Пісьмовая спадчына татараў Вялікага Княства Літоўскага і яе гісторыка-культурны кантэкст

Пісьмовая спадчына татараў Вялікага Княства Літоўскага і яе гісторыка-культурны кантэкст

Выдавец: Беларуская навука
Памер: 205с.
Мінск 2024
70.56 МБ
32.	hetudu‘a’i napisawsi pajic ’u sroda (араб.) (II 7b); гл. trasca
33.	ten ’ajet189 pec ’i nosic to strala Ііазіпа nepristane (араб.) (Ill 38a)
34.	bab ’od siihod na see pic (араб.) ’a to na see jesci (імёны; псеўдатэкст) (II-32a)
35.	’od sfihoha bolii pec ’i dOc ’i na masla due ’i mazac ’i ’od piihlini (араб.) (II 5a); kali sflhi bol ruki nohi ‘albo g3e bob to konskaj kosci spik... ’i smaruj (II 5b)
36.	wodT; гл. moc
37.	bab kedT ’u halawe siim weliki to pec ’i due (араб.) (II 19b)
38.	’od tra[s]ca ‘u waje macic pic (араб.) (II 6a); na hlebe napisawsi jesc ’atrasca (магічнае слова) (II 6a); na loze napisawsi kuric 3erewam ’od trasca (псеўдатэкст?) (II 6a); na paperi napisawsi kuric ’od trasca (араб.) (II 6a); гл. cwartek, fibri, пезеіа, рапезеіак, sroda, wtorak
39.	bab kedT kto ’upaw ’albo kon ’udariw to pec ’i due ’i ’od trista sessesont horob (араб.) (II 16a); bab kto ’upal ’albo kon wdezil to pec ’i due ’i ’od trista sessesont horob pomoc (араб.) (II 32b)
40.	’a to malim зесет ’йгокі znosic tsi razi pec ’i due z[g]lowi do nog due (араб.) (II 35a)
41.	surat s werset [Каран 38:40-41] (араб.) ’й wadu namacic pic ’i zmTwac... ’od ’Qsih hwarob... (V 16b)
42.	bab ’od [wa]lentego horob ’odpewac (араб.) ’і gse ’oddih due ’i muwic (араб.) na horego (араб.) do konca (II 9a); ’od walentowaj horobi malih зесі kuric (араб.) (II 9a); ’i to ’od walentowaj kuric ’i nosic (псеўдатэкст, араб.) (II 9a); ’і to kuric ’od walentowaj (араб.) (II 9b); to pec ’i due ’od walentowaj tri razi (цюрк.?) (II 9b); to ’od walentowaj kuric rana (араб., літары) (II 9b); ’і to kuric ’od walentowaj (псеўдатэкст) (II 10a)
43.	kedi wats welki weje to pec (араб.) (Ill 18b); ’od wetru lihoha pri sabe nasic (араб.) (II 44a)
44.	heta du‘a’i napisawsi ’i w wadu ‘йкіпйс ’і toj wadoj pajic ’uwa wtorak (араб.) (II 7a); гл. trasca
45.	’od zembow balenne tri razi pec ’i due na sol ’i psilozic do zemba (араб.) (VI 7a); ’od zubow tri dni kuric (літары, лічбы) (VI 7b); zagawor ’od ’usakaho zembi zamawic na sol Ьйкпйс... (араб.) tri razi pec ’i educ ’i palaskac (араб.) (VI 17a); zubi zahawaric na nebe mesec zacmewsi... (VI 17b); zagawor zQbi zamowlac hoc na sto ’od glaz ’od pa3iwu... (псеўдатэкст?) huknuc (VI 18a)
46.	’od zawtacki pec ’i due (араб.) (II 30a)
47.	’od ziwata balenne nasic ’i w waje pic (араб.) (II 18b)
'89Аяты 23:1, 8:17 etc.
