КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Ва ўсякім разе даследчык каранічнай фразеалогіі В. Д. Ушакоў ідэнтыфікуе арабскі зварот ‘akala lahmahu са значэннем ‘няславіць, ганьбіць, абражаць, паклёпнічаць на каго-н.’ (літаральна: ‘есці мяса каго-н.’)11, адносіць яго да фразеаспалучэнняў і лічыць цалкам пераасэнсаваным і нематываваным. Гэтая арабская ФА ўдала ўпісваецца ў сэнсавы змест аята, у якім асуджаюцца паклёп, выдумкі, зласлоўе: «Пазбягайце многіх домыслаў, бо некаторыя домыслы грахоўныя. I не сачыце адно за адным. 1 няхай адны з вас не зласловяць пра іншых у іх адсутнасць. Хіба вам спадабаецца знеслаўляць брата свайго, калі ён мёртвы? Дык гэта для вас агідйа!» (49:12)12. Як вядома, каранічная фразеалогія замацоўвалася ў мовах тых народаў, якія прымалі іслам, чыталі і вывучалі Каран. Выразы з Карана актыўна ўваходзілі ў штодзённае маўленне і мастацкую літаратуру. Кніжнікі арыентаваліся не толькі на каранічныя лексічныя нормы, але і на фразеалогію, мастацкія, адмысловыя звароты, вобразныя параўнанні, перыфразы для выкарыстання іх у жывым маўленні і пісьмовых тэкстах перш за ўсё ў якасці выразных моўных сродкаў. Каранічныя фразеалагізмы, як і ўвогуле ўсе запазычанні, праходзілі этап асваення. Арабскі фразеалагізм ‘akala lahmahu, які прыводзіць В. Д. Ушакоў, у цюркскім тэксце выступае ў пераўтвораным выглядзе з новым кампанентам adam на месцы арабскага кампанента яго (-hu). Такім чынам, йелй лўдзкайе маса усходні фразеалагізм, вытокам якога была фразеалагічная адзінка каранічнага (арабскага) паходжання, у творы мае значэнне ‘паклёпнічаць, зласловіць’, адаптаваны ў стараасманскай мове і праз яе пасрэдніцтва перанесены ў беларускамоўны варыянт твора ў выніку літаральнага, даслоўнага перакладу. Спіс выкарыстаных крыніц Аганнн, Р. А. Повторы н однородные парные сочетання в современном турецком языке / Р. А. Аганнн. М. : йзд-во вост. лнт., 1959. 144 с. Алн-заде, A. А. йсламскнй энцнклопеднческнй словарь / A. А. Алн-заде. М.: Ансар, 2007. 400 с. Антоновнч, A. К. Белорусскне тексты, пмсанные арабскнм пнсьмом, н нх графнко-орфографнческая снстема / A. К. Антоновнч. Внльнюс, 1968. 418 с. Баранов, X. К. Арабско-русскнй словарь / X. К. Баранов. 6-е нзд., стереотнп. М. : Рус. яз., 1985. 944 с. Кнтаб йвана Луцкевнча: памятннк народной культуры лнтовскнх татар = Ivano Luckeviciaus kitabas: Lietuvos totoriu liaudies kulturos paminklas I [авт.-сост. Г. Мншкннене ; первнчная транслнтерацня текста С. Намавнчюте]; йнт лнтов. языка. Vilnius : Lietuvіц kalbos institutas, 2009. 800 с. : факс. 11 Ушаков В. Д. Фразеологня Корана : (Опыт сопоставлення фразеореченнй Корана н арабского класснческого языка). М. : Вост. лнт., 1996. С. 50. 12 На беларускую мову перакладзена аўтарам публікацыі з рускага перакладу В. Д. Ушакова. Татарско-русскнй словарь : в 2 тКазань : Магарнф, 2007. Т. 1 (А-Л). 726 с. Турецко-русскнй словарь : 48 000 слов / авт. A. Н. Баскаков [н др.]; ред.: Э. М.-Э. Мустафаев н Л. Н. Старостов; AH СССР, Нн-т востоковедення. М. : Рус. яз., 1977. 966 с. Ушаков, В. Д. Фразеологня Корана : (Опыт сопоставлення фразеореченнй Корана н арабского класснческого языка) / В. Д. Ушаков. М. : Вост. лнт., 1996. 