Пісьмовая спадчына татараў Вялікага Княства Літоўскага і яе гісторыка-культурны кантэкст
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 205с.
Мінск 2024
На палях: 1) Miisaya tevrit 2) Davuda zebur 3) Isdya inctl 4) hak te'ala 5) Muhammed Mustafaya salla 6) 'aleyhi ve sallam kitabi 7) Cebra tiler inden (sic!) 8) furkan indi kadir 9) gecesi}0}
41b (транслітарацыя)
1 ) rabutu rubic a swuy yezik ad perehawuru ad sila muwuna wiscere 2) haye i znaye rundzicse iz swayim dumem a htu hetim cetirum kniham 3) neweric i praruckim zwitkam a panu buhu biw praciwniy 4) tuy celewek yest kafirin a'udu bi-llahi min dalika abarani pane 5) buze ad takih zlih umislaw kali spitayQc farzaw pawinnih (на палях: ayn farz) 6) kQlka adkazi tak yedna pawinnasc ayn farz tu kunecne 7) treba wipelnic kali ne-wipelnic kafirinam zastane a druhaye 8) pawinnasc kifaye farz yest pawinnasc bu ayn farz sam 9) dubre ne-ciniwsi iz-siyi swayey tQ a ad hrehQw swayih 10) ne-mecimes yenuz pawinnasc kifaye farz tQ yest kali ad 11) geme'atu adzin cinicime tu i drQhim pumac ‘i-abruna hrehQw 12) budze a ayn farz tu yest stu pan-buh kur’anam prikazaw 13) iman abdes gusul brae pac raz na dzen namaz klanecise ramazan 14) mesec pQsnikac zekewet i dzesecinu dawac kamu staye bahatemu 15) da ke beyu icci a kifaye farz tQ yest ginaze namaz pec kaz 16) namu patrebnamu celeweku dubre cinic i zicic dubre 17) i hurih ludzey nawezac kali spitayQc paludnaw
41b (адаптаваны варыянт)
96 Таўрыт (ад араб.: [tawrat]) Тора.
97 Зэбур (ад араб.: j_wj [zabur]) Псалмы.
98 Інджыль (ад араб.: [ingil]) Евангелле.
99 Фуркан (ад араб.: [furqan]) Кур'ан (па назве адной з сур).
100 Кур’ан 87:18-19: «Сапраўды, гэта ў першых скрутках. Скрутках Ібрагіма і Мусы».
101 Тур.: Мусу Тора, Давуду Псалмы, ley Евангелле. Ісціна Усявышняя (= Бог Усявышні) Мухамаду Мустафе міласць і блаславенне над ім кнігу праз Джабраіла(ў) Фуркан паслаў у ноч вызначэння лёсу.
1) работу робіць, а свой язык ад перагавору102, ад сілы мовення103 высцера 2) гае і знае рондзіцца104 з сваім домам. А хто гэтым чатыром кнігам 3) не верыць і прароцкім звіткам, а Пану Богу быў праціўны, 4) той чалавек ёсць кафірын™5 “A ‘udu Ы-llahi min dalika”Wb абарані Пане 5) Божа ад такіх злых умыслаў». Калі спытаюць: «Фарзаў павінных (на палях: ‘ауп farzfQJ 6) колькі?» Адкажы так: «Адна павіннасць айн фарз тое канечне 7) трэ-
102 Перагавор Я. Станкевіч, прыводзячы прыклады з Кітаба Луцкевіча, тлумачыць як «хвастовство хорошнм поступком». Гл.: Станкевіч Я. Белорусско-русскнй (Велмколнтовско-русскнй) словарь. New York : Lew Sapieha Greatlitvan (Byelorussian) Foundation, [1990].C. 865. У сучасным перавыданні слоўніка гэтае ж слова тлумачыцца як «тіцеславне». Гл.: Станкевнч Я. Белорусско-русскнй словарь / под ред. Г. Ребенковой, В. Булгакова; преднсл. Г. Ребенковой, В. Булгакова. Смоленск : Ннбелкульт, 2020. С. 50. He выключана, аднак, што слова магло мець іншае значэнне: у татарскім тафсіры XVII ст. (рукапіс P214 Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі) «перагавор» выкарыстоўваецца пры перакладзе слова [lagw], якое ў арабскай мове мае значэнне «пустаслоўе, бязглуздзіца, бессэнсоўная размова». Напрыклад, Кур’ан 19:62: la yasma'una fTha lagwan ilia salaman (не пачуюць там пустаслоўя, а толькі прывітанне), P214 (253a:10,12): ne uslisun tam sworQ perehawuru ubmuwiska tilko puzdruwene; Кур’ан 28:55: wa-ida sami'ii al-lagwa a'radii 'anhu (i калі чуюць пустаслоўе, адварочваюцца ад яго), P214 (323b:6): a kedi uslisun zle sliiwo perehawuriiw iidwradzayimse ud tegu; Кур’ан 56: 25: la yasma'una fTha lagwan wa-la ta'tlman (i не пачуюць там пустаслоўя і абвінавачвання ў грахах), P214 (450b:6): і ne uslisun tam perehawuru і iibmuwisk iQdzkih i hresne sliiwo. «Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча» тлумачыць дзеяслоў «перагаворваць» як «абгаворваць» (Яна перагаворвая ўсіх, Людзі перагаворваць будуць), гл.: Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча / пад рэд. Ю. Ф. Мацкевіч). Мінск : Навука і тэхніка, 1982. Т. 3.