КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
нальным тэкстам і яго адаптацыяй у першую чаргу для тых, хто не валодае ісламскай багаслоўска-юрыдычнай лексікай. Акрамя таго, не толькі арыенталізмы, але і некаторыя беларускія словы ў рукапісах татараў ВКЛ можна разглядаць як рэлігійныя тэрміны, і перадача іх сродкамі сучаснай беларускай мовы сказіла б сэнс напісанага. Пераклады параўноўваліся з апублікаваным Алі Дурмушам зводным тэкстам «Джаўагіру-ль-іслам», складзеным на падставе двух спісаў твора, а таксама з друкаваным стамбульскім выданнем катэхізіса 1897 г.26 Каб унікнуць празмернай грувасткасці і без таго аб’ёмных каментарыяў, аўтар не даваў спасылак на даведачную літаратуру і крыніцы, дзе тлумачыцца адмысловая мусульманская тэрміналогія. Болып падрабязную інфармацыю пра тую ці іншую асобу альбо багаслоўска-юрыдычную катэгорыю можна знайсці, напрыклад, у другім выданні «Энцыклапедыі ісламу» («Encyclopaedia of Islam»)27. Табліца транслітарацыі славянскіх тэкстаў Зычныя Літара Транслітарацыя Літара Транслітарацыя * » S b Z t p ь t t д Z s £ g ё g 5 c f С h k t h _£ k d cl g dz & n 28j/3 z J I J z р m J r 6 n s J w o- s 0 h Of c cS У Дадаткова: 6 падваенне зычнага. 26 Mizrakh llmihal [Электронны рэсурс]. Istanbul: Matbaa-i Osmaniyye, 1312/1314 (1897). 134 s. URL: https://archive.org/details/RE14177/mode/2up (дата звароту: 18.10.2023). 27 Encyclopaedia of Islam. Second edition (E12). Leiden : E. J. Brill, 1960-2005. Vol. 1-12. 28 У славянскіх тэкстах татараў ВКЛ гэтыя дзве літары амаль немагчыма адрозніць, вымаўленне, відавочна, было аднолькавым, таму падаецца мэтазгодным перадаваць іх адным знакам транслітарацыі. Галосныя Абазначэнне Транслітарацыя Абазначэнне Транслітарацыя б е; а (пасля зычных с [h], £ [h], & [g], з М, у рэлігійных тэрмінах і імёнах уласных арыентальнага паходжання, напр.: ramazan, namaz, farz, Ahmed) jo Й (вертыкальная фатха) a V І ' /16 a I JO 6 o Адсутнасць галоснага гука ь u 3. Пераклады на беларускую мову 3.1. Рукапісы з перакладамі катэхізіса на беларускую мову Параўнанне і аналіз вядомых перакладаў «Джаўагіру-ль-іслам» на беларускую і польскую мовы дазваляе меркаваць, што спачатку катэхізіс перакладаўся татарамі ВКЛ на беларускую мову і толькі пазней на польскую, пры гэтым польскі пераклад (за адным выключэннем) рабіўся альбо наўпрост з беларускага тэксту (а не з асманска-турэцкага арыгінала), альбо пад яго моцным уплывам. Таму ўяўляецца натуральным разгляд перакладаў пачаць менавіта з беларускіх. Рабіліся яны з двух розных пратографаў ~ -29 і на сенняшні дзень вядомыя у наступных спісах : а) варыянт А30: Тут і дален назвы рукапісаў даюцца паводле каталогау, у якіх яны апісаны: Мншкіінене Г., Намавнчюте С., Покровская Е. Каталог арабскоалфавнтных рукопнсей лнтовскнх татар; Рукапісы татараў Беларусі XVIII пачатку XXI стагоддзяў з дзяржаўных і грамадскіх кнігазбораў краіны; Тафсіры, кітабы і хамаілы з прыватных кнігазбораў Беларусі. 30 3 тых пералічаных ніжэй рукапісаў, якія захоўваюцца ў літоўскіх фондах, аўтар меў магчымасць працаваць толькі з факсімільным выданнем Кітаба Луцкевіча: Мншкннене Г. Кнтаб І4вана Луцкевнча: памятннк народной культуры лнтовскнх татар. Внльнюс : І4н-т лнтов. языка, 2009. 