Пісьмовая спадчына татараў Вялікага Княства Літоўскага і яе гісторыка-культурны кантэкст
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 205с.
Мінск 2024
(На палях: 1) у гусулю 2) перашкоды)
44а (транслітарацыя)
1) spitayuc u-cebe musulmane ti-nas imam yestes a twuy imam 2) htu yest ti-kazi muy imam kur’an yest kali spitayuc mi-tabe 3) klaneyemse i za tabuyu palecayemse a ti kamii palecayese ti-kazi 4) panu buhu adzinamu i paslan-
153 Залак слоўнік Я. Станкевіча дае значэнне «соплн, гной», гл.: Станкевнч Я. Белорусско-русскнй словарь. С. 493.
І5А Мустаджаб відавочна, памылка альбо перапісчыка пратографа, альбо перакладчыка. Катэгорыя ўчынкаў, не абавязковых, але пажаданых для выканання, называецца мустахаб (араб.: [mustahabb]; тур.: miistehap).
155 Ваджыб (ад араб. [wagib]) літаральна: «абавязковы». Катэгорыя мусульманскага права абавязковыя для мусульманіна дзеянні. Розніцу паміж ваджыбам і фарзам суніты-ханафіты бачаць у тым, што ваджыб грунтуецца на менш аўтарытэтных крыніцах, чым фарз, што, аднак, не адмяняе яго абавязковасць.
156 Гойнасць гістарычны слоўнік перакладае як «шчодрасць», гл.: Гістарычны слоўнік беларускай мовы / гал. рэд. A. I. Жураўскі). Мінск : Навука і тэхніка, 1986. Вып. 7. С. 30. Аднак у кантэксце азначанага тэксту слова, верагодна, мае іншае значэнне і, магчыма, з’яўляецца славянскім адпаведнікам тэрміну «ваджыб». «Толковый словарь жнвого велнкорусского язык» У. I. Даля тлумачыць дзеяслоў «гонть» з пазнакай «зап.» (заходняе) як «блюстн, храннть, холнть», што семантычна ўжо бліжэй да слова «ваджыб» як абазначэння катэгорыі абавязковых учынкаў: Даль В. й. Толковый словарь жнвого велнкорусского языка / под ред. проф. й. А. Бодуэна де Куртенэ). М. : Терра, 2000. Т. 1. С. 902.
157 Фарз гусуль тут: выпадкі, у якіх поўнае рытуальнае ўмыванне з’яўляецца абавязковым.
'^Джунуб (ад араб. [gunub]) стан рытуальнай нячыстасці.
159 Хайз (ад араб. [hayd]) менструацыя.
160 Ніфас (ад араб.: u-li» [nifas]) роды.
161 Суннет гусуль тут: выпадкі, у якіх поўнае рытуальнае ўмыванне варта рабіць у адпаведнасці з традыцыяй прарока Мухамада.
162Джума-намаз пятнічная малітва. івз »-> -
Ьайрам-намаз малітва перад святам.
164Магчыма, пераклад ісламскага тэрміна.
165 Зэшлы тут: памерлы.
cu buzemu muhammed praruku nas namaz 5) tabuyu zupelen bucte a twuy namaz kim zupelen budze ti-kazi 6) muy namaz muhammed praruka na ukayu zupelen budze kali-ti nam 7) klaneyese a-tabe htu cinic ukliini ti-kazi ya izwami klaneyuse 8) i warn i sabe klaneyuse adzinamu buhu stwuricelu swaymu 9) kali htu tahu pitanye ne-umeye pitac i-adkazac tuy 10) celewek imamem i swedkam bic ne-hudzen bu ne-znaye spQsabu 11) da weri musulmanskey yak pan-buh u kur’ane muwil inna allahu 12) yuhibbu al-mu'minma pan-buh lubic musulman wernih 13) musulmanin th yest htu znaye prikaz btiziy i spusab 14) da weri musulmanskey kali htu neumeye i ne-sluhaye cuwsi ad 15) nawcunahu a ne-prihilayecca da tih katuriye prikaz btiziy 16) kazuc taki celewek hursiy bidlaci bu bidla ruzumu ne-maye 17) htti na uki ne-znaye spusabu da weri musulmanskey 'abu
44a (адаптаваны варыянт)