3.7.2.	Іншыя замовы
1.	hetuju190 talsim hto bi mew pec... ’ad sabli ’od stralT ’i ’od naza... (літары) (III 25a)
2.	tedu‘a’i pri sabe mec panbug daj[e] hrosi (араб., псеўдатэкст) (II 8b)
3.	bab kali hto hocic lu3ej razliicic to treba rano do wshodii slonca tri kameni ’uzac... (літары) (II 18a)
4.	na kogo mas welki zal [dla tego nep]191rijacela to napisawsi podlozic pod budinak... du‘a’i (араб.) (II 17a)
5.	bab ’od carow ’odpewac ’i nosic (араб.) (II 31a)
6.	’od frasunku sedlm razi pec nalezi (араб.) (Ill 49b)
7.	du‘a’i ‘aleja swentego na zu-l-figar sabli napisana... ’od kiili ’od sabli ’od naza... (араб.) (Ill 10b)
8.	’od nepri[ja]col sedlm razi pej (араб.) (Ill 49b)
9.	bab ramazana meseca cternastaho wecera napisawsi... ’od sajtanskego znflscene ’i zlosci ’obroni pewne ten du‘alar ’imona boske (выява далаварат, араб.) (I 336a); du‘a’i munagat (араб. «Размовы») ’od sajtanskaho zniiscenne... (араб.) (Ill 28b)
10.	bab to na drewah na wusekah ’i na warotah ’i na woknah pisac ’ad ’usaho zloha (імёны) (II 8a)
11.	na prawo193 ’iduci na kolneru prisic dobre Ьепзе (літары) (II 8b)
12.	dla rizqii ’i skarbu pri sabe nasic (літары) (II 8b); to dla rizqu ’i skarbu pri sobe nasic (табліца з літарамі) (II 16a)
13.	talsim nosic sedim 3esont dwflh lu3ej nic zlego newcino... (літары) (III 19a)
14.	hto skim sprawu maje to po194 pazuhoj trimac ’i cisnuc twoj werh mabic (араб.) (II 8b) '
15.	bab herkim195 ’oznajmiije kalib hacew bi stob proc ’adstiipiw... to heti talsim pisac... (літары, псеўдатэкст) (II 17a)
16.	sulejman... muwil perepewsi ’й woci podmi zlim Ійзаш... (араб.) (Ill 19b)
17.	bab to pseprasec zlosnika prisedsi pec w dome jego ’Tduc na nego... (араб.) (II 17b); kuric zlosnego ’й[...] to zgine zlosnT... (араб., схема) (II 17b).
190 Памылкова жаночы род замест мужчынскага роду?
191 Рэканструкцыя гіпатэтычная. Параўн.: na kogo mas zlosc (Тафсіры, кітабы і хамаілы з прыватных кнігазбораў Беларусі : каталог. С. 387a, Х9); zal у значэнні ‘крыўда’? (гл.: Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Т. 9. С. 265).
192Далавар (або дуалар) рукапіс-скрутак, які змяшчаў шэраг малітваў. Клаўся ў магілу разам з памерлым. Назва паходзіць ад араб. [du‘a’] «малітва» з цюркскім суфіксам множнага ліку -лар.
193 У значэнні ‘судовы працэс’ (Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Т. 27. С. 457).
194 Памылкова замест za «за»?
195 Цюрк. her кіт «кожны хто»?
3.8.	Знакі транслітарацыі літар арабскага алфавіта і дыякрытычных знакаў для галосных
Знакі транслітарацыі літар арабскага алфавіта
Літары
Знакі транслітарацыі
Літары
Знакі транслітарацыі
Чс


