Пісьмовая спадчына татараў Вялікага Княства Літоўскага і яе гісторыка-культурны кантэкст
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 205с.
Мінск 2024
1) dwanaccataye zwicay musulmanskiy perescerehay kali spitayuc 2) u-kaznam namaze azan i kamet yest a w ginazeyu cemu nemas ti-kazi 3) ne-treba
поАрш (араб.: Ад^ [ars]) трон (Аллага).
121 Байт аль-ма’мур (араб.: тур.: el-beytii’l-mamur) згадваецца ў Кур’ане (52:4)
і звычайна перакладаецца як «дом, які шмат наведваюць». Паводле адной з традыцый храм анёлаў, нябесная праекцыя Каабы.
П2Байт аль-мукаддзіс (араб.: тур.: beytu’l-mukaddes літаральна: «дом свя-
тасці») назва, якая ў ісламскай традыцыі замацавалася за Іерусалімам, які быў першым кірункам малітвы мусульман.
123 Курс (ад араб.: [kursT] літаральна: «крэсла») яшчэ адно абазначэнне трона
Аллага ў ісламскай традыцыі, якая адрознівае паміж тронам-a/w (гл. вышэй) і тронамкурсі.
124 Хамелер (ад араб.: Aj-^1 [hamlat al-'ars] «тыя, хто трымае трон») анёлы, якія
трымаюць трон Аллага.
125 Керабілёве (ад араб.: АюА [karubun]) херувімы.
126Хадж (араб.: [hagg]) паломніцтва ў Мекку.
127 Памылка ў арыгінале замест «дзясятае».
da ginazeyu azanu i kametu s-tih pricin yak dzica narudzicca 4) tahdi pec azan u-prawuye uha a kamet pec u-lewaye wuha kali 5) spitayuc u-kaz[nem] namaze ruke'a i segde yest u-ginazeyu cemu net 6) ti-kazi tahu ne-treba cinic stu pana buha paminQwsi mew bi kamu 7) segde cinic bu za tQye kafirinam na sudnem dnQ muka welikaye budze 8) stu yem akrum buha insim segde cinec dla tahu ne-treba nikumu 9) segde cinic tilku adzinamu bQhu stwuricelu kali spitayuc u-dze 10) nnih namazah cemu muwcikam peyuc a w nucnih hulasam peyuc 11) ti-kazi ‘anheli tak cinili bu praruka yehu milosci use namazi hulasam 12) pewali bu u-dzennih namazah ad kafirew welikayu preskudu mewali 13) dla tahu hetiy ayet pan-buh praruku zaslaw wa-la taghar bi-sala 14) tika wa-la tuhafit biha wa-btagi bayna dalika sabllan i muhammed praruce 15) ne-pey hulasam namaz i-azan ani-taz niskam a beri sabe mez 16) timi seredniy hulas tu yest pusepkum pey kali spitayuc 17) azan stu yest ti-kazi sunnet yest puwud starsiy
42b (адаптаваны варыянт)
1 ) Дванаццатае звычай мусульманскі перасцерагай. Калі спытаюць: 2) «У кожным намазе азан і каметп* ёсць, а ў джыназеюп<) чаму няма?» Ты кажы: 3) «Не трэба да джыназею азану і камету з тых прычын: як дзіця народзіцца, 4) тады пець азан у правае вуха, а камет пець у левае вуха». Калі 5) спытаюць: «У кожным намазе рукеа™ і сэдждэт ёсць, у джыназею чаму няма?» 6) Ты кажы: «Таго не трэба чыніць, што Пана Бога памянуўшы, меў бы, каму 7) сэдждэ чыніць, бо за тое кафірынам на Судным дні мука вялікая будзе, 8) што яны акром Бога іншым сэдждэ чыняць. Для таго не трэба нікому 9) сэдждэ чыніць, толькі адзінаму Богу-стварыцелю». Калі спытаюць: «У дзё 10) нных намазах чаму моўчыкам пяюць, а ў начных голасам пяюць?» 11) Ты кажы: «Так чынілі, бо прарока, яго міласці, усе намазы голасам 12) пявалі, бо ў дзённых намазах ад кафіраў вялікую перашкоду мелі. 13) Для таго гэты аятт Пан Бог прароку заслаў: “Wa-la taghar bi-sala 14) wa-btagi bayna dalika sabilan“m Эй, Мухамад, прароча, 15) не пей голасам намаз і азан, ані тэж нішкам, а бяры сабе між 16) тымі сярэдні голас, то ёсць пошапкам пей». Калі спытаюць: 17) «Азан што ёсць?» Ты кажы: «Суннетп™ ёсць, повад старшы».
128 Азан і камет (араб.: jliVI [al-adan wa-1-iqama]; тур.: azan ve kamet) першы
(азан) і другі (камет) заклікі да малітвы. Азан чытаецца да таго, як мусульмане збіраюцца ў мячэці, камет вернікам перад пачаткам малітвы ўжо ў мячэці. Традыцыя чытаць два заклікі з’явілася ў ісламе даволі рана у пачатку VII ст.
129 тт
Джыназэй — тут: пахавальная малітва.