1) спытаюць y цябе мусульмане: «Ты наш шал/166 ёсць, а твой імам 2) хто ёсць?» Ты кажы: «Мой імам Кур’ан ёсць». Калі спытаюць: «Мы Tabe 3) кланяемся і за табою паляцаемся, а ты каму паляцаешся?» Ты кажы: 4) «Пану Богу і пасланцу божаму Мухамад-прароку». «Наш намаз 5) табою зупоўны будзе, а твой намаз кім зупоўны будзе?» Ты кажы: 6) «Мой намаз Мухамад-прарока навукаю зупоўны будзе». «Калі ты нам 7) кланяешся, а табе хто чыніць уклоны?» Ты кажы: «Я з вамі кланяюся 8) і вам, і сабе, кланяюся адзінаму стварыцелю свайму». 9) Калі хто таго пытання не ўмее пытаць і адказаць, той 10) чалавек імамам і сведкам быць не годзен, бо не знае спосабу 11) да веры мусульманскай. Як Пан Бог у Кур’ане мовіў: «Inna Allahu 12) yuhibbu аІ-тй 'тітпа}(Л / Пан Бог любіць мусульман верных». 13) Мусульманін то(й) ёсць, хто знае загад божы і спосаб 14) да веры мусульманскай. Калі хто не ўмее і не слухае, чуўшы ад 15) навучонага, а не прыхіляецца да тых, каторыя загад божы 16) кажуць, такі чалавек горшы за быдла, бо быдла розуму не мае. 17) Хто навукі не знае, спосабу да веры мусульманскай, або
44b (транслітарацыя)
1) cuwsi 'ad nawciinih ne-sluhaye swayim umislam stu hu[ce] 2) tu sprawuye taki celewek yak bidla nemuye stu bidla dzerawam 3) Ьуйс i pradayuc yug getiiriib gidiir elden ele kendii i^in 4) bilmeye hayvdndur katQreye u-ludzey iz-ruk da ruk hudzic 5) tak tuy celewek stu spusabu da weri ne-znaye yak bidla 6) belki hayvan dur dahi batar durur kendi i§in bilmeye daava 7) haram abu hursey za bidla bu уйп maye ruzum a ne-huce 8) umisle znac is-takim celawekam ne-huze
166 Імам (араб.: 4^! [imam] літаральна «той, хто наперадзе») у мусульман-сунітаў звычайна: чалавек, дастаткова дасведчаны ў пытаннях рэлігіі, каб кіраваць калектыўнай малітвай.
167 Араб.: «Сапраўды Аллаг любіць прававерных». У такім выглядзе выраз у Кур’ане адсутнічае.
razmawlac nede’iyiim ben 9) ol ki^iden ne-soram bu nemas u-tahu celeweka cahu pitac stu 10) z nim hawaric i^ini bilmek gerekdiir kamuya Hine eltemeyeler 11) tamuya bu htu spusab da weri znaye ne-paweduc da pekla 12) ale treba kuznamu znac kazniy celewek htQ musulmaninam 13) patrebuye na'uki sam i zanu i dzeci naucay kaznahu celeweka 14) da weri musulmanskey naucay talibu-l-'ilmu (sic!) faridatun 'ala kullilS) muslimin wa muslimatin pawinnasc nauki ucicse kaznamu 16) musulmaninu i musulmance utlubu al-'ilmu (sic!) min al-mahdi ila-l-lahdi 17) patrabuy nauki yak wiydzes iz-kaliski puki [puydzes]
44b (адаптаваны варыянт)
1) чуўшы ад навучоных, не слухае, сваім умыслам што хоча, 2) то(е) справуе168, такі чалавек, як быдла нямое, што быдла дрэвам 3) б’юць і прадаюць (yug getiiriib gidiir elden ele kendii i^in 4) bilmeye hayvandur)*, каторае ў людзей з рук да рук ходзіць, 5) так той чалавек, што спосабу да веры не знае, як быдла 6) (belki hayvan dur dahi batar durur kendi i§in bilmeye daava 7) haramf1 або горшай за быдла, бо ён мае розум, а не хоча 8) ўмысле знаць. 3 такім чалавекам нягожа размаўляць (nede’iyiim ben 9) ol ki^iden ne-soratri), бо няма ў таго чалавека чаго пытаць, што 10) з ім гаварыць (і$іпі bilmek gerekdiir kamuya і§ Hine eltemeyeler 11) tamuya^x. Бо хто спосаб да веры знае, не павядуць да пекла, 12) але трэба кожнаму знаць: кожны чалавек, хто мусульманінам [ёсць], 13) патрабуе навукі сам, і жонку, і дзяцей навучай; кожнага чалавека 14) да веры мусульманскай навучай. Talibu-l-'ilmu (sic!) faridatun 'ala kulli 15) muslimin wa muslimatin^2'. павіннасць навукам вучыцца кожнаму 16) мусульманіну і мусульманцы. Utlubu al-'ilmu (sic!) min al-mahdi ila-l-lahdimYl) патрабуй навукі, як выйдзеш з калыскі, пакуль пойдзеш
45а (транслітарацыя)
1) da hrebawuy duski sarafa al-insanu bi-l'ilmi wa-l-adab la bi-l-mali 2) wala bi-n-nasab azdubic celeweka na uka i cnuta ne-mayentnusc 3) ani ‘uruda pawinen kazniy musulmanin znac stu wera 4) musulmanskaye na cim zawisa i na katurih punktah kali budzes 5) znac i weric mec mucnu ‘uselakiye nabuzenstwa kali 6) spitayuc islam §eri'at ka^dur spusab da weri musulmanskey na 7) lezi tih recey yak wele yest na cim wera musulmanska kundawana174 8) udpuwedz sesc recey yest mas znac i weric i yezikum 9) muwic pilnewac i cinic evvel
168 Тут: робіць.
