Пісьмовая спадчына татараў Вялікага Княства Літоўскага і яе гісторыка-культурны кантэкст
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 205с.
Мінск 2024
176 «Урода» тут: верагодна, пераклад арабскага слова nasab са значэннем «паходжанне».
177 Тур., прыблізна можна перакласці як: «ісламскіх законаў колькі». Слова «шарыят» (араб.: [sarT'a]) першапачаткова мела значэнне «шлях». Пераклад цюркскага
выразу islam serial як «спосаб да веры мусульманскай» можа сведчыць пра веданне перакладчыкам семантыкі лексемы «шарыят».
178 Тур.: найперш (рэшта цюркскага арыгінала).
179 Ніках (араб. [nikah]) шлюб, сужэнства, якое адпавядае мусульманскаму закону.
allahu wa law 12) kana zahidan gahil nepriyecel buziy huc-bi biw buhamulca 13) stu kulwek pan-buh u kur’ane aznaymiw tamu usemu treba weric 14) pawini-mi scire weric kur’anu bu iz-cistih ust buzih sluwa 15) stu u kur’ane pan-buh razkazaw tu usu farz pawinnasc 16) a stu bez ayetu kur annahu ad praruka muhammeda razkazane tu 17) yest sunnet spasenye stu sunnet stu farz cineci laski [buzey]
45b (адаптаваны варыянт)
1) хадзіў, to ўсе тыя рэчы ў нівеч траціць180. Младзенец і панна, калі 2) тых рэчаў не знаюць, у малжэнства не дазваляць такіх людзей. 3) I іншыя рэчы нямала ёсць да веры мусульманскай, але гэтыя шэсць 4) рэчаў найпатрэбнейшыя ёсць. Кажуць, такіх людзей разужываць (?)181 5) нягожа». Навучоны п’яніца лепшы за ненавучонага багамольца. 6) Al-'alimu al-habibu allahu wa law kana fasiqan™1-. навучоны прыяцель Божы, 7) хоць п’яніца. Калі чыніць учынак добры і верыць, што 8) Пан Бог адзіны. He так, як джагілінт, бо джагілін ёсць ненавучоны, 9) Бога добра не знае, у навуцы не ўфалы184, нутра нявернага мысліць. 10) Або будзе так, або не будзе, або ёсць так, як навучоны 11) кажа, або няма так. Для таго мовіць: «АІ-gdhilu 'aduwwu allahu wa law 12) kana zahidan : джагіль непрыяцель Божы, хоць бы быў багамольца». 13) Што-кольвек Пан Бог у Кур’ане азнайміў, таму ўсяму трэба верыць. 14) Павінны мы шчыра верыць Кур’ану, бо з чыстых вуснаў божых словы. 15) Што ў Кур’ане Пан Бог расказаў то ўсё ^дрз-павіннасць. 16) А што без аяту кур’аннага ад прарока Мухамада расказанне то(е) 17) ёсць суннетл-спасенье. Што суннет, што фарз чынячы, ласкі божай
46а (транслітарацыя)
1) hudzen budze a ne-cineci kafirinam budze naweki тйкй maye mec kali 2) pakayacca a buley tahu ne-cinic tu pan-buh zmiluyecca yak pise 3) u kur’ane ilia man faba wa amana wa amila amalan fa-ulaika yubaddilu allahu sayyi d 4) tihim hasanatin wa kana allahu gafuran rahiman pan-buh muwi tilkU paka
180 ■
У нівеч траціць тут: y нішто ператвараць.
181 Незразумелае слова. Адпаведнае месца ў Кітабе 2 Б.Т.М.С.М. 94а:2-3: bo kazuc takih lOdzey rezpaziwac nehoza; y Кітабе 11H//58K(O26) 57b:19: bo kazuc takih ludzey rezpaziwac nehoze; y Кітабе Шагідэвіча 1847 г. (14a:l 1—12): takih ludzey rec Qziwac ne-godzise; y Кітабе 1 Б.Т.М.С.М. (187:3-4): takih ludzey rec Qziwac nehozo; Кітабе Мустафы Ждановіча (69a: 16—17): bo muwe takih ludzey rospaziwac nehoze (магчыма, скажонае польскае rozpatrywac «разглядаць, разбіраць»; альбо rozpatrzyc «разгледзець, разабраць»).
182 Скажонае араб.: «Вучонага любіць Аллаг, нават калі той аблудны/распусны». Пераклад арабскага слова fasiq (аблудны, распусны) як «п’яніца», магчыма, тлумачыцца культурным уплывам славянскага асяродку.
183Джагілін альбо джагіль (ад араб.: [gahil]) невук, цёмны чалавек.
184 Уфалы запазычаннне з пол.: ufaly ад дзеяслова ufac (верыць, давяраць, быць упэўненым).
185 Араб.: «Невук вораг божы, нават калі ён аскет».