202 с. Pokrovskaya, I. Турецкая фразеологня н паремнологня кораннческого пропсхождення как фрагмент языковой картнны мнра [Электронный pecypc] / I. Pokrovskaya // KARADENiZ (Black Sea Черное Mope). Yil 5. Sayi 17. C. 69-78. Режнм доступа: https:// dergipark.org.tr/tr/download/article-file/155294. Дата доступа: 10.12.2023. Д Э. Сеўрук «ДЖАЎАГІРУ-ЛЬ-ІСЛАМ» («СУТНАСЦІІСЛАМУ»)ПОМНІК АСМАНСКАЙ РЭЛІГІЙНАЙ ЛІТАРАТУРЫ XVII ст. У ПЕРАКЛАДАХ БЕЛАРУСКА-ПОЛЬСКА-ЛІТОЎСКІХ ТАТАРАЎ 1. Уводзіны 1.1. Кадызадэ Мехмет Эфендзі і катэхізіс «Джаўагіру-ль-іслам» У Асманскай імперыі ў XVII ст. папулярнасць сярод шырокіх колаў вернікаў-мусульман і разам з тым вялікі палітычны ўплыў меў рэлігійны рух, які атрымаў назву «кадызадэлі». Эпонімам стаў харызматычны стамбульскі прапаведнік (waiz1) Кадызадэ Мехмет Эфендзі (1582-1635). Сын суддзі горада Балыкесір, ён атрымаў адукацыю ў вучняў выбітнага багаслова Мухамада б. Пір Алі Біркаві (пам. 1572), некаторы час належаў да суфійскага ордэна Хальвація2, расчараваўся, аднак, у містыцы і сканцэнтраваўся на прапаведніцкай кар’еры, якая хутка пайшла ўгору: Кадызадэ прамаўляў пятнічныя казані з мінбараў3 галоўных мячэцяў імперыі Султана Селіма I, Баязіда, Сулейманіі і нарэшце быў прызначаны прапаведнікам у Ая Сафіі. За гэты час былы містык стаў ультрарыгарыстам: ідэалам ён лічыў Медыну часоў прарока Мухамада, і Стамбул мусіў стаць яе копіяй4. Кадызадэ не толькі жорстка крытыкаваў ісламскія практыкі, якія лічыў «наватворнымі» (bid'a): суфійскія рытуалы з музыкай і танцамі, эзатэрычныя дактрыны андалузскага містыка Ібн Арабі, народныя культы святых (wall) і нават святкаванне нараджэння прарока (mawlud), але 1 Тут і далей тэрміны арабскага паходжання, а таксама ўрыўкі на арабскай мове даюцца ў транслітарацыі Нямецкага ўсходазнаўчага таварыства (Deutsche Morgenlandische Gesellschaft). 2Хальвація (at-tariqa al-halwatiyya) містычны ордэн, які ўзнік напрыканцы XIV ст. у Паўночна-Заходнім Іране. Заснавальнік-эпонім Загір ад-Дзін Умар Хальваці (Zahir ad-DTn ‘Umar Halwati, пам. y 1397 г.). Сфармуляваў для сваіх паслядоўнікаў шэраг строгіх правіл, заснаваных на аскетызме (zuhd), затворніцтве (halwa) і 12-дзённым посце (адпаведна ліку імамаў, якія лічыліся духоўнымі продкамі лідараў ордэна, што сведчыць аб вялікім шыіцкім уплыве). 3 цягам часу ордэн распаўсюдзіўся па ўсім Блізкім Усходзе і стаў адным з найбольш масавых і ўплывовых у Асманскай імперыі. 3 Мінбар (minbar) кафедра ў мячэці, з якой прамаўляецца пятнічная казань (hutba). 4 Zilfi М. С. The Kadizadelis: Discordant Revivalism in Seventeenth-Century Istanbul // J. of Near Eastern Studies. 1986. Vol. 45, No. 4. P. 253, 262. і заклікаў забараніць побытавыя з’явы, якія на той час ужо набылі статус культурных традыцый асманаў: спажыванне кавы і тытуню. Ідэі Кадызадэ знайшлі падтрымку ў султана Мурада IV, аднак не столькі з рэлігійных, колькі з палітычных прычын: тыя ж кавярні падаваліся султану рассаднікамі непажаданых ідэй і агмянямі магчымага бунту5, а прапаведнік з Ая Сафіі забяспечваў рэлігійнае абгрунтаванне іх зачынення. Увогуле, «фундаменталісцкі паварот» ва ўнутранай палітыцы Асманскай імперыі і храністы, і даследчыкі амаль аднадушна звязваюць з крызіснымі з’явамі, якія былі сярод іншага вынікам усё болып няўдалай знешняй экспансіі6. Пасля смерці Кадызадэ яго рух узначальвалі не менш уплывовыя і таксама блізкія да султанаў прапаведнікі Устувані Мехмет Эфендзі (пам. 1661) і Вані Мехмет Эфендзі (пам. 1685). Абодва былі настроены нават больш радыкальна за свайго папярэдніка: так, у 1664 г. пасля пратэсту Вані не адбылася супольная малітва мусульман і хрысціян звычайная да гэтага ў Асманскай імперыі практыка напярэдадні важных пачынанняў7. Радыкалізм стаў у выніку галоўнай прычынай заняпаду «кадызадэлі». Багасловы-рыгарысты зусім не новая з’ява ў гісторыі ісламу такім быў, напрыклад, і згаданы вышэй Біркаві. Пры гэтым, аднак, ён лічыў, што права пакарання за невыкананне