169 Typ.: «Хто сваёй справы не ведае, падобны да быдла, што з рук у рукі пераходзіць».
170 Тур.: «Калі быдла, то што з яго возьмеш».
171 Тур.: «Кожны мусіць ведаць сваю справу, каб не быць кінутым у пекла».
172 Араб.: «Патрабаваць навукі абавязак кожнага мусульманіна і мусульманкі». He зусім дакладна перапісаны хадзіс (выказванне, што прыпісваецца прароку Мухамаду). Павінна быць: talabu-l-'ilmifaridatun ‘ala kulli muslimin wa muslimatin.
173 Араб.: «Патрабуйце навукі ад калыскі да магілы».
174 Верагодна, памылка замест: fundawana.
birle naprud pana buha adzinahu 10) pawinen znac drQhQye gusul abdes brae 11) trecaye pac raz na kazniy then namaz klanecca cwartaye 12) ramazan mesec pQsnikac pataye zekewet dzesecinu dawac 13) sustaye da haggu icci htu ne-maye iz-cahu zekewet dawac 14) abu da haggu icci ale kunecne treba weric ze nam pan-buh 15) farzam prikazaw hetiye sesc recey kali htu hetih 16) sesc recey neznaye i ne-weric i ne-cinic stu yest 17) dubriye ucinki iman iz zanuy nikah hQcbi i da haggu
45a (адаптаваны варыянт)
1) да грабавой дошкі. Sarafa al-insanu bi-l-'ilmi wa-l-adab la bi-l-mali 2) wa-la bi-n-nasab™: аздобіць чалавека навука i цнота, не маёмасць, 3) ані ўрода176. Павінен кожны мусульманін знаць, што вера 4) мусульманская, на чым завіса(е) і на каторых пунктах. Калі будзеш 5) знаць і верыць, мець моцна ўсялякія набажэнствы, калі 6) спытаюць: «Islam ^eriat ka^du/-. спосаб да веры мусульманскай на 7) лежы тых рэчаў як веле ёсць? На чым вера мусульманская фундавана?» 8) Адказвай: «Шэсць рэчаў ёсць маеш знаць, і верыць, і языком 9) мовіць, пільнаваць і чыніць. (Evvel birІе)т Найперш Пана Бога адзінага 10) павінен знаць. Другое гусуль, абдэс браць. 11) Трэцяе пяць раз на кожны дзень намаз кланяцца. Чацвёртае 12) рамазан месяц поснікаць. Пятае закят-дзесяціну даваць. 13) Шостае да хаджу ісці. Хто не мае з чаго закят даваць 14) або да хаджу ісці, але канечне трэба верыць, што нам Пан Бог 15) фарзам загадаў гэтыя шэсць рэчаў. Калі хто гэтых 16) шэсць рэчаў не знае, і не верыць, і не чыніць, што ёсць 17) добрыя ўчынкі і з жонкай нікахт, хоць бы і да хаджу
45b (транслітарацыя)
1) hadziw tQ use tiye reci u-niwec traci mladzenec i panna kali 2) tih recey ne-znayQc u-malzenstwa ne-pazwalac takih ludzey 3) i insiye reci nemala yest da weri musulmanskey ale hetiye sesc 4) recey napatrebneysiye yest kazuc takih ludzey rez'uziwac (?) 5) nehuze nawcuniy pyanica lepsiy za nenawcQnahu buhamulca 6) al-'alimu al-habibu allahu wa law kana fasiqan nawcuniy priyecel Ьйхіу 7) hue pyanica kali cinic ucinek dubriy i weric stu 8) pan-buh adziniy netak yak gahilin bu gahilin yest nenawcuniy 9) buha dubre ne-znaye u-na'ucce neufaliy nutra newernahu mislic 10) abu budze tak аЬй ne-budze abu yest tak yak nawcuniy 11) kaze abu nemas tak dla tahu miiwi al-gahilu 'aduwwu
175 Араб.: «Чалавека робяць вартым шанавання вучонасць і выхаванне, а не грошы і паходжанне».