5) ycese mne buhu werce ucinki dubriye cinice ya wasi hrehi 6) spasenyum йсіпй pan-buh hrehi adpuskliwiy laskawiy 7) sunnet tu yest htu cinic praruckey pricini budze mec 8) i laski buzey hudzen budze a htu ne-cinic kafirinam nebudze pricini 9) praruckey ne-bQdze za nim i muki za tuye ne-budze...
46a (адаптаваны варыянт)
1) годзен будзе, а не чынячы, кафірынам будзе, навекі муку мае мець. Калі 2) пакаяцца, а болей таго не чыніць, то Пан Бог змілуецца. Як піша 3) ў Кур’ане: «Illa man taba wa атапа wa атііа 'атаіап fa-йіа'ika yubaddilu allahu sayyi'a 4) tihim hasanatin wa kana allahu gafuran rahiman™'. Пан Бог мовіць: “Толькі пака 5) йцеся, мне, Богу верце, учынкі добрыя чыніце, я вашы грахі 6) спасеньем учыню”. Пан Бог грахі адпусклівы, ласкавы». 7) Суннет то(е) ёсць хто чыніць, прароцкай прычыны будзе мець 8) і ласкі божай годзен будзе, а хто не чыніць, кафірынам не будзе, прычыны 9) прароцкай не будзе за ім, і мукі за тое не будзе...
3.3. Варыянт В (тэкст)
«Kitab gawahir al-islam»187
(«Кніга сутнасцей ісламу»)
Тэкст паводле хамаіла, складзенага не раней за 1809 г.
205а (транслітарацыя)
1) bab hada kitab gawahir al-islam 2) bismi-llahi-r-rahmani-r-rahim 3) al-hamdu li-llahi rabbi-l-'alamin wa-s-salawat wa-s-salam ^)ala muhammad wa alihi wa sahabihi agma'ln amma bad 5) malum evvelki akil ve bakil™ olan her mii'min 6) ve her ve her avratda ugranmak (sic!)™9 fart 7) ayndir bil gil ki bab to yest rozum 8) mayuci kozdemu musulmaninu i muslemance йсісca 9) farz kali spitaye ci-ti musulmanin atkazi 10) al-hamdu li-llahi musulmanin kali spitaye al-hamdu li-llahi 11) sto znacicca kali spitaye atkazi pana boga 12) znac i hwalu yemu cinic kali spitaye
186 Недакладная арабская цытата з Кур’ана 25:70: ilia man taba wa amana wa ‘amila amalan [salihan прапушчана ў тэскце] fa-ulaika yubaddilu allahu sayyi'atihim hasanatin wa kana allahu gafiiran rahlman — «апроч таго, xmo пакаяўся, паверыў i зрабіў годную справу, тым заменіць Аллаг іх дрэнныя ўчынкі добрымі. Аллаг сапраўды той, хто даруе, літасцівы».
187 Транслітарацыя і адаптаваная версія зроблены на падставе электроннага дадатку да: Тафсіры, кітабы і хамаілы з прыватньіх кнігазбораў Беларусі / склад. М. У. Тарэлка. С. 66-72 (№1).
188 Памылка альбо ў асманскім пратографе, альбо пры перапісцы перакладу. Павінна быць: 'akil ve balig (разумны і сталы, той, хто дасягнуў узросту разумення). Узнікла, магчыма, праз змяшэнне выразу 'akil ve balig з багаслоўскім тэрмінам 'akil ve nakil (супрацьстаўленне: той, хто думае, і той, хто пераказвае).
189Скажонае тур: ogrenmek (вучыцца).
