КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
1.2.3. Назвы структурных адзінак каранічнага тэксту Структурныя адзінкі каранічнага тэксту названы ў рукапісах II—VIII па-рознаму з выкарыстаннем тэрмінаў як польскага, так і рускага паходжання. Сура названа або па-польску rozjel (II, IV—VIII), або, толькі тры разы і толькі пры цытаванні перакладу Г. Саблукова, па-руску hlawa (IV 9а, 26b, 33b). Пры гэтым абодва тэрміны ўжываюцца разам пры захаванні арабізма сура, напр., hlawa triccec tri гогзеі surat ’al-’ahzab «Глава трыццаць тры; раздзел “Сура аль-Ахзаб”» (IV 33b:13). Аят мае пяць розных назваў: 1) wirs (III, IV) = пол. wirsz; 2) werset (II, V-VIII) = пол. wersef, 3) ’iistaf (II, IV) або ’Qstaf propowedi (II) = pyc. ycmae (nponoeedu); 4) statia (IV) = pyc. статья; 5) stih (III, IV, V) = pyc. cmux. Дзеля большай нагляднасці пакажам варыятыўнасць перакладу слова аят у выглядзе табліцы: 22Рускі ўплыў (быць можа, выкарыстанне рускамоўнай крыніцы) адчуваецца таксама ў рукапісе VI, дзе дзве замовы пазначаны як zagawor (VI 17а, 18а). Акрамя таго, у адной з гэтых замоў ужыта лексема glaz «вока» (VI 18а:4). У абодвух назоўніках рускі [g] захаваў свой выбуховы характар, што не характэрна для А. Адамовіча. Пераклад слова аят Рукапіс II III IV V VI VII VIII wirs Iwirsz, wiersz/ + + (арк. 1-21, 31-35) werset /werset/ +M + + + + ’iistaf /устав/ +i4 + (арк. 22-24, 28-30) ’ustaf propowedi /устав nponoeedul statia /статья/ + (арк. 25-28) stih Icmuxl +26 + + (арк. 38) + У тафсіры 1686 г. назвы структурных адзінак каранічнага тэксту засталіся неперакладзенымі. У больш позніх спісах гэтага перакладу, напрыклад у спісе X. Юзэфовіча, які датуецца другой паловай XIX пачаткам XX ст., 27 суры названы «раздзеламі», хоць тэрмін аят застауся неперакладзеным . У так званым перакладзе Я. Бучацкага 1858 г. структурныя адзінкі каранічнага тэксту названы rozdzial «сура» і wiersz «аят»28. Пераклад слова аят польскім тэрмінам лацінскага паходжання werset, верагодна, узяты з працы 1935 г. муфтыя міжваеннай Польшчы Я. Шынке• 29 віча . Такія назвы для структурных адзінак каранічнага тэксту як глава і стйх адпаведна ўжываліся яшчэ ў перакладах Карана на рускую мову К. Нікалаева 1864 г.30 і Г. Саблукова 1877 г.31 У сваёй працы па караністыцы 1884 г. Г. Саблукоў таксама называе аят статьёіг, ужывае ён і словаусдшв як пазначэнне палажэння (веравучэння), якое змяшчае той ці іншы аят32. Такім чынам, паходжанне тэрмінаў статья і устав можна лічыць большменш зразумелым, калі прыняць, што татарскія кніжнікі былі знаёмы не толькі з перакладам Карана Г. Саблукова, але і з яго працай 1884 г. 23Фрагменты 15, 18. 24Фрагменты 11, 16, 17, 19. 25 Фрагмент 17. 26Фрагменты 11, 16. 27 Тафсіры, кітабы і хамаілы з прыватных кнігазбораў Беларусі: каталог. С. 21-22. 28 Koran (Al-Koran). Z arabskiego przeklad polski Jana Murzy Tarak Buczackiego... Warszawa, 1858. T. II. 29 Wersety z Koranu ub^1 ^U). Nakladem Muftiatu na R. P. 1935 R 1354 H. 30 Коран Магомета. Переведенный c арабскаго на французскпй переводчнком французскаго посольства в Перснн, Казнмнрскнм. С прнмечаннямм н жнзнеоппсаннем Магомета. С французскаго перевел К. Ннколаев. М., 1864. 31 Коран, законодательная кннга мохаммеданскаго вероучення. Перевод н прнложення к переводу Гордпя Саблукова. Казань, 1877. 