 ISBN 978-985-08-3174-3 © Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры, 2024 © Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа, 2024 © Афармленне. РУП «Выдавецкі дом «Беларуская навука», 2024 ПРАДМОВА Папярэдні зборнік навуковых прац, падрыхтаваны намі і прысвечаны рукапіснай спадчыне беларускіх татараў-мусульман, выйшаў у 2022 годзе і быў прымеркаваны да круглай даты 625-годдзя ад згаданага ў сярэднявечных хроніках часу ўзнікнення сталых татарскіх пасяленняў на беларускіх землях'. У кастрычніку таго ж года ў Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа адбылася канферэнцыя «Пісьмовая спадчына татараў Вялікага Княства Літоўскага і яе гісторыка-культурны кантэкст», якая і дала назву цяперашняй кнізе. Найбольш цікавыя выступленні былі перапрацаваны ў артыкулы, пасля да іх далучыліся і іншыя тэксты, звязаныя з гісторыяй і культурай беларуска-літоўска-польскіх мусульман. Некаторыя з гэтых прац з’яўляюцца далейшай распрацоўкай (паглыбленнем, працягам) ранейшых даследаванняў, а некаторыя адкрываюць цалкам новыя старонкі ў вывучэнні спадчыны «літоўскага джамаату» неад емнай часткі гісторыі і культуры Беларусі. Разнастайнасць тэм падштурхнула ўкладальнікаў да ўмоўнага падзелу новага зборніка на дзве часткі, адна з якіх прысвечана гісторыі беларускіх татараў, другая даследаванням іх рукапісных помнікаў. Большасць прац першага раздзела складаюць артыкулы біяграфічна-генеалагічнага зместу. Гісторыя татараў ВКЛ і іх нашчадкаў ведае шмат славутых імён, якія шчыльна звязаны з самымі значнымі падзеямі ў жыцці грамадства. Вось з такой выдатнай асобай татарскага паходжання, ваенным і грамадскім дзеячам XX ст. генерал-лейтэнантам Якавам Давыдавічам Юзафовічам знаёміць біяграфічны нарыс A. М. Філатавай, які адкрывае гістарычны раздзел зборніка. Іншыя артыкулы звязаны з лакальнай гісторыяй асобных беларускататарскіх суполак. Крыніцазнаўчы агляд С. У. Грыбавай змяшчае інфармацыю пра разнастайныя дакументальныя 1 3 рукапіснай спадчыны татараў ВКЛ : тэксты і даследаванні: зб. навук. прац / навук. рэд. I. А. Сынкова, М. У. Тарэлка ; Цэнтр даследаванняў беларус. культуры, мовы і л-ры НАН Беларусі, Ін-т мовазнаўства. Мінск : Беларус. навука, 2022. 2 «Літоўскі джамаат» саманазва беларуска-польска-літоўскіх татараў, зафіксаваная ў адным з вядомых рукапісаў. матэрыялы першай паловы XX ст. з Гродзенскага музея гісторыі рэлігіі, якія асвятляюць жыццё Некрашунскай мусульманскай парафіі ў гэты перыяд. Два другія артыкулы першага раздзела раскрываюць гістарычна-біяграфічны кантэкст асобных помнікаў рукапіснай спадчыны беларускіх татараў. У артыкуле Р. А. Александровіч-Туфкрэа «Яков Степанов Якубовскнй руку прнложнл...» прыводзяцца новыя даныя пра імама Асмолаўскай мячэці Я. С. Якубоўскага і яго дзейнасць у розных сферах жыцця мусульманскай грамады (другая палова XIX ст.). Праца С. А. Міскевіча «Генеалагічны кантэкст рукапіснай спадчыны татараў былога ВКЛ» удакладняе на падставе архіўных дакументаў і вуснай інфармацыі, атрыманай ад нашчадкаў, біяграфічныя звесткі пра людзей, чые імёны згадваюцца на старонках манускрыптаў як уладальнікаў або перапісчыкаў. Часам вызначаныя генеалагічныя ланцужкі цягнуцца ад XVIII ст. да нашых дзён. У другі раздзел увайшлі вынікі рознабаковых даследаванняў канкрэтных помнікаў татарскага пісьменства. Філалагічнае даследаванне В. I. Несцяровіча «Фразеалагізмы ў творы “Мірадж”: сляды ўсходняй ідыяматыкі» аналізуе ўплыў усходніх моў арыгіналу на мову беларускага перакладу. Артыкул Д. Э. Сеўрука «“Джаўагіру-ль-іслам” (“Сутнасці ісламу”) помнік асманскай рэлігійнай літаратуры XVII ст. у перакладах беларуска-польска-літоўскіх татараў» прапаноўвае параўнальны аналіз перакладаў аднаго з папулярных у Асманскай імперыі катэхізісаў на беларускую і польскую мовы. Таксама аўтар закранае пытанні эвалюцыі рэлігійнай тэрміналогіі беларускіх мусульман. У артыкуле I. А. Сынковай матэрыялы аднаго прыватнага рукапіснага збору XX ст. разглядаюцца ў кантэксце знахарскіх традыцый у народнай культуры беларускіх татараў. Нягледзячы на падабенства большасці тэкстаў на аналагічныя творы, вядомыя па іншых помніках пісьмовай спадчыны татараў ВКЛ, рукапісы А. Адамовіча звяртаюць на сябе ўвагу некаторымі спецыфічнымі асаблівасцямі, якія ўказваюць на творчую распрацоўку тэмы. Праца М. У Тарэлкі падсумаванне вынікаў даследавання рукапісаў са збору Я. Адамовіча (памёр у 2013), напісаных яго бацькам, былым імамам Мядзельскай мусульманскай супольнасці Аляксандрам (Алі) Адамовічам (памёр у 1945). Гэтыя матэрыялы маюць шмат цікавых асаблівасцей як арфаграфічнага, так і тэксталагічнага характару. Змест некаторых рукапісаў не дазваляе адназначна суаднесці іх з характэрнымі для беларускататарскага пісьменства катэгорыямі рукапісных кніг (як кітабы, хамаілы і інш.). Мусім адзначыць, што на сённяшні дзень не існуе агульнапрынятай сістэмы транслітарацыі беларускіх і польскіх тэкстаў, запісаных арабскім пісьмом. Гэтым тлумачыцца розны падыход аўтараў да іх перадачы сродкамі лацінскага ці кірылічнага алфавітаў. Мы вельмі спадзяемся, што апублікаваныя матэрыялы прыцягнуць увагу не толькі спецыялістаў у розных галінах гуманітарных навук, але ўсіх, хто цікавіцца гісторыяй і культурай Беларусі. Аднак яшчэ больш мы спадзяемся, што некаторыя тэзісы і тэксты натхняць навукоўцаў на новыя даследаванні і што з’яўленне зборнікаў акадэмічных прац, прысвечаных беларускім татарам, стане добрай традыцыяй. Е. Н. Фйлатова ЯКОВ ДАВНДОВНЧ ЮЗЕФОВНЧ НАЧАЛЬННК ШТАБА ДНКОЙ ДНВНЗНН В ГОДЫ ПЕРВОЙ МНРОВОЙ войны Мусульмане Россййской чмперйй поддержалй начало Первой мнровой войны. Так, 21 августа 1914 г. в петербургской газете «Мйллет» («Нацчя») было напечатано заявленче мусульманской фракцйй Государственной думы: «В полном сознанйй долга своего перед родйной мусульмане готовы на всякне жертвы й в полном едйненйй co всемн русскнмн гражданамй до конца будут бороться й заіцйіцать честь й целость Россйй». В другом заявленйй говорнлось, что «отношенйе мусульман к настояіцей войне вытекает йз старых традчцйй, которые заключаются в том, что мусульмане, сражаясь за Россйю с ее врагамй, всегда пролнвалн кровь одннаково й наравне с коренным русскйм населенйем». В декабре 1914 г. на сьезде мусульманскнх обіцественных органйзацйй в Петрограде был органвзован Комчтет помоіцй больным й раненым мусульманам всей Россйй1. Между тем россййское правйтельство не чмело обіцей точкй зренйя на прйвлеченйе мусульман к войнской службе, й около 20 млн мусульман не 6ылй охвачены вочнской повйнностью. В йюле 1914 г. военное ведомство подготовйло секретный доклад «О прйвлеченйй к отбыванчю войнской повйнностй некоторых частей населенйя, освобожденных от нее до настояхцего временй». В нем проводнлась мысль, что «формйрованйе особых частей, составленных