законаў і патрабаванняў ісламу належыць выключна суверэну. Паслядоўнікі Кадызадэ аб’явілі пакаранне абавязкам кожнага мусульманіна, вынікам чаго сталі акты самасуду. На фоне яшчэ большага ўнутранага крызісу пасля паражэння пад Венай у 1683 г. асманскія ўлады палічылі такое размыванне манаполіі дзяржавы на гвалт небяспекай, болынай за музыку і танцы суфіяў і нават большай за спажыванне кавы і тытуню. У выніку рух не толькі страціў падтрымку, але і трапіў у няміласць, што паскорыла яго згасанне. Тым не менш пісьмовая спадчына «кадызадэлі» часам карыстаецца попытам і ў сучаснай Турцыі, а ў часы Асманскай імперыі ўвогуле ўяўляла з сябе папулярныя нават у аддаленых ад метраполіі кутках даведнікі ў пытаннях рэлігіі8. Тлумачыцца гэта вельмі проста: і Кадызадэ, і Устувані, і Вані былі не тэолагамі-інтэлектуаламі, а харызматычнымі і красамоўнымі 5 Sheikh М. Ottoman Puritanism and Its Discontents: Ahmad al-Aqhisari and the Qadizadelis. Oxford : Oxford Univ. Press, 2016. P. 15. 6 Sheikh M. Ottoman Puritanism and Its Discontents. P. 35-39 (Сам Мустафа Шэйх палемізуе з гэтым тэзісам). 7Zilfi М. С. The Kadizadelis... Р. 264. 8 Так, напрыклад, спісы твораў лідараў руху «кадызадэлі» і іх духоўнага папярэдніка Мухамада б. Пір Алі Біркаві складаюць значную частку турэцкамоўных рукапісаў Нацыянальнай бібліятэкі Алжыра: Yazar S. Cezayir Milli Kiituphanesi’ndeki Tiirkpe Yazmalarm Katalogu [Электронны рэсурс] // Hikmet Akademik Edebiyat Dergisi (Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan Ozel Sayisi), 2018. S. 295-300 (№ 24-29, 31-34). URL: https://dergipark.org.tr/ tr/pub/hikmet/issue/41411/502810 (дата звароту: 18.10.2023). (як адзначалі сучаснікі) прапаведнікамі, якія звярталіся ў мячэцях перш за ўсё да шараговых вернікаў. Галоўнай сваёй мэтай яны бачылі як мага болей дакладна і зразумела данесці да слухачоў той варыянт мусульманскага веравучэння, які падаваўся ім адзіным правільным, суніцкі іслам ханафіцкага мазгабу9, ачышчаны ад любых «наватвораў». Яго ўнармаванне было цэнтральнай тэмай і тэкстаў «кадызадэлі». Напісаныя даволі простай і зразумелай не толькі высокаадукаваным элітам мовай, іх творы распаўсюджваліся спачатку ў рукапісах, а пасля яшчэ і ў друкаваных выданнях. Адным з найлепшых прыкладаў такога кшталту тэкстаў можна лічыць складзены самім Мехметам Кадызадэ катэхізіс «Джаўагіру-ль-іслам» («Сутнасці ісламу»), дзе ў пытаннях і адказах даецца тлумачэнне асноўных складнікаў і прынцыпаў суніцкага ісламу ханафіцкага мазгабу. Сучасны турэцкі даследчык Алі Дурмуш піша, што ў базе турэцкіх бібліятэк рукапісных помнікаў здолеў знайсці толькі два спісы згаданага твора10. Гэта падаецца крыху дзіўным, таму што ў еўрапейскіх кнігазборах катэхізіс Кадызадэ не з’яўляецца бібліяграфічнай рэдкасцю: яго апісваюць, напрыклад, каталогі Брытанскага музея11, бібліятэк Лейпцыга12, Готы13, Лейдэна14. He выключана, што шэраг рукапісаў турэцкіх бібліятэк яшчэ не апрацаваны і не ўключаны ў базу. Але нават два спісы, якія прааналізаваў Дурмуш і аб’яднаў у адзіны зводны тэкст, ускосна сведчаць пра папулярнасць «Джаўагіру-ль-іслам» у туркаў: нягледзячы на агульную пазнавальную аснову, якая, відавочна, узыходзіць непасрэдна да Кадызадэ, абедзве рэдакцыі маюць і істотныя адрозненні, прычынай чаго маглі стаць шматразовыя перапіскі і нават перапрацоўкі пратографа. Яшчэ адзін магчымы паказчык і папулярнасці, і дапрацовак згадка ў абодвух спісах святых апекуноў для розных катэгорый людзей15, што супярэчыла б рыгарызму Кадызадэ, аднак з’яўлялася натуральным складнікам народнага ісламу.