800 с. Мова астатніх згаданых перакладаў і іх прыналежнасць да «варыянта А» ідэнтыфікаваны на падставе цытат і апісанняў у каталогу літоўскіх даследчыкаў: Мншкннене Г., Намавнчюте С., Покровская Е. Каталог арабскоалфавнтных рукоплсей лнтовскнх татар. Пры ідэнтыфікацыі мовы тэкстаў з Кітаба Яна Лебедзя, Кітаба Аішы Смольскай і Кітаба Шагідэвіча 1837 г. аўтар абапіраўся і на гісторыка-філалагічныя даследаванні A. К. Антановіча: Антоновнч A. К. Белорусскне тексты, пнсанные арабскнм пнсьмом, н нх графнко-орфографнческая снстема. С. 64-84. • Кітаб Луцкевіча (не раней за першую палову XVIII ст.; с. 37Ь-46а; бібліятэка Акадэміі навук Літвы); тэкст прыводзіцца пад назвай «Kitab sarayit al-islam»; • Кітаб Яна Лебедзя (1771-1775 гг.; с. 73-83; Нацыянальны музей Літвы); «Каталог арабскоалфавлтных рукопнсей ллтовскнх татар» не згадвае ў апісанні назву тэксту; • Кітаб Аішы Смольскай (1814 г.; с. 106-130; Нацыянальны музей Літвы); «Каталог арабскоалфавлтных рукоплсей ллтовсклх татар» не згадвае ў апісанні назву тэксту; • Кітаб 2 БЛ.М.С.М. (1835 г.; с. 86а-94Ь; музей Мінскай саборнай мячэці); тэкст прыводзіцца пад назвай «Kitab sarayit al-islam»; • Кітаб Шагідэвіча (1837 г.; с. 45-78; Нацыянальны музей Літвы); «Каталог арабскоалфавлтных рукоплсей ллтовсклх татар» прыводзіць у апісанні назву: «haza kitab jewahir budur»3X', • Кітаб 11H//58K (026) (магчыма, 1861 г.; с. 53Ь-58а; Нацыянальная бібліятэка Беларусі); тэкст прыводзіцца пад назвай «Kitab sarayit al-islam»; • Кітаб 1 БЛ.М.С.М. (дата перапіскі невядомая; с. 171-188; музей Мінскай саборнай мячэці); тэкст прыводзіцца пад назвай «Hada u kitabe sarayit al-islam»; б) варыянт B: • Хамаіл 1809 г. (с. 205а-218а; прыватны кнігазбор, Іўеўскі раён); • Хамаіл Адама Якубоўскага (першая палова XIX ст.; с. 142-146 і далей; Нацыянальны музей Літвы); • Хамаіл Самуіла Варановіча (1876 г.; с. 358а-369а; прыватны кнігазбор, Ляхавіцкі раён); • Кітаб Сулеймана Рафаловіча (1926-1934 гг.; с. 225а-236а; прыватны кнігазбор, Іўеўскі раён); • Хамаіл П19-20/Нр28 (1909 г.; с. 55b-69b; Цэнтральная навуковая бібліятэка імя Я. Коласа НАН Беларусі, Мінск); • Хамаіл КП 8752 (другая чвэрць XIX ст.; пачынаецца на с. 23b апошні тэкст у рукапісе; Навагрудскі гістарычна-краязнаўчы музей). 3 1 Мншкннене Г., Намавнчюте С., Покровская Е. Каталог арабскоалфавнтных рукопнсей лнтовскнх татар. С. 55. 3.2. Варыянт А (тэкст) «Kitab sarayit al-islam»32 («Кніга ўмоў ісламу») Тэкст паводле Кітаба Луцкевіча (не раней за першую палову XVIII ст.) 37b3, (транслітарацыя) Уступ-тлумачэнне на палях: I)34 htu35 yest 2) musulmaninam 3) treba wedac 4) yak pitac 5) tak ad 6) kazac Асноўны тэкст: 1) bab 2) hada kitab sarayit al-islam her тйтіп 3) bismi-llahi-r-rahmamr-rahimi 4) al-hamdu li-llahi rabbi-l-dlamina-r-rahmdni-r-rahimi wa-s-salawal 'ala rasiilihi muhammadin wa-alihi^ 5) agma ina hwala buhu stwurci asminaccaci tisecey swetuw 6) stwariwsi lasku i milasc uciniwsi nad prarukem muhammedam 7) i nad usimi swetimi pretu htu kulwek buduci musulmaninam weday 8) i znay stu za spusab i priklad da weri musulmanskey kazniy 9) musulmanin znay i weday yak pitac tak i adkazac 10) kali htu spitaye ci-musulmanin37 ti yest muw tak al-hamdu li-llahi 11) hwala buhu yestem musulmaninam kali skaze al-hamdu li-llahi wiklad 12) stu yest muw pana buha znac i wspaminac yemu hwalu 13) pawinen addawac kali spitaye buha ci-znayes ti-muw znayu 14) kali skaze pa cum znayes ti-muw cistiy bQh nikumu buha 15) prikladac rawnawac ne-mayuc bu buhu rhw[ni] ’8 ne-mas w za 16) dney reci statecniy ad malzenstwa i ruzenya ad sinQw 17) ad dacuk ad usuhu cistiy kali spitayuc ciyhu ti 37b (адаптаваны варыянт) Уступ-тлумачэнне на палях: 1) хто ёсць 2) мусульманінам, 3) трэба ведаць, 4) як пытаць, 5) так ад 6) казаць. 