32 Саблуков Г. Сведення о Коране, законоположнтельной кннге Мухаммеданскаго вероучення. Казань, 1884. С. 6-7. У даследаваных намі рукапісах А. Адамовіча польскім тэрмінам wirs (wirsz, wiersz) аяты названы як пры цытаванні перакладу Ур’яша ібн Ісмаіла (IV 4а, 6Ь і г. д.), так і пры цытаванні Г. Саблукова (III 48a; IV 9а, 15а і г. д.). Рускія назвы аятаў уставы (II 27a, 56b; III 22a, 22b), уставы npoповедй (II 58a-59a i г. д., cmuxu (II 28b, 56a; III 56a-56b; IV 38b; V 15b) або статьй (IV 25a, 26a) ужыты толькі пры цытаванні перакладу Г. Саблукова. Самым частаўжывальным тэрмінам з’яўляецца werset. Ім названы не толькі цытаты з перакладу Я. Шынкевіча (VI 8b, 20b; VII 9а, 9Ь і г. д.), але і з перакладаў Ур’яша ібн Ісмаіла (II 43b, 44b) і Г. Саблукова (I 335b; II 41b; V lb; VI la; VII lb; VIII 2b). У гэтай варыятыўнасці прагледжваецца эвалюцыя, што можа дапамагчы ў датаванні дадзеных рукапісаў (гл. п. 1.4). Асаблівай разнастайнасцю назваў адзінак каранічнага тэксту адрозніваецца рукапіс IV. Як бачна вышэй у табліцы, у гэтым рукапісе, які таксама складаецца пераважна з каранічных цытат з перакладам, аяты на розных старонках называюцца па-рознаму (адсутнічае толькі назва werset), што можна паказаць у выглядзе асобнай табліцы, умоўна падзяліўшы рукапіс на шэсць частак. Рукапіс IV Частка 1 Частка 2 Частка 3 Частка 4 Частка 5 Частка 6 Арк. 1-21 Арк. 22-24 Арк. 25-28 Арк. 28-30 Арк. 31-38 Арк. 38 wirs ’Ostaf statia ’Ostaf wirs stih Відавочна, што чалавек, які напісаў гэты рукапіс, гэта значыць А. Адамовіч, карыстаўся некалькімі крыніцамі (пратографамі). Акрамя таго, у некаторых частках дадзенага рукапісу каранічныя цытаты прыводзяцца ў тым парадку, у якім яны размешчаны ў самім Каране. Напрыклад, у 1-й частцы цытуюцца аяты 2:290-291; 3:14-17; 3:25-26; 12:102; 39:73-75; 40:7-9; у 3-й частцы аяты 2:261-262; 3:6-7; 3:29; 13:28, што таксама ўказвае на самастойнае існаванне гэтых частак у мінулым. 1.3. Унікальныя элементы ў арфаграфіірукапісаў II-VIII У рукапісах II-VIII прысутнічаюць такія асаблівасці арфаграфіі, якія, на наш погляд, з’яўляюцца ўнікальнымі, уласцівымі толькі аднаму чалавеку Аляксандру Адамовічу, бо тыя самыя асаблівасці прысутнічаюць таксама ў рукапісах, якія захоўваюцца ў Мядзельскім музеі і бібліятэцы Мінскай саборнай мячэці, якія, як вядома, напісаны Аляксандрам Адамовічам, а таксама ў дакументах, згаданых у заўвазе 3. У рукапісе I, верагодна, самым раннім з апісаных у дадзенай працы, гэтыя асаблівасці яшчэ адсутнічаюць, за выключэннем відавочна больш позняга запісу на арк. 335b. Складваецца ўражанне, што А. Адамовіч выпрацаваў асабістую сістэму транслітарацыі арабскім пісьмом перакладу Карана на рускую мову Г. Са- блукова. Найбольш яркімі складнікамі гэтай сістэмы з’яўляюцца: спосабы пазначэння мяккага і цвёрдага знакаў з дапамогай літары <5 (і) і пазначэнне гука [е] на пачатку слова знакам гамза з фатхай. Акрамя таго, звяртаюць на сябе ўвагу шматлікія выпадкі перадачы ў нескладовага літарай (f) або графемай, якая выглядае як літара j (w) з кропкай над ёй. Некаторыя элементы дадзенай сістэмы транслітарацыі праніклі ў цытаты з польскіх перакладаў Карана і ў іншыя польскія і польска-беларускія тэксты. 