І30Рукеа альборуку’ (ад араб.: [ruku ]) паясны паклон у мусульманскай малітве.
131 Сэдждэ (ад араб. -'°--?— [sagda]) зямны паклон.
132 Аят (ад араб.: kJ [ауа]) верш Кур’ана.
133 Кур’ан (17:110): «Не прамаўляй гучна тваёй малітвы і не шапчы яе, а знайдзі між гэтым шлях».
134 Суннет/сюнет (тур.: sunnet; ад араб.: [sunna]) звычай, традыцыя (рэлігійная). Звычайна гэтым тэрмінам абазначаецца традыцыя, якая ўзыходзіць да прарока Мухамада.
43a (транслітарацыя)
1) kali spitayuc u abdesu farzaw kulki yest ti-kazi cetiri yest 2) ruki mic twar mic helawu mic tu yest mesih cinic a 3) bedwe nahi mic kali spitayuc u abdesu sunnetuw kalka yest a ti 4) muw usim yest ruki za lukac mic bismi-llahi muwic 5) buzeye ime uspaminac muswekam zubi cere iskrak z-nusa 6) wikinuc uabedwe usi mesih usi cinic i palcami imannimi 7) adzin ab-'adzin zatknuci kazniy slunek pa tri razi 8) mic kali spitayuc kulka stu kulwek pristuynasci yest 9) ti-kazi pac yest abrekanye zupelne ucinic i na halawu statacne 10) mesih cinic i zwicayu musulmanskahu perescerehac s-praway 11) starani pacinac kazniy slunek ad necistasci mic kali 12) spitayuc mic kali spitayuc abdesu kulka preskud nehuzih 13) yest ti-kazi usim yest persaye tuye ‘u-twar waduyu mucna uda 14) ric i z-zanuyu ihrac i z-lewey ruki pacinac mic prawey rukuy 15) nils ciscic iskrak u-wadu ukinuc sehuswetnayu razmuwu cinic 16) praway rukuy tahret brae kazniy slunek buley truh raz 17) mic kali z-hetih recey stu ucinic tu abdes zapsuye
43a (адаптаваны варыянт)
1) Калі спытаюць: «У абдэсу фарзаў колькі ёсць?»135 Ты кажы: «Чатыры ёсць: 2) рукі мыць, твар мыць, галаву мыць, то-бок, jweczx136 чыніць, a 3) бедзьве нагі мыць». Калі спытаюць: «У абдэсу суннетаў^7 колькі ёсць?» А ты 4) моў: «Восем ёсць: рукі за локаць мыць, bismi-llahi™ мовіць, 5) божае імя ўспамінаць, мусвекам™ зубы церці, іскракш з носа 6) выкінуць, у абедзве вушы месіх вушы чыніць141 і пальцамі іманнымі142 7) адзін аб адзін заткнуці. Кожны шлунак143 па тры разы 8) мыць». Калі спытаюць: «Колькі штокольвек прыстойнасці144 ёсць?» 9) Ты кажы: «Пяць ёсць: абраканне145 зу-
135 «У абдэсу колькі фарзаў ёсць?» гэта значыць: «Колькі абавязковых дзеянняў трэба зрабіць пры звычайным умыванні?»
136 Месіх (ад араб: [mash]) трэнне, намазванне. «Месіх чыніць» церці галаву,
то-бок, мыць.
137 У абдэсу колькі суннетаў ёсць? гэта значыць: «Колькі дзеянняў пры звычайным умыванні трэба выканаць у адпаведнасці з традыцыяй, што ўзыходзіць да прарока Мухамада?»
138 Араб.: «У імя Аллага».
™ Мусвек (ад араб.: [miswak]) зубачыстка.
140 Іскрак слоўнік Я. Станкевіча дае пераклад «козявка в носу», гл.: Станкевнч Я. Белорусско-русскнй словарь. С. 567. Гл. таксама тлумачэнні да слова «возгря»: Аннкнн A. Е. Русскмй этнмологнческнй словарь. М. : Іін-т рус. языка нм. Внноградова РАН, 2014. Вып. 8. С. 84-85.
141 Месіх вушы чыніць гэта значыць: вушы мыць.
142 Іманныя пальцы указальныя пальцы.
143 Шлунак тут: частка цела.
144 Прыстойнасць тут: пераклад ісламсакага тэрміна мустахаб (араб.: [mustahabb]; тур.: miistehap). Дзеянне, якое не з’яўляецца абавязковым альбо прадугледжаным традыцыяй, выкананнне якога, аднак, ухваляецца і лічыцца пажаданым.
145 Абраканне прыводзячы прыклады з Кітаба Луцкевіча, Я. Станкевіч дае значэнне «нсполненне обета», гл.: Станкевнч Я. Белорусско-руссклй словарь. С. 56. Насамрэч
поўнае ўчыніць, і на галаву статэчне146 10) месіх чыніць, і звычаю мусульманскага перасцерагаць, з правай 11) стараны пачынаць, кожны шлунак ад нячыстасці мыць». /Калі 12) спытаюць, мыць,/147 калі спытаюць: «Абдэсу колькі перашкод нягожых148 13) ёсць?» Ты кажы: «Восем ёсць. Першая -то ў твар вадою моцна ўда 14) рыць, і з жонкаю іграць, і з левай рукі пачынаць мыць, праван рукон 15) нос чысціць, іскрак у ваду укінуць, сегасветную размову чыніць, 16) правай рукой тагрэтХ5° браць, кожны шлунак болей трох раз 17) мыць. Калі з гэтых рэчаў што ўчыніць, то абдэс запсуе».