t
k_J
ь

Z
0/5
t
&

U
s/t196
&
g
с
3/g'97
Ui
f
^198
h
3
k/q199

d

k
j/j
~ / „200 z / z
J
1
э
r
e
m
О*
s
u
n

s
0
h

s
J
w

■ / j201 z / d
U
j
Дадаткові уведзеныя ў арабскі ал(
>ія літары, эавіт персамі і цюркамі

p
J
z
s
c


Дадатковыя літары, уведзеныя ў арабскаграфічныя тэксты на беларускай і польскай мовах татарамі ВКЛ

3

с
j
U
196 Літара у арабскай мове абазначае міжзубны глухі [t], але ў беларускіх і польскіх тэкстах выкарыстоўваецца для [s’]. Таму ў славянскіх тэкстах мы перадалі яе знакам [s],
197 Знак g ужываецца толькі ў арыенталізмах.
198 Літара £ [h] сустракаецца толькі ў словах арабскага паходжання.
199 Знак q ужываецца толькі ў арыенталізмах.
200 Літары j і j часта вельмі складана адрозніць адну ад адной, таму мы ўмоўна перадалі іх адным знакам (z) за выключэннем некаторых слоў арабскага паходжання з этымалагічным [d] (j), перададзеным знакам z: haza, ziker і г. д.
201 Знак d выкарыстоўваецца толькі ў тых выпадках, дзе літара пазначае гук [d], як у славянскіх (беларускіх і польскіх) словах, напр., dana «дадзена» (II 42а), так і ў арабізмах, напр., ’udhija (араб. =' [’udhijja] «ахвяра, ахвяраваная жывёла»; I 175b).
Знакі транслітарацыі дыякрытычных знакаў для галосных
Назвы дыякрытычных знакаў
Знакі транслітарацыі
fatha
e/«202
вертыкальная fathalm
a
fatha + 'alif у пачатку слова 'alif + madda
a
fatha + ’alif maqsura
d
damma
u
damma + wow
й
kasra
i
kasra + ya
i
fatha + waw
0
3.9. Спіс арыенталізмаў
’ahsam вячэрняя малітва (цюрк. с. тур. ak$am «вечар»)
’ajet аят, верш Карана (араб. [’aja(tun)] «тое самае»)
’akinde пасляпаўдзённая малітва (цюрк. с. тур. ikindi «час ад поўдня да вечара»)
‘asflra’i, ‘asura Ашура, дзясяты дзень месяца мухарам; у сунітаў пост у гонар выратавання Аллагам Мусы і інш., у шыітаў дзень жалобы па імаме Хусейне (араб. [‘asura’])
’awle паўдзённая малітва (цюрк. с. тур. ogle «поўдзень»)
’azan азан\ 1) заклік да малітвы, 2) наданне імя дзіцяці (араб. й'Л [’adan] «заклік да малітвы»)
bab раздзел (араб. чаЬ «тое самае»)
bajram свята (цюрк. с. тур. bayram «тое самае»)
budur, biidur частаўжывальная ў назвах раздзелаў канструкцыя з цюркскага ўказальнага займенніка bu і прэдыкатыўнага фарманта 3-й асобы адзіночнага ліку dur
du‘a’i малітва (с. тур. dua ад араб. [du‘a’] «тое самае»)
ferej злы дух (цюрк. с. тур. peri з перс. lSjj [peri] «перы, звышнатуральная істота ў выглядзе прыгожай дзяўчыны»)
fitre міласціна, якая раздаецца з нагоды свята разгавення, грошы, дадзеныя імаму пасля посту (цюрк. /с. тур. litre/ ад араб. «А* [fitra(tun)], «тое самае»)
202 Знак а выкарыстоўваецца толькі ў некаторых арыенталізмах і на пачатку слоў; напр., hagg «хадж», ’albo «альбо» (II 16а) і г. д.
203 Па-арабску гэты знак назывецца	"AA што літаральна азначае ‘кін-
жальны аліф’. А. Антановіч называў яго проста «вертнкальной черточкой» (Антоновнч A. К. Белорусскне тексты, пнсанные арабскнм пнсьмом, н нх графнко-орфографнческая снстема. С. 290).
gusel рытуальнае абмыванне (с. тур. gusiil ад араб. J-ь [gusl] «тое самае») gewurskl ад тур. gavur «няверны, бязбожнік»
gum‘a пятніца (с. тур. cuma ад араб. [gum‘a(tun)] «тое самае»)
haza частаўжывальны ў назвах раздзелаў арабскі ўказальны займеннік (араб. 'іа [haza] «гэты»)
hagg хадж, паломніцтва (с. тур. hac ад араб. [hagg] «тое самае»)
hagat-(namaz) дадатковая малітва (с. тур. hacet ад араб. [haga(tun)] «патрэба, неабходнасць»)
hatim чытанне Карана ад пачатку да канца (с. тур. hatim ад араб.
[hatm] «прыкладанне пячаткі»)
hutba хутба, пропаведзь, казань (с. тур. hutbe ад араб. [hutba] «тое самае»)
’Тшап вера (с. тур. iman ад араб. йЦі' [’Iman] «тое самае»)
jasen, jasin, jsn204 -Ясін, назва 36-й суры Карана (араб. оч «тое самае»)
jecci малітва пасля заходу сонца (цюрк. с. тур. yatsi «час пасля заходу сонца»)
mejjit нябожчык (цюрк. ад араб. [majjit] «тое самае»)
mizar, mizar мізар, могілкі (с. тур. mezar «магіла» ад араб. [mazar] «месца для наведвання, магіла святога»); гл. zirec
munbar -мінбар, трыбуна ў мячэці (с. тур. minber ад араб. [minbar] «тое самае»)
nafile (namaz) дадатковая малітва (с. тур. nafile ад араб. <1^ [nafila(tun)] «тое самае»)
namaz, namaz намаз, малітва (цюрк. ад перс. «тое самае»; с. тур. namaz)
nijjet намер (с. тур. niyet ад араб. [nijja(tun)] «тое самае»)
qadlr, qadir-прадвызначэнне, ноч 27-га рамадана (араб. [kadr] «прадвызначэнне»)
qurban ахвяра (с. тур. kurban ад араб. Jo5 [qurban] «тое самае»)
rizq рызк, сродкі да існавання (с. тур. nzk ад араб. jjj [rizq] «тое самае»)
sabah раніца, ранішняя малітва (с. тур. ад араб. [sabah] sabah «раніца»)
sadag(a), sadaq(a) міласціна (с. тур. sadaka ад араб. [sadaqa] «тое самае»)
sunnetтут абразанне (с. тур. siinnet «1) паданне, 2) абразанне» ад
араб. [sunna(tun)] «звычай, паданне»)
stirej сура, адзін са 114 раздзелаў Карана (араб. [sura(tun)])
sarih, sarah каментарый (араб. ^>4 [sarh] «тое самае»)
talsim талісман (параўн. с. тур. tilsim, араб. [tilasm] «тое самае»)
204 Назва суры напісана без знакаў для галосных.
tarawTh дадатковыя начныя малітвы падчас рамадана (араб. [tarawTh] «тое самае»)