205a (адаптаваны варыянт)
1) bab hada kitab gawahir al-islam 2) bismi-llahi-r-rahmani-r-rahim 3) al-hamdu li-llahi rabbi-l-dlamin wa-s-salawat wa-s-salam 4)'ala muhammad wa alihi wa sahabihiagmam amma badX9Q 5) maliim evvelki akil ve bakil olan her mu min 6) ve her ve her avratda ugranmak (sic!) farz 7) ayndir bil gil kim бабт тое ёсць. Розум 8) маючы, кожнаму мусульманіну і мусульманцы ўчыцца 9) фарз. Калі спытае: «Ці ты мусульманін?» Адкажы: 10) «АІ-hamdu li-llahim, мусульманін». Калі спытае: «Al-hamdu li-llahi 11) што значыць?» Калі спытае, адкажы: «Пана Бога 12) знаць і хвалу яму чыніць». Калі спытае:
205b (транслітарацыя)
1) ci-ti pana boga znayes adkazi znayu kali 2) spitaye yak ti pana boga znayes atkazi yemu 3) pacatku nema i astatku ne-budze i nihto yemu 4) ne-padobniy yeho rowni i moc taki mocniy 5) na odnoy minuce sto zahoce to zro 6) bic wecni pan yest taki padisa zadney row 7) m ne-maye i paradnikow ne-patrabuye bacic 8) ne-acima cuye ne-usima ale tak z-moci 9) swayoy taki mocni na usim swece 10) sto zahoce za raz stane a zahoce 11) taho ne-budze ni-‘ad kaho ne-naradziwse i nihto 12) ad yeho ne-radziwse am da zadney reci pa
205b (адаптаваны варыянт)
1) «Ці ты Пана Бога знаеш?» Адкажы: «Знаю». Калі 2) спытае: «Як ты Пана Бога знаеш?» Адкажы: «Яму 3) пачатку няма і астатку не будзе, і ніхто яму 4) не падобны, яму роўны, і [яго] моц такі моцны: 5) за адну мінуту, што захоча, тое зро 6) біць. Вечны пан ёсць, такі падышаг ніводнай роў 7) ні не мае і параднікаў194 не патрабуе. Бачыць 8) не вачыма, чуе не вушамі, але так з моцы 9) сваёй такі моцны: на ўсім свеце, 10) што захоча, адразу стане195, а захоча, 11) таго не будзе. Hi ад каго не нарадзіўся, і ніхто 12) ад яго не радзіўся. Hi да адной рэчы не па
206а (транслітарацыя)
1) dobniy yedini yest kali spitaye ciyho ti 2) narodu adkazi adam proroka narodu yestem 3) kali spitaye ciyho ti zakonu adkazi 4) ibrahim proroka zakonu kali spitaye 5) ciyho ti ummetu adkazi muhammed mustafa laska 6) bozeya nad nim ummetu yestem kali spitaye 7) ciyho ti mezhebu adkazi imame a zam abu hanife 8) mezhebu kali spitaye mezhebow mno 9) ha yest atkazi catiri persiy
190 Араб.: «Раздзел. Гэта кніга “Сутнасці ісламу”. У імя Аллага рахманага, літасцівага. Хвала Аллагу уладару сусветаў. Малітва і прывітанне Мухамаду, роду яго і паплечнікам яго ўсім. А потым: ...».
191 Скажонае тур.: «Найперш вядома, што кожнаму разумнаму і сталаму прававернаму і жанчыне вучыцца ёсць індывідуальным абавязкам. Ведай, што: ...».
192 Баб (ад араб.: [bab] асноўнае значэнне: «брама») тут: раздзел (кнігі/тэксту).
193 Араб.: «Хвала Аллагу».
194 Параднік дарадца.
195 Стане тут: з’явіцца.
imam azama 10) abu hanife druhT imam safi'i treciy 11) imam maliki cwartiy imam ahmed hanbell 12) to yest mezhebi prawdziwiye kali spitaye
206a (адаптаваны варыянт)
1) добны. Адзіны ёсць. Калі спытае: «Чыйго ты 2) народу?» Адкажы: «Я ёсць Адам-прарока народу». 3) Калі спытае: «Чыйго ты закону?» Адкажы: 4) «Ібрагім-прарока закону». Калі спытае: 5) «Чыйго ты уммету?» Адкажы: «Мухамад-Мустафы ласка 6) божая над ім уммету». Калі спытае: 7) «Чыйго ты мазгабу}9ве?» Адкажы: «Імама а’замат Абу Ханіфы198 8) мазгабу». Калі спытае: «Мазгабаў мно 9) га ёсць?» Адкажы: «Чатыры: першы імама а’зама 10) Абу Ханіфы; другі імама Шафіі; трэці 11) імама Малікі; чацвёрты імама Ахмада Ханбалі. 12) Тое ёсць мазгабы праўдзівыя. Калі спытае:
206b (траснлітарацыя)
1) Iman sto yest atkazi yezikom pec sercem 2) weric nutrom wiznawac muhammed proroka 3) prawdziwim mec anhelam i kitabom i prarokom 4) weric i dnu sudnemu weric i sto yest 5) ad pana boga dobre i zle w moci yeho smerci 6) ray sirat most ligbi zdawanne i mahilney 7) mukl usemu tamu weric treba kali spitaye 8) sto ikrar atkazi la ilaha ilia allah muhammad rasul allah 9) pec Tmanowa halawa yest kali spitaye 10) ihsan sto yest atkazi ihsan to yest 11) bohu dobriye ucinki cinic do pana boga 12) prozbu cinic bo pan-bug widusci ti-yeho
206b (адаптаваны варыянт)
1) «Іман што ёсць?» Адкажы: «Языком пець, сэрцам 2) верыць, нутром вызнаваць, Мухамад-прарока 3) праўдзівым мець, ангелам, і кітабамт, і прарокам 4) верыць, і дню суднаму верыць, і што ёсць 5) ад Пана Бога добрага і злога у моцы яго, смерці, 6) раю, Сырат-масту, лічбы здаванню і магільнай 7) муцы усяму таму верыць трэба». Калі спытае: 8) «Што ікрар™?» Адкажы: «La ilaha ilia allah muhammad rasul allah™ 9) пець ёсць іманава галава». Калі спытае: 10) «Іхсан™ што ёсць?» Адкажы: «Іхсан -