С. 486. Гл. таксама: Даль В. Н. Толковый словарь жнвого велнкорусского языка / под ред. проф. Н. А. Бодуэна де Куртенэ). М. : Терра, 2000. Т. 3. С. 106: «Переговарнвать, переговорнть, что, говорнть снова то же, повторять говоренное, сказанное нлн / переноснть, сплетннчать, передавать под рукой чужне речн (...) / Кого, закндать словамя, замять болтовней, многословнем. (...) Наговорнть лншнее, говорнть чрез меру. (...) На людскне переговоры смотретьнлкому не угоднть, на пересуды. (...) Переговор (...) действне по гл[аголу]». Гл. таксама «перагаворка» ў значэнні «плётка»: Этымалагічны слоўнік беларускай мовы / гал. рэд. Г. А. Цыхун. Мінск : Беларус. навука, 2004. Т. 9. С. 37.
103 Ад сілы мовення ад шматслоўя. Кітаб Шагідэвіча 1847 года, Юа: 2: od wele mowena.
104 Рондзіцца ад: рбндзіць «правіць, наводзіць парадкі, кіраваць, распараджацца, камандаваць», збеларушанае пол. Rz^dzic. Гл.: Этымалагічны слоўнік беларускай мовы / гал. рэд. Г. А. Цыхун. Мінск : Беларус. навука, 2006. Т. 11. С. 182.
105 Кафірын альбо кафір (ад араб: AiS [kafir]) няверны.
106 Араб.: «Звяртаюся да Аллага па абарону ад гэтага».
107 Далей у тэксце ідзе тлумачэнне двух відаў абавязковых дзеянняў (фарз) у суніцкім ісламе: фарз айн і фарз кіфая. Фарз айн гэта дзеянне, якое павінен выконваць кожны мусульманін (напрыклад, малітва). Фарз кіфая дзеянне, якое дастаткова выканаць аднаму з прадстаўнікоў супольнасці, калі, аднак, яно не будзе выкананае, віна за невыкананне кладзецца на кожнага прадстаўніка супольнасці (напрыклад, падчас пахавання дастаткова, каб неабходную малітву прачытаў толькі адзін чалавек, калі ж яе не прачытае ніхто, то вінаватымі будуць усе прысутныя).
ба выканаць. Калі не выканаць, кафірынам застане108. А другая 8) павіннасць кіфая фарз ёсць павіннасць. Бо айн фарз сам 9) добра не чыніўшы з шыі сваёй, то а ад грахоў109 сваіх 10) не мецімеш110. Толькі ж павіннасць кіфая фарз то ёсць калі ад 11) джамаату адзін чыніціме, то другім помач і абарона грахоў 12) будзе. А айн фарз тое ёсць, што Пан Бог Кур’анам прыказаў: 13) іман, абдэс^, гусуль '2 браць113; пяць раз(оў) на дзень намаз кланяцца; рамазан 14) месяц поснікаць114; зякятпі і дзесяціну даваць; каму стае багатаму, 15) да Ке’беюйб ісці. А кіфая фарз то ёсць джыназэ-намаз] 17 пець; кож 16) наму патрэбнаму чалавеку добра чыніць і зычыць добра, 17) і хворых людзей наважаць118». Калі спытаюць: «Палудняў119
42а (транслітарацыя)
1) kulka yest adkazi adzin ‘ars a druhiy beyti-l-mamur 2) a treciy beytil-mukaddis tu yest yeruzalim hdze suleyman 3) praruk mecic zbiidawaw cwartiy kurs patiy ke bey 4) diim bQziy ‘ars yest iz yasnasci a kurs iz-zluta 5) a beytil-татйг iz zeliinahu zemciihu a beyti-l-mukaddis iz-cir 6) dunahu yahantu a dum buziy ke'bey is-kamena yest hamelelere 7) biiduc u kursu kerruabiluwe predneysiye ‘anheli biiduc ‘u-diime biizim 8) me muru ‘anheli biiduc u-diime biizim mukaddisu prarQki biiduc u-diime 9) biizim ke'beyu musulmane biiduc kali spitayuc da weri musulmanskey 10) spiisabaw кйіка yest kazi dwanasce yest persa pana buha 11) adzinim pawinen wiznawac muhammed prariika pQslem biizim prawdziwim 12) wiznawac z liidzmi dubre zic driihuye abdes brae
108 Застане стане.