1.3.1. Пазначэнне мяккасір і іншыя функцыі літары (і) Мяккасць зычных у беларускататарскім пісьменстве можа пазначацца шляхам выкарыстання розных літар. Напрыклад, для цвёрдага [z] і j або j для мяккага [z’], для цвёрдага [s] і або для мяккага [s’]; 3 для цвёрдага [k] і для мяккага [к’]. Даследаваныя намі рукапісы не з’яўляюцца выключэннем. Ёсць толькі два прыклады, якія, відавочна, трэба разглядаць як памылкі: какймй kakimi «якімі» (II 70а:11)33, prozba «прозьба» (V 17а:15), бо замест чаканых літар для мяккіх [к’] і [z’] у іх напісаны літары для цвёрдых зычных [k] і [z]. Складаней сітуацыя з перадачай [t] і [t’] > [с’]. Цвёрды [t] перадаецца ў беларускататарскіх рукапісах, у тым ліку ў рукапісах А. Адамовіча, як літарай -1= (t): спорят sporat «спрачаюцца» (III 7Ь:5), так і, радзей, літарай (t): swenti «святы» (II 25b:3), асабліва часта ў канцы слова: mom tot «той» (II 36Ь:5), хочет hocet «хоча» (III 7Ь:3). Аднак літара о таксама можа пазначаць мяккі [t’]. Такое пазначэнне [t’] пераважае ў рукапісах XVII ст.34, калі цекання яшчэ магло і не быць. У рукапісах А. Адамовіча літара для перадачы [t’] часта выкарыстоўваецца ў рускамоўных цытатах з перакладу Карана: тебя tebia «цябе» (II 36Ь:6), мйлость milost «міласць» (II 27Ь:4). Звыш пятнаццаці разоў А. Адамовіч выкарыстаў літару -1= (t) для пазначэння мяккага [t'], што, на нашу думку, можна разглядаць як тэндэнцыю да ўзаемазамяняльнасці літар і zahowat «захаваць» (I 245а:8), ne‘updskat «не ўпускаць» (I 245а:9), дать dait «даць» (II 63Ь:2), быть bit «быць» (II 37а:12, 37b:7, 59b:13, 70b:2; IV 18b:7; IV 20Ь:9), йстйнностй ’istinnostT «сапраўднасці» (III 46а:4), переменйть peremenit «змяніць» (III 46а:6), заіцйтйт zascitit «абароніць» (III 48b: 1), nymu put! «пуці» (IV 14Ь:9), этй 'eti «гэтыя» (IV 30Ь:3); получйть polflcit «атрымае» (IV 37b: 10), нечестйвых necestiwlh «грэшных» (V 14а:8); этй 'etT «гэтыя» (V 13b:3; VI 2а:9). А. Антановічу было вядома толькі некалькі такіх выпадкаў35. 33 Пры цытаванні перакладаў Г. Саблукова і Я. Шынкевіча спачатку падаецца арыгінальнае напісанне, а потым транслітарацыя напісання арабскім пісьмом. 34 Антоновнч A. К. Белорусскне тексты, пмсанные арабскнм пнсьмом, н нх графнкоорфографнческая снстема. Внльнюс, 1968. С. 250-251. 35 Там же. С. 250. Мяккасць зычных, у тым ліку ў рукапісах А. Адамовіча, можа пазначацца таксама з дапамогай літары (і), верагодна, пад польскім уплывам: подобен podobien «падобны» (V 24а:6); время wremia «час» (IV 32а:6); сйлен silien «моцны» (II 38Ь:14); у тым ліку ў цытатах з перакладу Г. Саблукова пасля [d] без дзекання: деле diele «справе» (II 37Ь:6); держй dierzl «трымай» (V За:8); здешней zdiesnej «тутэйшай» (V 17Ь:9). Пасля тых літар, якія не спалучаюцца злева (г. зн. з наступнай літарай), спачатку літарай аліф з дыякрытычным знакам фатха пазначаецца галосны [а], і толькі потым пішацца літара lS (і) як паказчык мяккасці; адзін раз мяккасць паказана пасля [о]: людямь ludaim «людзям» II 38а:1 святый swaiti «святы» II 38Ь:2 созовемь sozowoim «склічам» II 59а:936 у f S Параўн., таксама: славяіцймь slawaiscim «тым, што славяць» (II 57Ь:9); едяпть jedait «ядуць» (II 64Ь:1); святый swaiti «святы» (III 41Ь:5); людямь ludaim «людзям» (IV 41а:5); jewaiti «дзявяты» (IV 38Ь:7); людяхь ludaih «людзях» (V 20а:6); вйдяіцйй wldaisci «той, што бачыць» (V 20а: 11); у польскіх тэкстах: ‘oswaidce «паведамляе» (V 3b:17), swaita «света» (V 5Ь:15). Гэтыя два спосабы пазначэння мяккасці асобнай літарай або літарай