йз какой-лнбо нацчональностй (кроме русской), не отвечает нй полйтчческому, нй внутреннему положенйю Россйй», й что все попыткй в прошлом прйводйЛй к обостренчю нацйонального вопроса на той йлй йной окравне2. В августе 1914 г. началй создаваться мусульманскйе добровольные частн. В годы войны в русской армйй былч 18 генералов лнтовскйх татар-мусульман: X. Базаревскйй, Т. Беляк, С. Вйльчйнскйй, К. Крйчннскйй, А. Мухля й др. В сформйрованном летом 1917 г. на Румынском фронте мусульманскнм корпусе командйром был генерал М. Сулькевйч. По прйзыву в Кавказскую туземную («дчкую») конную дйвйзйю отозвалнсь сотнй человек. В своем роде это унйкальное войнское подразделе- 1 Рісхаков С. М. Первая мнровая война глазамн росснйскнх мусульман // Россня н Первая мнровая война : (Матерналы международного научного коллоквнума). СПб. : Дмнтрнй Буланнн, 1999. С. 420. 2Тамже.-С. 420-421. нле, которое было сформнровано на ословаллл высочайшего указа в августе 1914 г. на террлторлл Северного Кавказа л Закавказья лз горсклх добровольцев. Длвлзля состояла лз шестл конных полков, собранных по этнлческл-географлческому прлзнаку: Чеченского, Черкесского, Кабардллского, Татарского (набраллого лз азербайджалцев, поскольку в тогдашчей Росслл лх отлосллл к татарам), Нлгушского, 2-го Дагестанского, а также Аджарского пешего батальола. В каждом полку полагалось по штату по 22 офлцера, 3 воеляых члчовнлка, одчому мулле л 480 всадллков. Представлтелл высшей росслйской зчатл, в том члсле кавказской, потянуллсь на службу в эту длвлзлю л залялл там большлнство командчых постов. Здесь былл грузллскле князья Багратлол, Чавчавадзе, Дадлалл, Орбелланл, горскле султалы Бековлч-Черкассклй, Хагандоков, ханы Эрлванскле, халы Шамхалы-Тарковскле, представлтелл зватчых кляжесклх л графсклх родов Росслл Гагарллых, Святополк-Млрсклх, Келлеров, Воролцовых-Дашковых, Толстых, Лодыженсклх, Половцевых, Старосельсклх. В длвлзлл на командлрсклх должностях былл князь Станлслав Радзлвллл, прлчцы Наполеоч-Мюрат, Альбрехт, барон Врангель, перслдсклй прлнц Фейзулла Млрза Каджар, его брат прлнц Ндрлс л представлтелл друглх лзвестных фамлллй. «Длкая длвлзля» была прозвана так за экзотлческлй волнственлый влд л за «длкле», с точкл зреяля европейцев, проявленля удалл, отвагл л спокойного отчошеняя к смертл. В декабре 1914 г. она уже чаходллась ла Карпатах в составе армлл генерала Д. Г. НДербачева. В ночь ла 17 декабря состоялось ее боевое крешенле3. Налболее зчаменлтой «Длкая длвлзля» стала в ходе Бруслловского прорыва летом 1916 г. Длвлзля воевала вместе с русской армлей в Румыллл, прошла всю Буковлну л участвовала во взятлл Черновлц л Галлча (Австро-Венгерская лмперля). Ллхость л безудержлая отвага чеченсклх всадллков не осталась без внлманля лмператора Нлколая II, наградлвшего каждого лз 60 всаднлков Чеченского полка, которые первымл переправлллсь через Днестр, Георглевсклмл крестамл разных степелей. йзвестно, что к марту 1916 г. длвлзля потеряла ублтымл л умершлмл от ран 23 офлцера, 260 всаднлков л нлжллх чллов, раленымл члсллллсь 144 офлцера л 1438 всаднлков. Многле горцы не едлножды былл отмечены Георглевсклм крестом. В октябре 1917 г. частл Кавказского Туземного кочвого корпуса прлбылл на Северный Кавказ в районы лх формлровалля. А затем онл былл втялуты в водоворот революцлонлого процесса л Гражданской войны. Н каждый лз нлх выбрал свой путь.