109 Верагодна, недапісанае «а[бароны] ад грахоў».
"’’фрагмент перапісаны з прабеламі і таму незразумелы. Гэтае ж месца ў Кітабе Асановічаў 92b:7-8: yeslT co dobre ani-cinit z-siyi yarma ne-zrucil lekarstwo grehow ne-bendze. У Кітабе 2 Б.Т.М.С.М. 90a:9—11: bo ayn farz sam dobre ne-ciniwsi iz-siyi swayey to abroni ad hrehow swayih ne-mecimes. У Кітабе 11H//58K(O26) 55b:14-15: bo ‘ayn farz sam dobre neciniwsi iz-siyi swayey to 'abroni 'ad hrehow ne-mecimes. У Кітабе Шагідэвіча 1847 r. 10a:8-9: farz ayin dobre ne-ciniwsi to z-siyi yarma ne-zrucis i od grehow swoih obronT ne-mecimes. У Кітабе Мустафы Ждановіча 66b:10-12: bo ayn farz sam dobze ne-ciniwsi iz-siyi swoyey to obronT od gzehow swoyih ne-mecimez.
111 Абдэс/абдэсь альбо абдэст (ад перс. o—jji [abdest]) звычайнае рытуальнае ўмыванне.
112 Гусль альбо гусуль (ад араб.: [gusl]) поўнае рытуальнае ўмыванне, якое робіц-
ца ў выпадку вялікай рытуальнай нечыстаты.
1,3 Абдэс/гусуль браць рабіць звычайнае альбо поўнае рытуальнае ўмыванне.
114 Поснікаць пасціцца.
115 Закят (араб. альбо ЬА [zakat]) абавязковая міласціна.
116Ае‘бей Кааба, галоўная святыня мусульман, знаходзіцца ў г. Мекка. Да Ке'бею ісці ісці ў паломніцтва да Каабы.
'п Джыназэ-намаз (ад араб.: [ganaza] пахаванне і перс.-тур. «намаз» малітва) -
пахавальны намаз.
118 Наважаць наведваць.
119 Палудняў тут: кірункаў малітвы.
treceye pac 13) raz na dzen namaz klanecca cwartaye zekewet dawac pataye da haggu 14) icci sustaye ramazan mesec pusnikac sumuye gusul 15) brae usmaye iz-kafiremi za weru bicse dzewataye uselakiy 16) buziy prikaz znac i dzerzac dzewataye (sic!) ad zluha 17) wiscerehacise adzinaccataye nad musulmanmi milusc mec
(Ha палях: 1) da weri 2) musulmanskey 3) spusab[aw] 4) dwanas[ce])
42a (адаптаваны варыянт)
1) колькі ёсць?» Адкажы: «Адзін аршпй. А другі байт аль-ма’мурпх. 2) А трэці байт аль-мукаддзісп2, то ёсць Ерузалім, дзе Сулейман3) прарок мячэць збудаваў. Чацвёрты курс. Пяты Ке’бей, 4) дом Божы. Арш ёсць з яснасці, а курс з золата. 5) А башп аль-ма’мур з зялёнага жэмчугу. А байт аль-мукаддзіс з чыр 6) вонага яханту. А дом божы Ке’бей з каменя ёсць. Хамелерыхй 7) будуць у курсу. Керабілёве125, прэднейшыя ангелы, будуць у доме божым 8) ма’муру ангелы будуць, у доме божым мукаддзісу прарокі будуць, у доме 9) божым Ке’бею мусульмане будуць. Калі спытаюць: «Да веры мусульманскай 10) спосабаў колькі ёсць?» Кажы: «Дванаццаць ёсць. Першае Пана Бога 11) адзіным павінен вызнаваць; Мухамад-прарока паслом божым праўдзівым 12) вызнаваць; з людзьмі добра жыць. Другое абдэс браць. Трэцяе пяць 13) раз на дзень намаз кланяцца. Чацвёртае закят даваць. Пятае да хаджу126 14) ісці. Шостае рамазан месяц поснікаць. Сёмае гусуль 15) браць. Восьмае з кафірамі за веру біцца. Дзявятае усялякі 16) божы загад знаць і трымаць. Дзявятае127 ад злога 17) высцерагацца. Адзінаццатае над мусульманамі міласць мець.
(На палях: 1) да веры 2) мусульманскай 3) спосабаў 4) дванаццаць)
42b (транелітарацыя)