32 Транслітарацыя і адаптаваны варыянт зроблены паводле факсімільнага выдання рукапісу: Мншкннене Г. Кятаб Мвана Луцкевнча: памятннк народной культуры лнтовскнх татар. С. 37Ь-46а. 33 -г 1 ут і дален так пазначаецца нумар старонкі. 34 -г Тут і дален так пазначаецца нумар радка на старонцы. 35 У беларускататарскіх рукапісах XVIII ст. амаль не ўжываецца асобны знак для абазначэння галоснага [о]. У большасці выпадкаў гукі [u] і [о] абазначаюцца аднолькава. Тут і дален звычанным курсівам транслітарацыя араоскага тэксту. 37 т Тут і дален праз злучок даюцца словы, у арыгінальным славянскім тэксце напісаныя разам. 38 Тут і далей у квадратных дужках гіпатэтычная рэканструкцыя неразборлівага ў арыгінале месца. Асноўны тэкст: 1) Bab 2) hada kitab sarayit al-islam her mimin'9 3) bismi-llahi-r-rahmanir-rahimi 4) al-hamdu li-llahi rabbi-l-‘alamina r-rahmani-r-rahimi wa-s-salawat 'ala rasiilihi muhammadin wa-alihi 5) agma'lna™ Хвала Богу, створцы41 васямнаццаці тысячаў светаў, 6) стварыўшы ласку і міласць учыніўшы над прарокам Мухамадам 7) і над усімі святымі. Бо хто-кольвек будучы мусульманінам, ведай 8) і знай, што за спосаб і прыклад да веры мусульманскай. Кожны 9) мусульманін знай і ведай, як пытаць, так і адказаць. 10) Калі хто спытае: «Ці мусульманін ты ёсць?» Моў42: «Так, al-hamdu Нllah^, 11) хвала Богу, ёсць я мусульманінам». Калі скажа: «Al-hamdu lillahi выклад 12) што ёсць?» Моў: «Пана Бога знаць і ўспамінаць, яму хвалу 13) павінен аддаваць». Калі спытае: «Бога ці знаеш?» Ты моў: «Знаю». 14) Калі скажа: «Па чым знаеш?» Ты моў: «Чысты Бог. Нікому Бога прыкладаць, раўнаваць не маюць44, бо Богу роўні няма, ні ў ад 6) ной рэчы не статэчны45. Ад малжэнства46 і раджэння, ад сыноў, 17) ад дачок ад усяго чысты». Калі спытаюць: «Чыйго ты 38а (транслітарацыя) 1) narudu ti-mQw adam praruka yehQ milusci yestem narQdu kali 2) spitayQc ciyhQ ti yestet (sic!) iQdu ti-muw nuha praruka yestem 3) ludu kali spitayQc ciyhQ ti zakQnu ti-muw ibrahTm praruka 4) yehQ milusci yestem zakQnu kali spitayuc ciyhQ ti yest 5) ummetu ti-muw muhammed mustafa milQsnika buzehu laska buza nad nim 6) ya yestem yehu ummetu kali spitayQc ciyey ti na uki ti-muw 7) imama welikahu ayca hanifeya kufeyskahu sina sabituwahu yestem 8) na uki laska buza nad nim kali spitayuc u-cebe usih nauk 9) kulka yest ti-muw cetiri persaye na uka imama welikahu ayca 10) hanifeya kufeyskahu prawdziwey weri musulmanskey imam usih 11) na uk yQn yest a druhaye nauka imama safi‘1 a trecaye 12) na uka imama malik cwartaye na uka imama ahmeda hanbeliya cetiri 13) imami laska pana bQha adzinnahu nad nimi usimi cetiruh na uk pra 14) wdziwih yest kali spitayuc imam abQ hanlfe na uki ad kahu 15) uciwse timuw ad imama hamali kali spitayuc imam hamali 16) ad kahu na uki uciwse ti-muw ad imama alekama uciwse kali 17) spitayuc imam alekam ad kahu uciwse ti-muw ad imama ibrahlma 39 Араб.-тур.: «Раздзел: гэта кніга “Умовы ісламу” кожнага дабравернага». 40 Араб.: «У імя Аллага, рахманага, літасцівага. Хвала Аллагу, уладару сусветаў, рахманаму, літасціваму і малітва над яго паслом Мухамадам і ўсім яго родам».