43b (транслітарацыя)
1) kali spitayuc u abdesu yesce kulka preskudi ti-kazi dwenaccac 2) yest persaye preskuda iz zanuy ihrac stub hue wi 3) sla abu sec abu (ta) wada yekaye necistaya abu slina cuzaya 4) 'аЬй iskrak abu iz-balQta necistahu kamen wiyme abQ dulem duh 5) wiydze abu layne celewecaye budze abu skulu razdawic abu z-nusa 6) kruw puydze abu zalak yakiy abu smeyawse welmi yak zabiwse abu 7) na palwana hlanuw abu na cuziye zenki umisle hledzew tu hetimi recami abdes 8) papsuye kali s-tih recey adna rec pakazecca to abdes zapsQye 9) tu treba abdes znuwu brae kali spitayuc u gusulu 10) kulka wiscerehacse treba ti-kazi ‘u-dzeseci recah u-truh 11) recah pawinnasc farz duwh yest a u-truh recah sunnet 12) ‘u-adпйу mustegeb pristuynasc a uadnuy wagib 13) hQynusc farz gusul ad gunubu ad hayzu 14) ad nifasu a sunnet gusul u-patnicu da gurna namazu 15) i da bayram namazu imamu gusul huze i sunnet gusul a-na 16) lezi tiy gusul zaslemu musulmaninu a pristuyniy gusul 17) kafirinu katuriy da Tmanu prihQdzic kali
(Ha палях: 1) u gusulu 2) preskudi)
43b (адаптаваны варыянт)
1) Калі спытаюць: «У абдэсу яшчэ колькі перашкод?» Ты кажы: «Дванаццаць 2) ёсць. Першая перашкода з жонкай іграць, каб хоць151 вы 3) шла, або сеч152, або вада якая нячыстая, або сліна чужая, 4) або іскрак,
словам «абраканне» ў беларускататарскіх рукапісах перакладаецца спецыяльны тэрмін «нійет» (ад араб.: [niyya] «намер») аб’яўленне аб намеры здзейсніць малітву, што, паводле ісламскай традыцыі, робіцца непасрэдна перад малітвай і з’яўляецца абавязковай часткай рытуалу.
146 Тут: «статэчне», «статечне» «паважна, прыстойна». Гл.: Гістарычны слоўнік беларускай мовы / пад рэд. A. М. Булыкі. Мінск : Беларус. навука, 2012. Т. 32. С. 354.
147 Верагодна, памылкова напісаныя словы, пасля якіх сказ пачынаецца нанава.
148 Нягожая перашкода тут: пераклад багаслоўска-юрыдьічнага тэрміна «макруг», які абазначае непажаданыя і няўхвальныя дзеянні.
149 Тут: штодзённую, абывацельскую.
150 Тагрэт (ад араб. [tahara] літаральна: «чысціня») тут: рытуальная чысціня, для дасягнення якой неабходна звычайнае альбо поўнае ўмыванне.
151 «Хуть, хоть» «жаданне, ахвота». Гл.: Гістарычны слоўнік беларускай мовы / пад рэд. A. М. Булыкі. Мінск : Беларус. навука, 2016. Вып. 36. С. 187.
152 Сеч мача. Гл.: Етнмологічннй словннк украі'нськоі' мовн / гол. ред. О. С. Мельнмчук. Кні'в : Наук. думка, 2006. Т. 5. С. 223.
або з балота нячыстага камень выйме, або долам дух 5) выйдзе, або лайно чалавечае будзе, або скулу раздавіць, або з носа 6) кроў пойдзе, або залак153 які, або смяяўся вельмі, як забыўся, або 7) на балвана глянуў, або на чужых жонак умысле глядзеў, то гэтымі рэчамі абдэс 8) папсуе. Калі з тых рэчаў адна рэч пакажацца, то абдэс запсуе, 9) то трэба абдэс зноў браць». Калі спытаюць: «У гусулю 10) колькі высцерагацца трэба?» Ты кажы: «У дзесяці рэчах. У трох 11) рэчах павіннасць фарз доўг ёсць, а ў трох суннет. 12) У адной мустаджабХ5 прыстойнасць, а ў адной ваджыб^ 13) гойнасць156. Фарз гусуль^ ад джунубу^, ад хайзу159, 14) ад ніфасу^. А сутет гусульш -у пятніцу да джу.ма-намазу^ 15) і да баіфам-намазу^3 гусуль гожэ164 (?) і суннет гусуль, а на 16) лежы тый гусуль зэшламу163 мусульманіну, а прыстойны гусуль 17) кафірыну, каторы да іману прыходзіць». Калі